آلـودگی هـوا

‏چند بار تا به حال دوده خفه کننده ماشین‌ها را در خیابان دیده‌اید؟
چرا در روز روشن آسمان آبی را نمی‌بینید؟
فوران دوده از کارخانجات صنعتی چه فوایدی دارد؟
پناهگاه بیماران تنفسی در شهر آلوده کجا می‌تواند باشد؟
این آلودگی هواست که طبیعت زیبا را در خود گم می‌کند و زندگی سالم را نه تنها از انسان‌ها بلکه از تمام موجودات سلب می‌کند.
همه ساله با شروع فصل سرما و روشن شدن وسایل گرمازا، آلودگی هوا را در شهرها احساس می‌کنیم.این موضوع به این معنی نیست که ما در فصول گرم سال آلودگی نداریم، بلکه سرمای هوا باعث می‌شود که ما آلودگی را بیشتر احساس کنیم.‏
● وارونگی هوا
بطور طبیعی آلودگی هوا هنگامی که هوا ساکن است و آلاینده‌ها در یک جا محدود شده‌اند، وخیم‌تر می‌شود. برخی شرایط خاص جوی می‌توانند منجر به آلودگی حاد هوا شوند. شرایطی که آن را وارونگی گرمایی می‌نامیم، مسئول به وجود آمدن این حالت است. در بخش پایین جو، درجه حرارت همراه با افزایش ارتفاع، کاهش می‌یابد. گرچه نور مستقیم خورشید در ارتفاعات شدیدتر است، با این حال قله کوه‌ها سرد است. در حالت وارونگی گرمایی، یک جبهه هوای نسبتاً گرم، در بالای سطح زمین وجود دارد. یعنی اگر از سطح زمین بالا برویم، درجه حرارت تا مدتی کاهش می‌یابد و سپس در لایه گرمتر وارونگی الگوی عادی، افزایش پیدا می‌کند و در لایه‌های بالاتر، مجدداً از میزان آن کاسته می‌شود. وارونگی هوا ممکن است به چند شکل پدید آید. هوای گرمی که برفراز منطقه‌ای در ارتفاع بالا حرکت می‌کند، از فراز هوای سرد نزدیک سطح زمین ممکن است منجر به وارونگی گرمایی شود.
اکثر آلاینده‌های هوا همچون دود اگزوز خودروها، گاز و دود صنایع و غیره، هنگامی که رها می‌شوند، گرمتر از هوای اطراف خود هستند و چون هوای گرم به اندازه هوای سرد متراکم نیست، گازهای آلوده گرم بالا می‌روند و در لایه‌های سرد بالاتر پخش می‌شوند. وقتی وارونگی گرمایی رخ می‌دهد، یک لایه هوای گرم روی یک لایه هوای سرد قرار می‌گیرد. گازهای آلوده گرم فقط تا زمانی که به لایه هوای گرم برسند، بالا می‌روند. در آن نقطه، آلاینده‌های مزبور غلظت کمتری از هوای بالا ندارند، از این رو صعود آنها متوقف می‌شود. در یک محیط بسته نزدیک سطح زمین حبس می‌شوند و غلظت آنها در هوای نزدیک سطح زمین مرتباً افزایش می‌یابد. گاهی مرز میان هوای سرد و گرم آنقدر مشخص است که می‌توان آن را به صورت یک سطح صفحه‌ای شکل بالای منطقه آلوده دید.
● لایه اوزون
اوزون که جزء اصلی مه دود است، گازی است که از ترکیب اکسید نیتروژن و هیدروکربن‌ها در حضور نور آفتاب به وجود می‌آید. در اتمسفر، اوزون به طور طبیعی به صورت لایه‌ای که ما را از اشعه ماورای بنفش محافظت می‌کند، وجود دارد. ولی زمانی که در سطح زمین تولید شود، کشنده است.
