رتبه‌سنجی اعتبار و مؤسسه‌های سنجش رتبه اعتباری

۱. تعریف، رتبه‌بندی اعتبار چیست؟
رتبه‌سنجی نظریه‌ای رسمی است که توسط مؤسسه‌های رتبه‌سنجی درباره اعتبار دولت‌ها و یا نهادها، سازمان‌های دولتی، مؤسسه‌های مالی و بنگاه‌های اقتصادی، اعلام می‌شود.
رتبه‌سنجی در حقیقت مبانی لازم را برای مقایسه ریسک اعتباری یک بنگاه اقتصادی با بنگاه‌های اقتصادی دیگر فراهم می‌سازد.
۲. اهداف رتبه‌سنجی (رتبه‌سنجی اعتبار به چه منظورهائی انجام می‌گیرد)
هدف عمده رتبه‌سنجی اعتبار عبارت است از: فراهم نمودن اطلاعات برای سرمایه‌گذاران بالقوه بازارهای سرمایه نظیر اوراق قرضه (Bond). رتبه‌سنجی، چراغ راهنمای ریسک سرمایه‌گذاری است. به‌عبارت دیگر رتبه‌سنجی معیاری است از احتمال پرداخت به موقع سود اوراق قرضه به سرمایه‌گذاران (خریداران اوراق قرضه) به‌علاوه بازپرداخت اصل سرمایه در زمان پیش‌بینی شده.
سرمایه‌گذاران در عمل سیاست سرمایه‌گذاری خود را برمبنای رتبه‌سنجی اعتبار بنگاه‌های اقتصادی تنظیم می‌کنند، به‌عبارت دیگر میزان سرمایه‌ای را که شرکت‌های کارگزار می‌توانند برای خرید اوراق قرضه‌ای که رتبه‌ای کمتر از یک حد معین داشته باشد محدود و یا حتی آنان را از خرید اوراق قرضه مذکور بازدارند.
به‌علاوه رتبه‌‌سنجشی اوراق قرضه بنگاه‌های اقتصادی عامل تأثیرگذار و عمده در میزان بهره‌ای است که یک بنگاه باید برای تأمین منابع مالی موردنیاز خود بپردازد. رتبه‌سنجی اعتبار در ابعاد گسترده‌ای پذیرفته شده و کاربردهای متنوعی یافته است. به‌عنوان مثال بانک‌ها می‌توانند بر مبنای رتبه اعتباری یک بنگاه اقتصادی، تصمیم بگیرند که به آن بنگاه اقتصادی اعتبار بدهند یا خیر و در صورت تأمین اعتبار با چه نرخ بهره‌ای. به‌عبارت دیگر باید روی نرخ بهره‌ بین بانکی (لیبور) بپردازد تحت‌تأثیر سیستم رتبه‌سنجی اعتبار قرار می‌گیرد.
بانک‌ها همچنین می‌تواند از سنجش رتبه‌ اعتباری برای تعیین سقف معاملات با بنگاه‌های اقتصادی استفاده کنند. به‌عنوان مثال یک بانک ممکن است حجم اعتبارات، میزان ضمانت حسن انجام کار و یا میزان معاملات ارزی و غیره را برای هر بنگاه اقتصادی متناسب با رتبه اعتباری آن بنگاه اقتصادی تعریف کند.
رتبه‌سنجی اعتباری همچنین می‌تواند اثراتی از نظر روابط عمومی بنگاه اقتصادی داشته باشد (با توجه به مقایسه رتبه اعتباری بنگاه‌های اقتصادی مختلف) و در نتیجه بنگاه‌های اقتصادی و مؤسسات مالی و بانک‌هائی که از رتبه بالائی برخوردارند، می‌توانند خود را به‌عنوان سازمان‌های نمونه در زمینه فعالیت خود معرفی کنند.
