یکشنبه, ۳۰ دی, ۱۴۰۳ / 19 January, 2025
مجله ویستا
ما نیز مردمانیم
در این مقال می‌خواهیم فارغ از قیل و قال و خودشیفتگی در برابر فرهنگ خودی و خودباختگی در مقابل فرهنگهای دیگر، نگاهی منصفانه به نقش ارزنده ایرانیان در پیدایش، تبیین و تدوین تئوریهای موسیقایی بیندازیم و زندگی تنی چند از این بزرگان را به نظاره بنشینیم.
صفی‌الدین ارموی، كه امسال به همت فرهنگستان هنر، به طرز شایسته‌ای مورد تجلیل قرار گرفت، بی‌تردید یكی از مهمترین نظریه‌پردازان موسیقی در جهان اسلام و در عین حال یكی از تأثیرگذارترین و معتبرترین نظریه‌پردازان موسیقی دنیاست.
صفی‌الدین عبدالمؤمن بن یوسف بن فاخر الارموی البغدادی، در یكی از پرآشوب‌ترین سده‌های تاریخ ایران، یعنی در قرن هفتم هجری در ارومیه به دنیا آمد. این دوران، دوره دگرگونیهای عظیم اجتماعی و سیاسی و روزگار حمله خانمان‌برانداز مغولان بود.
ارموی كودك بود كه همراه با خانواده به بغداد مهاجرت كرد و در مدرسه مستنصریه كه به دستور المستنصر بالله عباسی تأسیس شده بود به تحصیل علم پرداخت و از علمای شافعی، زبان عربی، شعر، محاضرات، تاریخ، ادبیات، خوشنویسی و موسیقی را آموخت. او در خوشنویسی و ادبیات از نوادر روزگار خویش بود و با همین هنرها بود كه به دربار آخرین خلیفه عباسی، المستعصم بالله، راه یافت.
قدر و منزلت ارموی در خوشنویسی تا بدان پایه است كه یاقوت مستعصمی، شاگرد برجسته او، در تحول و تكامل این هنر، تأثیری به سزا داشت و شمس‌الدین احمد بن یحیی سهروردی، دیگرشاگرد او، از سرآمدان خوشنویسی قرن هفتم است.
اما نكته‌ای كه صفی‌الدین ارموی را به اوج شهرت رساند و موجبات ماندگاری وی را در تاریخ و هنر ایران زمین موجب شد، استادی ارزشمند و والامرتبه او در موسیقی است، آن‌گونه كه وی را در تاریخ موسیقی ایران و دنیای اسلام، نقطه عطف تلقی می‌كنند.
صفی‌الدین ارموی، در رساله موسیقی بهجت الروح كه در عصر صفویه نوشته شده است، موسیقی را علم می‌داند. پیش از او بزرگانی چون ابن‌سینا و شاگردان او، ابن زیله اصفهانی و ابوالحسن بهمنیار و همچنین قطب الدین شیرازی نیز از موسیقی به‌عنوان علم یاد می‌كنند. از جمله ابن‌سینا در بخشهایی از كتابهای خود دانشنامه علائی، قانون، شفا و نجات و رساله‌ای در باب موسیقی به نام المدخل الی صناعه الموسیقی، موسیقی را علم برمی‌شمرد و می‌گوید:
«صناعت علم موسیقی دو جزء است. یكی تألیف است و موضوع او، نغمهاست و اندر حال اتفاق ایشان و نااتفاق ایشان نگاه كنند و دو‌ّم، ایقاع است و موضوع او زمانهاست كه اندر میان نغمها اوفتد و نقره‌هایی كه یكی به یكی شوند و اندر حال وزن ایشان و ناوزنی ایشان نگاه كنند و غایت اندر این هر دو نهادن لحنهاست.»
علامه قطب‌الدین شیرازی، شاگرد ممتاز خواجه نصیر‌الدین طوسی، هم در دائره‌المعارف مشهور خویش: دره‌التاج نعره الدباج موسیقی را جزئی از ریاضی به حساب آورده و از آرای فارابی و ابن‌سینا در این باب یاد كرده است. او صفی‌الدین ارموی را نیز مورد تكریم فراوان قرار داده و بر آرای او نقدهایی هم نگاشته است كه بعدها عبدالقادر مراغی در كتاب مقاصدالالحان به شایستگی به آنها پاسخ داده است. قطب‌الدین شیرازی در كتاب دره‌التاج، علم ریاضی را به چهار دسته: هندسه، عدد، هیئت و نجوم و موسیقی تقسیم می‌كند و می‌گوید: «علم موسیقی، علم معرفت نسبت به مؤلفه و احوال آن است و آن را علم تألیف خوانند و در آوازها به كار دارند، به اعتبار تناسب با یكدیگر و كمی‍ّت زمان سكنات كه در میان آوازها افتد.»