‏اتومبیل‌ها، کامیون‌ها و...، یکی از اصلی‌ترین منابع اوزون هستند. در سال ۱۹۸۶، مقدار حیرت انگیز ۶.۵ میلیون تن هیدروکربن‌های مختلف و ۸.۵ میلیون تن اکسیدهای نیتروژن توسط خودروهای موتوری وارد هوا شدند. نیروگاه‌ها، کارخانه‌های شیمیایی و پالایشگاه‌های نفت نیز سهم بزرگی در همین مساله دارند و نیمی از انتشار هیدروکربن‌ها و نیتروژن در کشور آمریکا مربوط به آنهاست.
● خطر مه دود
صدمات ریوی ناشی از هوای آلوده به اوزون، خطری است که هر ۳ نفر از ۵ نفر با آن روبرو هستند. اکثر مردم نمی‌دانند که مه دود به غیر از انسان به سایر موجودات زنده هم آسیب می‌رساند. مه دود اوزونی، مسئول صدمات زیاد به درختان کاج و نابودی محصولات کشاورزی در بسیاری از مناطق کشاورزی است.
● هوای آلوده چیست؟
هر ماده‌ای که وارد هوا شود، خواص فیزیکی، شیمیایی و زیستی آن را تغییر می‌دهد و به این هوای تغییر یافته، هوای آلوده گویند.
● ‏زباله‌های موجود در هوا
هوای شهرها دارای یک ترکیب از گازهای آلوده کننده است. در شهر لوس آنجلس گازهای کشنده ناشی از کارخانجات با دوده، اکسید نیتروژن، منواکسید کربن و سرب اگزوز ماشین‌ها ترکیب می‌شود.
● ‏عوامل آلوده کننده هوا
▪ عوامل طبیعی؛ فوران‌های شدید آتشفشان، وزش توفان، بادهای شدید و... گازها و ذراتی را وارد هوا می‌کنند و سبب آلودگی آن می‌شوند.
▪ ‏فعالیت انسان؛ کارخانجات صنعتی، کشاورزی، شهرسازی، وسایل گرمازا، نیروگاه‌ها، وسایل نقلیه و... از عوامل آلوده کننده هوا هستند.
● ‏مواد آلوده کننده هوا
▪ منواکسید کربن؛ گاز سمی منواکسید کربن به طور عمده مربوط به خودروهایی است که مصرف سوخت آنها بنزین است. این خودروها مقدار زیادی گاز ‏CO‏ را از طریق لوله اگزوز وارد هوا می‌کنند.
▪ سردرد و سرگیجه، حالت خواب آلودگی و در نهایت بی‌هوشی که منجر به مرگ می‌شود، از علایم وجود گاز ‏co‏ در محیط است.‏
▪ دی‌اکسید گوگرد؛ دی اکسید گوگرد عمدتا مربوط به نفت کوره (نفت سیاه) است که در بعضی صنایع و تاسیسات حرارت مرکزی و تولید نیرو مورد استفاده قرار می‌گیرد.
▪ ‏اکسیدهای نیتروژن دار؛ اکسیدهای نیتروژن دار به طور عمده مربوط به نفت کوره، گازوئیل و مقدار کمتری مربوط به مصرف بنزین و نفت سفید است.
▪ ‏هیدروکربن‌های سوخته نشده؛ هیدروکربن‌های سوخته نشده عمدتا مربوط به خودروهایی است که بنزین مصرف می‌کنند. نفت کوره و گازوئیل در این مورد سهم کمتری دارند. ‏ذرات ریز معلق؛ ذرات ریز معلق در هوا به طور عمده از سوختن نفت کوره حاصل می‌شود.
▪ ‏برومید سرب؛ ماده برومید سرب در نتیجه مصرف بنزین در موتور اتومبیل‌ها حاصل می‌شود.
