پوشش‏های رنگی از منظر دین

پژوهش در بحث «زیبایی‏شناسی پوشش از منظر اسلام» یکی از بایسته‏های به حق دنیای دین‏پژوهی است که امید است دین‏پژوهان حوزوی و دانشگاهی ما در آینده، در مسیر آن گام نهند و در این عرصه به تولید و توسعه بپردازند. مقاله زیر به گوشه‏ای از این جنبه مغفول و بایسته در عرصه دین‏شناسی انگشت می‏گذارد و در قلمرو آن دریچه‏ای می‏گشاید.
دین مبین اسلام، با توجه به آیات تکوینی خداوند در پهنه طبیعت و آیات تشریعی موجود در قرآن کریم، بهره‏گیری از پوشش‏های رنگی را جز در موارد ذیل مجاز دانسته است:
۱) پوشش‏های رنگینی که شعار و علامت دشمنان اسلام است. استفاده از این پوشش‏ها تا وقتی که ویژگی این گروه است، مجاز نیست.(۱)
۲) پوشش‏های رنگینی که موجب انگشت‏نما شدن فرد در نزد دیگران می‏شود (لباس شهرت).
۳) پوشش‏های رنگینی که اثر روحی نامطلوبی بر انسان یا اعمال عبادی او می‏گذارد.(۲)
۴) پوشش‏های رنگینی که برخلاف شؤونات اجتماعی اسلام و عرف مذهبی است. امام صادق(ع) خطاب به عبید بن زیاد فرمود: ایاک ان تزینّ إلاّ فی أحسن زیّ قومک؛(۳) «خود را تزیین مکن مگر مثل قوم خود.» و نیز فرمود: خیر لباس کل زمان، لباس اهله؛ «بهترین پوشش هر عصری لباس مردم همان زمان است.»(۴)
۵) پوشش‏های رنگین زن در عده وفات شوهر.
۶) پوشش‏های رنگین و جذاب زن و مرد برای نامحرمان.
۷) پوشش‏های رنگین مخصوص زنان از سوی مردان و بالعکس.(۵)
پس از اشاره کلی به نمونه‏هایی از پوشش‏های رنگی غیرمجاز از نظر اسلام، اکنون برای آگاهی بیشتر، روایت‏ها و دیدگاه فقیهان دین در این باره ـ به اجمال ـ بررسی می‏گردد.
● بررسی برخی پوشش‏های رنگی
▪ رنگ زرد
روایت‏ها و فتواهای موجود در این مسأله را می‏توان به دو بخش تقسیم کرد:
الف) پاره‏ای روایت‏ها و سیره امامان معصوم(ع) که مطلقا بر استفاده از پوشش‏های زردرنگ دلالت دارند و نسبت به استفاده از چنین پوششی در زمان یا مکانی خاص ساکت‏اند. امام‏باقر(ع) فرمود: «ما لباس‏های زرد و گلگون می‏پوشیم.»(۶) ابی‏الجارود گوید: امام باقر(ع) لباس زردرنگ می‏پوشید.(۷) در روایت دیگری آمده است که امام کاظم(ع) هنگامی که پدر گرامی‏اش زنده بود، لباس زرد به تن داشت.(۸) در حدیثی از حفص نقل شده که گفت: دیدم امام صادق(ع) در میان قبر و منبر پیامبر(ص) مشغول نماز بود و لباس زرد به تن داشت.(۹) زراره نیز گفته است: امام باقر(ع) را با جبّه و عمامه و ردایی زردرنگ دیدم که از منزل خارج می‏شد.(۱۰)
ب) بعضی روایات و سیره ائمه(ع) به همراه برخی فتاوای موجود که بهره‏گیری از پوشش زردرنگ را تنها در خانه و عروسی جایز شمرده‏اند. امام باقر(ع) فرمود: «ما لباس زرد را در منزل می‏پوشیم.»(۱۱) هم‏چنین امام باقر(ع) در مقابل شگفتی زراره از پوشش لباس زردرنگ به وسیله امام(ع)، فرمود: «من با زنی از قریش ازدواج کرده‏ام.»