از صفی‌الدین ارموی دو اثر گران‌قدر به نامهای الرساله الادوار فی الموسیقی و الرساله الشرفیه فی النسب التألیفیه در زمینه تئوری موسیقی باقی مانده است. كتاب الادوار شامل پانزده و حاوی نكاتی درباره تعریف نغمه و علل زیری و بمی نغمات، تقسیم وتر و شیوه به دست آوردن نغمات از اجزای آن، تعریف ب‍ُعد، ملایمت و منافرت، علل چهارگانه تنافر، تركیب ملایمتهای چهارم و پنجم و ارائه هشتاد و چهار دور، بیان دوازده دور مشهور، شش آواز، بیست و چهار شعبه، تعریف ایقاع و انواع ادوار ایقاعی، تأثیر ادوار بر گروههای مختلف مردم و غیره است.
این كتاب از چنان اهمیت و استحكامی برخوردار است كه تمامی بزرگان موسیقی پس از ارموی، آثار خویش را بر اساس آن نگاشتند و شرحهای بی‌شماری بر آن نوشتند، از جمله شرحهای: عبدالقادر مراغی، شهاب‌الدین صیرفی، میرزا جعفر اصفهانی، احمد شیروانی، مولانا مبارك‌شاه، لطف‌الله سمرقندی، نصرالله قاینی و احمد كاشی.
اثر دیگر صفی‌الدین ارموی، رساله شرفیه است كه در حدود سالهای ۶۶۵ تا ۶۶۶ و به نام شرف‌الدین هارون، فرزند شمس‌الدین محمد جوینی كه صفی‌الدین تربیت وی و برادرش بهاء‌الدین محمد را به عهده داشت و به هنرهای بی‌شمار، از جمله موسیقی، علاقه‌مند بود، نگاشته است.
صفی‌الدین در این رساله به شرح آرای ابن‌سینا و فارابی در باب موسیقی پرداخته است.
رساله شرفیه مشتمل بر پنج مقاله و حاوی نكاتی در باب صوت، فواصل موسیقی و انواع آن، فواصل افزوده و استخراج دانگها، فواصل گوناگون موجود در دانگها، مقایسه آنها با هم و ذكر اسامی و تعداد آنها، درباره ایقاع و مباحث مربوط به تعلیم و تعلم موسیقی است.
بزرگانی چون قطب‌الدین شیرازی و عبدالقادر مراغی بیش از دیگران از این كتاب بهره جسته‌اند، آن‌گونه كه عبدالقادر مراغی در كتاب مقاصدالالحان، كتاب دره‌التاج قطب الدین شیرازی را درواقع شرحی بر رساله شرفیه صفی‌الدین ارموی دانسته است. صفی‌الدین را مؤسس مكتب منتظمیه در موسیقی می‌دانند، زیرا به شیوه‌ای منظم و سیستماتیك، گامهای بالقوه و بالفعل دوران خویش را تشریح می‌كند. او بر اساس اصل دوپرده‌ای ب‍ُعد ذی‌الاربع فیثاغورث و روش فارابی، پیشنهاد می‌كند كه فاصله هنگام (اكتاو) به هفده فاصله تغییر كند. گام پیشنهادی او شامل دو دانگ پیوسته و یك پرده بزرگ در انتهاست. هر پرده بزرگ یا طنینی، قابل تقسیم به دو نیم‌پرده كوچك (بقیه) و یك فضل است و در نتیجه، تقسیم دوره كامل صفی‌الدین از هفده فاصله و هجده درجه تشكیل می‌شود. بسیاری از نوازندگان و موسیقیدانان معاصر ارموی، دستان پیشنهادی او را به كار گرفتند و همین نكته نشان می‌دهد كه ارموی تئوری و عمل را هم‌زمان به خدمت می‌گرفته است.