▪ سایر ترکیبات سربی؛ بنزین خودروها اغلب دارای ماده‌ای به نام تترا اتیل سرب است که به منظور روان کردن کار سوپاپ‌ها و بهسوزی بنزین به آن اضافه می‌شود. این ماده هنگام سوختن بنزین، باعث پراکنده شدن ذره‌های جامد و معلق ترکیبات سرب در هوا می‌شود که هم سمی‌اند و هم به صورت رسوب‌های جامد وارد دستگاه تنفسی می‌شوند.
● جایی در آن بالا
در جایی دور، بالای سر ما، لایه نامریی و ظریفی از اوزون وجود دارد که ما را از تشعشعات خطرناک ماورای بنفش خورشیدی محافظت می‌کنند. لایه اوزون قرن‌هاست که آنجا بوده است.
ولی اکنون انسان این سپر محافظ را از بین می‌برد. کلرو فلوئورو کربن‌ها،‌هالونها و سایر مواد شیمیایی مصنوعی در ۱۰ تا ۵۰ کیلومتری بالای سر ما شناورند. آنها تجزیه شده و مولکول‌هایی آزاد می‌کنند که اوزون را از بین می‌برد.
● ‏CFC‏‌ها چه موادی هستند؟
‏CFC‏‌ها موادی هستند که صدها مصرف گوناگون دارند. زیرا آنها تقریباً غیر سمی و مقاوم در برابر شعله هستند و به راحتی تجزیه نمی‌شوند. به خاطر چنین پایداری، آنها تا ۱۵۰ سال باقی خواهند ماند. گازهای ‏CFC‏ به آرامی تا ارتفاعات ۴۰ کیلومتری صعود کرده و در آنجا تحت نیروی عظیم تشعشعات ماورای بنفش خورشید شکسته شده، عنصر شیمیایی کلر را آزاد می‌کنند.
بعد از آزادی هر اتم کلر قبل از برگشت به زمین که سال‌ها طول می‌کشد، حدود صد هزار مولکول اوزون را از بین می‌برد. سه و شاید پنج درصد لایه اوزون در سطح جهان تاکنون توسط گازهای ‏CFC‏ تخریب شده است.
با تخریب اوزون در لایه‌های بالای اتمسفر، کره زمین اشعه ماورای بنفش دریافت می‌کند که موجب بروز سرطان پوست، بیماری آب مروارید چشم و تضعیف سیستم دفاعی بدن می‌شود. با نفوذ بیشتر اشعه ماورای بنفش از لایه‌های اتمسفر، اثرات آن روی سلامتی بدتر شده، بهره‌دهی محصولات کشاورزی و جمعیت ماهی‌ها کاهش خواهد یافت و آسایش هر فرد روی این سیاره تحت تأثیر قرار خواهد گرفت.
● ‏نگرانی روز افزون
اثرات زیست محیطی مقادیر عظیمی از مواد زاید خطرناک که هر ساله تولید می‌شود، موجب نگرانی بیش از پیش شده است. در سال ۱۹۸۳، ۲۶۶ میلیون تن مواد زاید خطرناک تولید شده است.
● ‏تهدید اکوسیستم‌ها
کشورهای پیشرفته بیش از هفتاد هزار ماده شیمیایی مختلف تولید می‌کنند که بیشتر آنها به طور کامل از نظر‌ایمنی آزمایش نشده‌اند.
استفاده نامحتاطانه از این مواد، مواد غذایی و آب و هوای ما را آلوده کرده، اکوسیستم‌هایی را که ما به آنها متکی هستیم، شدیداً تهدید می‌کند.
● مواد شیمیایی در محیط زیست
مواد شیمیایی به بخش جدا نشدنی از زندگی روزانه ما تبدیل شده‌اند.
ما از وسایل رفاهی مانند پلاستیک‌ها، پودرهای رختشویی و آروزول‌ها که از مواد شیمیایی ساخته شده‌اند، استفاده می‌کنیم. ولی اغلب از هزینه پنهانی که ناشی از آنهاست بی‌خبریم. نهایتا آنها از طریق محل‌های دفن زباله، زهکشی‌ها و فاضلاب‌ها به آب و یا زمین راه پیدا می‌کنند.