از مجموع این دو دسته روایت می‏توان چنین نتیجه گرفت که اگر بنا بر بعضی گزارش‏ها، اهل‏بیت عصمت(ع) از لباس‏های زرد در محیط بیرون بهره می‏گرفته‏اند، شاید به این دلیل بوده که عرف مذهبی آن زمان، چنین پوششی را برای رهبران جامعه بد نمی‏دانسته است. اما در عصر حاضر، ظاهرا چنین پوشش‏هایی برای بسیاری از افراد ـ به ویژه رهبران دینی ـ مناسب نیست. به همین دلیل، عده‏ای از فقها(۱۲) به استناد برخی روایات، بهره‏گیری از لباس زرد را در غیر مجلس عروسی مکروه دانسته‏اند. بنابراین، می‏توان گفت که بهره‏گیری از رنگ زرد، حداقل در منزل و عروسی جایز و حتی مستحب می‏باشد.
آن‏چه گفته شد، درباره لباس زرد بود. اما درباره نعلین(۱۳) زرد، روایاتی(۱۴) به چشم می‏خورد که ضمن بیان فواید نعلین زرد بر پوشیدن آن سفارش کرده و مضرات نعلین سیاه را نیز برشمرده است.
▪ رنگ سرخ
در نظر اسلام، استفاده از پوشش‏های قرمز به خودی خود اشکال ندارد، مگر آن که عرف مذهبی آن را ناپسند بشمارد. هم‏چنان که عرف مذهبی این دوران، استفاده از چنین پوششی را در لباس‏های رویی مردان و زنان در ملأ عام سبک، زننده و مهیج می‏انگارد. در چنین صورتی، حکم جواز به کراهت یا حرمت تغییر خواهد یافت و شاید با عنایت به همین نکته است که غالب روایت‏ها(۱۵) و فتاوای(۱۶) موجود در این زمینه، استفاده از انواع رنگ‏های قرمز را جز در عروسی(۱۷) و برای دلخوشی همسر،(۱۸) مکروه شمرده‏اند. این روایات و فتاوا به چند دسته تقسیم می‏گردند:
گروهی استفاده از انواع رنگ‏های قرمز را در همه جا مکروه می‏دانند. امام صادق(ع) از پدران گرامی‏اش نقل فرموده که رسول خدا(ص) استفاده از لباس سرخ رنگ را مکروه می‏دانست.(۱۹) در روایت دیگری از آن حضرت آمده که فرمود: از رنگ قرمز برحذر باشید، چون محبوب‏ترین زینت در نظر شیطان است.(۲۰)
دسته‏ای پوشیدن لباس قرمز رنگ را در نماز مکروه می‏شمرند. امام باقر(ع) فرموده:... با تن‏پوش سرخ تیره نماز نخوانید.(۲۱) شیخ یوسف بحرانی با توجه به روایات و سیره اهل‏بیت(ع) گوید: پوشیدن لباس‏های قرمز و زرد سیر و زعفرانی و کلاً رنگ‏های تند در غیر نماز جایز است.(۲۲)
برخی کراهت را مقید به رنگ قرمز تند کرده‏اند. مرحوم نراقی بعد از نقل روایت مالک بن عین گوید: از این روایت کراهت لباس قرمز سیر در غیر نماز هم دانسته می‏شود. حدیث مرسل ابن ابی‏عمیر که بهره‏گیری از رنگ قرمز سیر را جز در عروسی ناپسند شمرده، نیز بر این مطلب دلالت می‏کند.(۲۳)
پاره‏ای روایات بر کراهت استفاده از لباس سرخ‏رنگ در بیرون از خانه دلالت دارند. امام صادق(ع) فرمود: رسول خدا(ص) رواندازی سرخ‏رنگ داشت و آن را میان خانواده خویش می‏پوشید... .(۲۴)
با مطالعه و دقت در روایت‏ها و فتواهایی که درباره رنگ قرمز صادر شده است، نمونه‏هایی مشاهده می‏گردد که در آن‏ها استفاده از پوشش‏های رنگی، یا غیرمجاز و حرام شمرده شده یا بهتر است ترک گردد. استفاده از لباس‏های رنگین ـ به ویژه قرمز ـ در نماز، در زمان عده وفات، بر خلاف عرف مذهبی و لباس شهرت پاره‏ای از این نمونه‏ها است.