صفی‌الدین ارموی نخستین كسی است كه به نغمه‌نگاری نغمات آهنگ یا تصنیف می‌پردازد و در ابتدا دور ایقاعی و نام مقام ذكر و سپس نغمات را با حروف ابجد و زمان هر نغمه را به وسیله اعداد، زیر همان نغمه می‌نویسد. صفی‌الدین توانست آرای خود را با سازهایی با قابلیتهای جدید سازگار و دوساز مغنی و نزهه را اختراع كند كه متأسفانه از چگونگی آنها سندی باقی نمانده است.
٭٭٭
شگفت‌آور این كه بزرگمردی چون او، چگونه است كه چنین ناشناخته مانده است؟ ژان دورینگ، محقق شهیر فرانسوی كه خود، فارسی را نیكو می‌داند و در باب موسیقی آسیای میانه و به‌ویژه ایران، صاحب تألیفات ارزشمندی است، در این‌باره چنین می‌گوید:
«صفی‌الدین ارموی در ایران چهره‌ای ناشناخته است. شاید دلیلش این باشد كه او به‌رغم داشتن كتابهای متعدد در موسیقی، به‌خاطر زبان مشكل، نتوانسته است آن‌گونه كه شایسته است با مخاطب خویش ارتباط برقرار كند. شناختن صفی‌الدین برای كسانی كه ریاضی و فیزیك نمی‌دانند، بسیار دشوار است. نكته دیگر این است كه سبك نوین ارموی بر اساس اصول فیزیك و ریاضی، معقول هستند، ولی نمی‌توان تئوریهای او را به مرحله عمل درآورد.»
توحیدی سید عماد
صفی‌الدین ارموی، كه امسال به همت فرهنگستان هنر، به طرز شایسته‌ای مورد تجلیل قرار گرفت، بی‌تردید یكی از مهمترین نظریه‌پردازان موسیقی در جهان اسلام و در عین حال یكی از تأثیرگذارترین و معتبرترین نظریه‌پردازان موسیقی دنیاست.
صفی‌الدین عبدالمؤمن بن یوسف بن فاخر الارموی البغدادی، در یكی از پرآشوب‌ترین سده‌های تاریخ ایران، یعنی در قرن هفتم هجری در ارومیه به دنیا آمد. این دوران، دوره دگرگونیهای عظیم اجتماعی و سیاسی و روزگار حمله خانمان‌برانداز مغولان بود.
ارموی كودك بود كه همراه با خانواده به بغداد مهاجرت كرد و در مدرسه مستنصریه كه به دستور المستنصر بالله عباسی تأسیس شده بود به تحصیل علم پرداخت و از علمای شافعی، زبان عربی، شعر، محاضرات، تاریخ، ادبیات، خوشنویسی و موسیقی را آموخت. او در خوشنویسی و ادبیات از نوادر روزگار خویش بود و با همین هنرها بود كه به دربار آخرین خلیفه عباسی، المستعصم بالله، راه یافت.
قدر و منزلت ارموی در خوشنویسی تا بدان پایه است كه یاقوت مستعصمی، شاگرد برجسته او، در تحول و تكامل این هنر، تأثیری به سزا داشت و شمس‌الدین احمد بن یحیی سهروردی، دیگرشاگرد او، از سرآمدان خوشنویسی قرن هفتم است.
اما نكته‌ای كه صفی‌الدین ارموی را به اوج شهرت رساند و موجبات ماندگاری وی را در تاریخ و هنر ایران زمین موجب شد، استادی ارزشمند و والامرتبه او در موسیقی است، آن‌گونه كه وی را در تاریخ موسیقی ایران و دنیای اسلام، نقطه عطف تلقی می‌كنند.
صفی‌الدین ارموی، در رساله موسیقی بهجت الروح كه در عصر صفویه نوشته شده است، موسیقی را علم می‌داند. پیش از او بزرگانی چون ابن‌سینا و شاگردان او، ابن زیله اصفهانی و ابوالحسن بهمنیار و همچنین قطب الدین شیرازی نیز از موسیقی به‌عنوان علم یاد می‌كنند. از جمله ابن‌سینا در بخشهایی از كتابهای خود دانشنامه علائی، قانون، شفا و نجات و رساله‌ای در باب موسیقی به نام المدخل الی صناعه الموسیقی، موسیقی را علم برمی‌شمرد و می‌گوید:
«صناعت علم موسیقی دو جزء است. یكی تألیف است و موضوع او، نغمهاست و اندر حال اتفاق ایشان و نااتفاق ایشان نگاه كنند و دو‌ّم، ایقاع است و موضوع او زمانهاست كه اندر میان نغمها اوفتد و نقره‌هایی كه یكی به یكی شوند و اندر حال وزن ایشان و ناوزنی ایشان نگاه كنند و غایت اندر این هر دو نهادن لحنهاست.»