● ‏مواد سمی در پلاستیک‌ها
اگر چه مصرف کنندگان به ندرت محصولات پلاستیکی را که روزانه ساخته می‌شود و بسته بندی‌ که در آن خرید می‌کنند، به مساله آلودگی سمی ربط می‌دهند، باید دانست که اکثر مواد شیمیایی که در تولید و ساخت پلاستیک‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرند، بسیار سمی هستند. برحسب درجه بندی ‏EPA‏ باید دانست که از ۲۰ ماده شیمیایی که تهیه آنها موجب تولید بیشترین مقدار مواد زاید خطرناک می‌شود، پنج ماده شیمیایی، موادی هستند که به طور مستمر در صنایع پلاستیک‌سازی مورد استفاده قرار می‌گیرند.
● ‏آلودگی هوا و باران اسیدی
یکی از آثار و نتایج آلودگی هوا باران اسیدی است.
در دو دهه اخیر و در برخی نواحی صنعتی و بر اثر فعالیت‌های کارخانه‌ها میزان دی‌اکسید گوگرد و دی‌اکسید ازت در هوا افزایش یافته است. این دو ماده در اتمسفر با اکسیژن و بخار آب واکنش شیمیایی ایجاد می‌کنند و به صورت اسید نیتریک و اسید سولفوریک در می‌آیند.
این ذرات اسیدی مسافت‌های طولانی را به وسیله باد طی می‌کنند و به صورت باران اسیدی بر سطح زمین فرو می‌ریزند. چنین بارش‌هایی مـمکـن است به صورت برف یا باران یا مه نیز در بیاید.
● ‏پیامدهای باران اسیدی
باران اسیدی باعث از بین رفتن بناها و آثار تاریخی به خصوص در ساختمان‌هایی که از سنگ مرمر یا آهک ساخته شده باشند، می‌شود.‏باران اسیدی میزان حاصلخیزی خاک را کاهش می‌دهد و حتی ممکن است مواد سمی را وارد خاک‌ها کند.
‏باران اسیدی همچنین موجب نابودی درختان و کاهش مقاومت آنها به خصوص در برابر سرما می‌شود.‏
● چه باید کنیم؟
‏۱) هنگام بروز پدیده آلودگی هوا، فضای داخل خانه هم به‌اندازه هوای بیرون خانه دچار آلودگی می‌شود که برای جلوگیری از این کار بهتر است هر روز میزان حرارت وسیله ی گرما زا را در کمترین حد خود قرار دهیم تا هوای خانه عوض شود.
۲) استفاده از ماسک در هنگام آلودگی هوا توصیه می‌شود، اما این ماسک باید از جنس فیبر باشد، نه ماسک پارچه‌ای و نه ماسک دندان پزشکی، و بعد از هر بار مصرف باید تعویض شود.
۳) در آلـودگی هوا، کودکان بیشتر از افراد دیگر آسیب می‌بینند.
پس باید امکانات لازم را برای حفظ سلامتی آنها مهیا کنیم.
۴) تغذیه مناسب برای کاهش مضرات آلودگی هوا مهم است.
به همین منظور مصرف شیر و ماست کم‌چرب، میوه‌ها و سبزیجات تازه برای دفع مسمومیت از بدن، به ویژه مسمومیت ناشی از سرب توصیه می‌شود.
هنگام بروز پدیده آلودگی هوا، از خوردن فست فودها (غذاهای آماده) ومواد غذایی حاوی مواد نگه دارنده مثل چیپس و انواع کنسرو خودداری کنید.
۵) ذرات ریز ناشی از آلودگی هوا روی سطح پوست می‌نشینند.
بنابراین هنگام شستشوی دست و صورت از آب خالی استفاده نکنید، زیرا ترکیب این ذرات با آب، ماده اسیدی ضعیفی را ایجاد می‌کند که به مرور باعث پیری زودرس پوست می‌شود.

منبع : روزنامه اطلاعات