▪ رنگ سبز
اسلام رنگ سبز را ستوده و برخی فقها آن را پس از لباس سفید و زرد از بهترین پوشش‏ها دانسته‏اند. بررسی روایت‏های موجود در این زمینه، نشان دهنده آن است که استفاده از پوشش‏های سبزرنگ، سیره و روش خاندان نبوت و امامت بوده است.(۲۵)
▪ رنگ سفید
لباس سفید بهترین رنگ در نظر اسلام است. امام باقر(ع) به نقل از پیامبر(ص) فرمود: هیچ رنگی در لباس‏هایتان بهتر از سفید نیست. از چنین لباسی استفاده کنید و مردگان خویش را با پوشش سفید کفن کنید.(۲۶)
برخی محققان درباره مزیت پوشش سفید گفته‏اند: «از نظر روانی پوشاک سفید مانند نور و روشنایی، اثر محرک عمومی در انسان داشته و از عوامل مؤثر در ایجاد بهجت... بوده و مفرح و دلگشاست... . لباس سفید به جهت این که کمتر از تمام رنگ‏های دیگر نور جذب کرده و قسمت اعظم تشعشعات وارده از محیط و از جمله اشعه مادون‏قرمزِ موجود در نور آفتاب را که خاصیت گرمازایی دارد، منعکس ساخته و از خود دفع می‏نماید، وسیله طبیعی و سالمی است در مبارزه با گرمای فصلی و منطقه‏ای... لباس سفید سبب می‏شود که قسمت اعظم اشعه نورانی محیط ـ به خصوص در روز ـ منعکس شود و شخص در محیط خود، روشنایی بیشتری را احساس نماید. [این امر] خالی از اثرات محرک عمومی در هیجانات موزون روحی و انبساط خاطر نبوده و اثری مفرح و دلگشا دارد.»(۲۷)
منابع فقهی ما، پوشیدن لباس سفید را در نماز و در هر حالی مستحب شمرده‏اند.(۲۸) البته اگر عرف مذهبی استفاده از پوشش سفید را برای دختران و بانوان در انظار عمومی ناپسند و مهیج بداند ـ هم‏چنان که امروزه نیز چنین است ـ استفاده از آن برای زنان صحیح نبوده، طبق عنوان یا عناوین ثانوی ـ مثل ایجاد فتنه و فساد ـ حکم حرمت بر آن مترتب می‏گردد.
▪ رنگ سیاه
روایات موجود در این زمینه، غالبا استفاده از پوشش‏های سیاه را نهی کرده‏اند.(۲۹) شماری از این روایات، پوشش سیاه را به این دلیل که لباس اهل جهنم و علامت عباسیان بوده است، مکروه شمرده‏اند.(۳۰)
با توجه به این نکته باید گفت که شباهت به کفار و مشرکان، در هر عصری تفاوت پیدا می‏کند. مثلاً در این دوران استفاده از کراوات، پاپیون، صلیب و نظایر آن از مصادیق شباهت به کفار است. بنابراین نهی حدیث شامل آن‏ها نیز می‏شود.
الف) پوشش سیاه در نماز
استفاده از پوشش سیاه در حال نماز برای زن و مرد مکروه است.(۳۱) حتی بر پایه روایتی بهره‏گیری از شب‏کلاه سیاه در حال نماز نامطلوب است. مردی از امام صادق(ع) پرسید: آیا می‏توانم با شب‏کلاه سیاه نماز بخوانم؟ حضرت فرمود: خیر! زیرا سیاه، رنگ لباس دوزخیان است.(۳۲)
ب) پوشش سیاه در اعمال حج و عمره
بر اساس روایتی، امام صادق(ع) بهره‏گیری از لباس سیاه را در احرام نهی کرد(۳۳) و به استناد همین روایت، برخی فقها به حرمت و بعضی به کراهت احرام در لباس سیاه حکم کرده‏اند.(۳۴)
اگرچه از دیدگاه اسلام، پوشش سیاه در هر حالی ـ عبادات و غیر آن ـ مکروه است، اما نمونه‏هایی وجود دارد که از این قانون کلی استثنا شده و استفاده از پوشش سیاه در آن‏ها مجاز شمرده شده است. این نمونه‏ها عبارتند از:
الف) کفش، عبا و عمامه
روایات موجود، پوشیدن کفش، عبا و عمامه سیاه را جایز دانسته و در این بین، اگرچه به کراهت نعلین سیاه تأکید ورزیده‏اند، پوشیدن کفش سیاه را پسندیده و آن را پیروی از سنت شمرده‏اند.(۳۵)
بر اساس روایتی، امام باقر(ع) کفش سفید و قرمز را از پوشش‏های جباران و پادشاهان برشمرده و پوشیدن آن را ناپسند دانسته است.(۳۶) آن‏چه از ظاهر این روایت استنباط می‏شود این است که: چون در آن زمان، جباران و حاکمان ستمگر کفش سفید و قرمز می‏پوشیدند، استفاده از آن برای مسلمانان به دلیل پرهیز از شباهت به کفار و دشمنان اسلام ناپسند دانسته شده است. بنابراین، اگر در زمانی چنین سیره‏ای در میان حکام گردنکش و جباران معمول نباشد، استفاده از کفش سفید یا قرمز در صورتی که مخالف عرف مذهبی نباشد، بی‏اشکال خواهد بود.