علامه قطب‌الدین شیرازی، شاگرد ممتاز خواجه نصیر‌الدین طوسی، هم در دائره‌المعارف مشهور خویش: دره‌التاج نعره الدباج موسیقی را جزئی از ریاضی به حساب آورده و از آرای فارابی و ابن‌سینا در این باب یاد كرده است. او صفی‌الدین ارموی را نیز مورد تكریم فراوان قرار داده و بر آرای او نقدهایی هم نگاشته است كه بعدها عبدالقادر مراغی در كتاب مقاصدالالحان به شایستگی به آنها پاسخ داده است. قطب‌الدین شیرازی در كتاب دره‌التاج، علم ریاضی را به چهار دسته: هندسه، عدد، هیئت و نجوم و موسیقی تقسیم می‌كند و می‌گوید: «علم موسیقی، علم معرفت نسبت به مؤلفه و احوال آن است و آن را علم تألیف خوانند و در آوازها به كار دارند، به اعتبار تناسب با یكدیگر و كمی‍ّت زمان سكنات كه در میان آوازها افتد.»
از صفی‌الدین ارموی دو اثر گران‌قدر به نامهای الرساله الادوار فی الموسیقی و الرساله الشرفیه فی النسب التألیفیه در زمینه تئوری موسیقی باقی مانده است. كتاب الادوار شامل پانزده و حاوی نكاتی درباره تعریف نغمه و علل زیری و بمی نغمات، تقسیم وتر و شیوه به دست آوردن نغمات از اجزای آن، تعریف ب‍ُعد، ملایمت و منافرت، علل چهارگانه تنافر، تركیب ملایمتهای چهارم و پنجم و ارائه هشتاد و چهار دور، بیان دوازده دور مشهور، شش آواز، بیست و چهار شعبه، تعریف ایقاع و انواع ادوار ایقاعی، تأثیر ادوار بر گروههای مختلف مردم و غیره است.
این كتاب از چنان اهمیت و استحكامی برخوردار است كه تمامی بزرگان موسیقی پس از ارموی، آثار خویش را بر اساس آن نگاشتند و شرحهای بی‌شماری بر آن نوشتند، از جمله شرحهای: عبدالقادر مراغی، شهاب‌الدین صیرفی، میرزا جعفر اصفهانی، احمد شیروانی، مولانا مبارك‌شاه، لطف‌الله سمرقندی، نصرالله قاینی و احمد كاشی.
اثر دیگر صفی‌الدین ارموی، رساله شرفیه است كه در حدود سالهای ۶۶۵ تا ۶۶۶ و به نام شرف‌الدین هارون، فرزند شمس‌الدین محمد جوینی كه صفی‌الدین تربیت وی و برادرش بهاء‌الدین محمد را به عهده داشت و به هنرهای بی‌شمار، از جمله موسیقی، علاقه‌مند بود، نگاشته است.
صفی‌الدین در این رساله به شرح آرای ابن‌سینا و فارابی در باب موسیقی پرداخته است.
رساله شرفیه مشتمل بر پنج مقاله و حاوی نكاتی در باب صوت، فواصل موسیقی و انواع آن، فواصل افزوده و استخراج دانگها، فواصل گوناگون موجود در دانگها، مقایسه آنها با هم و ذكر اسامی و تعداد آنها، درباره ایقاع و مباحث مربوط به تعلیم و تعلم موسیقی است.