نکته دیگری که در پسند یا ناپسند بودن استفاده از کفش رنگین مؤثر است، توجه به اوضاع جوی و اقلیمی است. بنا به روایتی، امام صادق(ع) پوشیدن کفش قرمز را به دلیل آن که با گِل و باران سازگارتر است، منحصرا در سفر جایز دانسته و در غیرسفر بر پوشیدن کفش سیاه تأکید فرموده است.(۳۷)
ب) تقیه و ضرورت(۳۸)
خفقان شدیدی که در دوران ائمه نسبت به شیعیان وجود داشت، پیشوایان دینی را بر آن داشت تا خود و طرفدارانشان را ملزم به تقیه ـ حتی در رنگ لباس‏ها ـ نمایند.
داود رقّی گوید: شیعیان مکرر از امام صادق(ع) در باره لباس سیاه می‏پرسیدند تا آن که روزی دیدند آن حضرت سر تا پا سیاه پوشیده است. هم جبه ایشان سیاه بود و هم شب‏کلاه و کفششان، حتی دیدم که امام جایی از کفش را شکافت و فرمود: «بدانید که پنبه‏اش هم سیاه‏رنگ است». سپس امام(ع) تکه‏ای از لایه میانی آن را بیرون آورد و نشان داد و فرمود: قلبت را سپید و نورانی کن و هر چه می‏خواهی بپوش.(۳۹)
شیخ صدوق پس از نقل این حدیث گفته است: چون امام در نزد دشمنان متهم‏شده بود که به رنگ سیاه توجهی نمی‏کند، در صدد بر آمد این اتهام را [با چنین پوششی] بزداید.
حذیفهٔ بن منصور گوید: نزد امام صادق(ع) در حیره بودم که پیک منصور عباسی از راه رسید و از امام خواست پیش خلیفه برود. امام(ع) یک بارانی که طرفی از آن سیاه و طرف دیگرش سفید بود پوشید و فرمود: من این بارانی را می‏پوشم، اما می‏دانم لباس اهل جهنم است.(۴۰)
ج) عزاداری
فقهای امامیه به استناد برخی روایت‏ها، استفاده از پوشش سیاه را در عزای سیدالشهدا(ع)، سایر ائمه(ع) و حتی مؤمنان جایز دانسته و آن را از موارد حرمت یا کراهت پوشش سیاه استثنا کرده‏اند.(۴۱)
د) عرف مذهبی
اگر عرف مذهبی استفاده از پوشش سیاه را روا بشمارد، ظاهرا حکم کراهت برداشته می‏شود، زیرا برخی روایات، مناسب‏ترین پوشش را منوط به نظر عرف دانسته‏اند؛(۴۲) مثلاً چادر مشکی از نظر عرف این زمان، بهترین حجاب برای بانوان و متناسب با شخصیت آنان شناخته شده است.

نویسنده: محمد - اصغری نژاد
پی نوشت:
۱. الحدائق الناضرهٔ، ج ۷، ص ۱۱۶.
۲. عروهٔ الوثقی، سیدمحمدکاظم طباطبائی، ج ۱، ص ۵۷۲.
۳. وسایل الشیعه، ج ۳، ص ۳۴۲.
۴. همان.
۵. ممکن است موارد منع دیگری نیز به حکم اولی وجود داشته باشد که نگارنده از آن‏ها بی‏اطلاع است، اما موارد منع به حکم ثانوی به موارد فوق محدود نمی‏شود که آرایش زن برای محارم خویش به قصد فساد از آن جمله است.
۶. ر.ک: وسائل الشیعه، ج ۳، ص ۳۵۸ ـ ۳۵۹.
۷. همان.
۸. ر.ک: کافی، ج ۱، ص ۳۰۸.
۹. ر.ک: حلیهٔ المتقین، ص ۷.
۱۰. همان.
۱۱. ر.ک وسائل الشیعه، ج ۳، ص ۳۵۸.
۱۲. جامع عباسی، ص ۳۴۷.
۱۳. البته مقصود نعلین عربی است، زیرا نعلین‏هایی که امروزه می‏پوشند، ظاهرا نوعی کفش به حساب می‏آیند که حکم دیگری دارند.
۱۴. کافی، ج ۶، ص ۴۶۵.
۱۵. برای اطلاع از مضمون این روایات ر.ک: دعائم الاسلام به نقل از سنن النبی(ص)، علاّمه طباطبایی، ص ۱۳۳؛ نهج الفصاحهٔ، ترجمه پاینده، ص ۱۹۸.
۱۶. برای آگاهی از دیدگاه این فقیهان ر.ک: جامع عباسی، ص ۳۴۷؛ مرأهٔ الکمال، ص ۵۸؛ مستند الشیعه، ج ۱، ص ۲۹۶.
۱۷. حلیهٔ المتقین، ص ۱۵.
۱۸. کافی، ج ۶، ص ۴۴۷.
۱۹. دعائم الاسلام، ص ۱۳۳.
۲۰. نهج الفصاحه، ص ۱۹۸.
۲۱. کافی، ج ۶، ص ۴۴۷.
۲۲. الحدائق الناضرهٔ، ج ۷، ص ۱۱۸ و ۱۱۹.
۲۳. مستند الشیعهٔ، ج ۱، ص ۲۹۶.
۲۴. سنن النبی(ص)، ص ۱۳۴.
۲۵. برای آگاهی بیشتر از این روایات ر.ک: سنن النبی(ص)، ترجمه فقهی، ص ۱۲۰؛ المحجهٔ البیضاء، ج ۴، ص ۱۴۰؛ من لایحضره الفقیه، ج ۲، ص ۳۳۵؛ بحارالانوار، ج ۳۹، ص ۱۳۱ و ج ۱۹، ص ۵۱؛ نجم الثاقب، ص ۱۸ و ۲۳.
۲۶. وسائل الشیعه، ج ۳، ص ۳۵۶؛ مکارم الاخلاق، ص ۱۰۴؛ هم‏چنین برای مطالعه روایات دیگری که در این باره گزارش شده است، ر.ک: المحجهٔ البیضاء، ج ۴، ص ۱۴۰.
۲۷. آیین بهزیستی اسلام، ج ۲، ص ۸۸ و ۸۹.
۲۸. عروهٔ الوثقی، ج ۱، ص ۵۷۴؛ جامع عباسی، ص ۳۴۶.
۲۹. برای آگاهی بیشتر از مضمون این روایت‏ها ر.ک: الحدائق الناضرهٔ، ج ۷، ص ۱۱۶؛ مستند الشیعه، ج ۱، ص ۲۹۵؛ کافی، ج ۶، ص ۴۴۹.
۳۰. مرآهٔ الکمال، ص ۵۹.
۳۱. عروهٔ الوثقی، ج ۱، ص ۵۷۲.
۳۲. وسائل الشیعه، ج ۳، ص ۲۸۰ و ۲۸۱.
۳۳. کافی، ج ۴، ص ۳۴۱.
۳۴. همان.
۳۵. برای اطلاع از مضمون روایت‏هایی که در این باره گزارش شده است، ر.ک: کافی، ج ۶، ص ۴۴۹؛ وافی، ج ۵، ص ۳۹۱ و ۳۹۲.
۳۶. کافی، ج ۶، ص ۴۶۷.
۳۷. همان.
۳۸. اگرچه «تقیه» نوعی «ضرورت» است، ولی این دو مفهوم مترادف نیستند؛ زیرا در بسیاری مواقع ضرورت هست ولی تقیه صادق نیست؛ بنابراین رابطه میان این دو مفهوم عموم و خصوص مطلق است.
۳۹. وسایل الشیعه، ج ۳، ص ۲۸۰.
۴۰. کافی، ج ۶، ص ۴۴۹.
۴۱. مرآهٔ الکمال، ج ۱، ص ۸۵؛ الحدائق الناضرهٔ، ج ۷، ص ۱۱۸.
۴۲. وسایل الشیعه، ج ۳، ص ۳۴۲.

منبع : باشگاه اندیشه