بزرگانی چون قطب‌الدین شیرازی و عبدالقادر مراغی بیش از دیگران از این كتاب بهره جسته‌اند، آن‌گونه كه عبدالقادر مراغی در كتاب مقاصدالالحان، كتاب دره‌التاج قطب الدین شیرازی را درواقع شرحی بر رساله شرفیه صفی‌الدین ارموی دانسته است. صفی‌الدین را مؤسس مكتب منتظمیه در موسیقی می‌دانند، زیرا به شیوه‌ای منظم و سیستماتیك، گامهای بالقوه و بالفعل دوران خویش را تشریح می‌كند. او بر اساس اصل دوپرده‌ای ب‍ُعد ذی‌الاربع فیثاغورث و روش فارابی، پیشنهاد می‌كند كه فاصله هنگام (اكتاو) به هفده فاصله تغییر كند. گام پیشنهادی او شامل دو دانگ پیوسته و یك پرده بزرگ در انتهاست. هر پرده بزرگ یا طنینی، قابل تقسیم به دو نیم‌پرده كوچك (بقیه) و یك فضل است و در نتیجه، تقسیم دوره كامل صفی‌الدین از هفده فاصله و هجده درجه تشكیل می‌شود. بسیاری از نوازندگان و موسیقیدانان معاصر ارموی، دستان پیشنهادی او را به كار گرفتند و همین نكته نشان می‌دهد كه ارموی تئوری و عمل را هم‌زمان به خدمت می‌گرفته است.
صفی‌الدین ارموی نخستین كسی است كه به نغمه‌نگاری نغمات آهنگ یا تصنیف می‌پردازد و در ابتدا دور ایقاعی و نام مقام ذكر و سپس نغمات را با حروف ابجد و زمان هر نغمه را به وسیله اعداد، زیر همان نغمه می‌نویسد. صفی‌الدین توانست آرای خود را با سازهایی با قابلیتهای جدید سازگار و دوساز مغنی و نزهه را اختراع كند كه متأسفانه از چگونگی آنها سندی باقی نمانده است.
٭٭٭
شگفت‌آور این كه بزرگمردی چون او، چگونه است كه چنین ناشناخته مانده است؟ ژان دورینگ، محقق شهیر فرانسوی كه خود، فارسی را نیكو می‌داند و در باب موسیقی آسیای میانه و به‌ویژه ایران، صاحب تألیفات ارزشمندی است، در این‌باره چنین می‌گوید:
«صفی‌الدین ارموی در ایران چهره‌ای ناشناخته است. شاید دلیلش این باشد كه او به‌رغم داشتن كتابهای متعدد در موسیقی، به‌خاطر زبان مشكل، نتوانسته است آن‌گونه كه شایسته است با مخاطب خویش ارتباط برقرار كند. شناختن صفی‌الدین برای كسانی كه ریاضی و فیزیك نمی‌دانند، بسیار دشوار است. نكته دیگر این است كه سبك نوین ارموی بر اساس اصول فیزیك و ریاضی، معقول هستند، ولی نمی‌توان تئوریهای او را به مرحله عمل درآورد.»
توحیدی سید عماد
منبع : پایگاه رسمی انتشارات سوره مهر
ایران مسعود پزشکیان دولت چهاردهم پزشکیان مجلس شورای اسلامی محمدرضا عارف دولت مجلس کابینه دولت چهاردهم اسماعیل هنیه کابینه پزشکیان محمدجواد ظریف
پیاده روی اربعین تهران عراق پلیس تصادف هواشناسی شهرداری تهران سرقت بازنشستگان قتل آموزش و پرورش دستگیری
ایران خودرو خودرو وام قیمت طلا قیمت دلار قیمت خودرو بانک مرکزی برق بازار خودرو بورس بازار سرمایه قیمت سکه
میراث فرهنگی میدان آزادی سینما رهبر انقلاب بیتا فرهی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی سینمای ایران تلویزیون کتاب تئاتر موسیقی
وزارت علوم تحقیقات و فناوری آزمون
رژیم صهیونیستی غزه روسیه حماس آمریکا فلسطین جنگ غزه اوکراین حزب الله لبنان دونالد ترامپ طوفان الاقصی ترکیه
پرسپولیس فوتبال ذوب آهن لیگ برتر استقلال لیگ برتر ایران المپیک المپیک 2024 پاریس رئال مادرید لیگ برتر فوتبال ایران مهدی تاج باشگاه پرسپولیس
هوش مصنوعی فناوری سامسونگ ایلان ماسک گوگل تلگرام گوشی ستار هاشمی مریخ روزنامه
فشار خون آلزایمر رژیم غذایی مغز دیابت چاقی افسردگی سلامت پوست