۳. رتبه‌سنجی اعتباری چگونه انجام می‌گیرد
رتبه‌سنجی اعتبار از طریق مؤسسه‌های تخصصی رتبه‌سنجی انجام می‌گیرد، عمده‌ترین مؤسسه‌های بین‌المللی رتبه‌سنجی اعتبار عبارت است از:
۱. Standard & Poor´s
۲. Moody´s
۳. Fitch Ratings (مستقر در لندن)
مؤسسه‌های سنجش اعتبار، براساس درخواست بنگاه‌های اقتصادی و یا دولت‌ها، رتبه‌سنجی را معمولاً در مورد مؤسسه‌ها و بنگاه‌های اقتصادی که می‌خواهند در بازارهای سرمایه اوراق قرضه منتشر کنند، انجام می‌دهند. درخواست برای رتبه‌سنجی از طرف مؤسسه صادرکننده اوراق قرضه یا مشاوران مالی مؤسسه مذکور ارسال می‌شود.رتبه‌سنجی اعتباری معمولاً در مورد صادرکننده اوراق قرضه انجام می‌گیرد، ولی کاربردی رتبه‌سنجی در خصوص ارواق قرضه منتشره توسط صادرکننده آن است، به‌عبارت دیگر در تحلیل نهائی رتبه‌سنجی اعتبار برای بنگاه‌های اقتصادی یا سازمان به‌کار نمی‌رود بلکه در حقیقت برای اوراق و اسناد بهادار منتشره توسط سازمان مذکور کاربری دارد.معذالک به‌طور متعارف سرمایه‌گذاران و مؤسسه‌های مالی معمولاً در ارتباط با رتبه‌سنجی ارواق قرضه به رتبه اعتباری خود سازمان‌ها و بنگاه‌های اقتصادی اشاره می‌کنند. یک بنگاه اقتصادی با درجه اعتباری بسیار بالا به‌عنوان یک شرکت Triple A (AAA) معرفی می‌شود.معمولاً رتبه‌سنجی اعتباری به‌طور ادواری مورد تجدیدنظر قرار گرفته و در صورتی که اعتبار صادرکننده کاهش و یا افزایش پیدا کند، رتبه‌سنجی متناسب با آن تغییر می‌کند. برخی اوقات رتبه‌های اعطائی به مؤسسه‌ها و بنگاه‌های اقتصادی با فعالیت در زمینه‌های استراتژیک (پیمانکاران صنایع فضائی دفاعی) لزوماً متناسب با ترازنامه‌ها و نسبت‌های مالی مؤسسه‌های مذکور نبوده بلکه جایگاه و موقعیت استراتژیک شرکت‌های مذکور (وابستگی به دولت‌های معتبر اروپائی، فعالیت در زمینه صنایع استراتژیک فضائی و غیره) منجر به دریافت رتبه اعتباری بالا می‌شود.
۴. فرآیند رتبه‌سنجی برای یک بنگاه اقتصادی
پس از دریافت درخواست رسمی رتبه‌سنجی از طرف یک بنگاه اقتصادی، مؤسسه رتبه‌سنجی اعتبار کار خود را از طریق ارزیابی مقدماتی آغاز می‌کند. این امر شامل مرور و ارزیابی صورت‌های مالی (برای پنج سال گذشته) و سایر اطلاعات و اسناد و مدارک مربوط به بنگاه اقتصادی (نظیر گزارش‌های سالیانه و غیره) می‌شود. در ارزیابی صورت‌های مالی، نسبت‌های مالی محاسبه شده و مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته و با شرکت‌های دیگر با زمینه فعالیت یکسان، مورد مقایسه قرار می‌گیرد.روند تغییرات نسبت‌های مالی برای دوره مورد ارزیابی نیز مورد بررسی قرار می‌گیرد. مؤسسه اعتبارسنجی Standard Poor´s چهل درصد از نتیجه نهائی رتبه‌سنجی را مرتبط با تجزیه و تحلیل صورت‌های مالی (برای دوره مالی ۵-۳ ساله) می‌داند.قبل از اقدام به ارزیابی دقیق، نتایج ارزیابی مقدماتی با بنگاه اقتصادی مورد مذاکره و تبادل‌نظر قرار گرفته و احتمل دریافت رتبه موردنظر به بنگاه اقتصادی اعلام می‌شود. معمولاً پس از این مرحله موافقت بنگاه اقتصادی، برای ارزیابی دقیق‌تر اعلام می‌شود.در جریان رتبه‌سنجی اعتبار زمان بسیاری جهت مصاحبه‌های کارشناسان مؤسسه اعتبارسنجی با مدیریت ارشد بنگاه اقتصادی صرف می‌شود. در خلال مذاکرات مذکور قاعدتاً مؤسسه رتبه‌سنجی تصویر بهتری از جایگاه و اعتبار بنگاه اقتصادی پیدا می‌کند. (در مقایسه با صرف بررسی اطلاعات مالی که در سطح عام منتشر می‌شود)، معذالک مؤسسه‌های رتبه‌سنجی اذعان دارند که استاندارد بررسی‌های مذکور به میزان بسیار به حجم و کیفیت اطلاعاتی بستگی دارد که توسط مدیریت ارشد بنگاه اقتصادی ارائه می‌شود.برداشت کلی آن است که امکان سنجش و برداشت واقع‌بینانه از اعتبار یک بنگاه اقتصادی (از طریق مصاحبه با مدیران ارشد آن بنگاه) به مراتب بیشتر از آن چیزی است که صرفاً از طریق مرور و تجزیه و تحلیل صورت‌های مالی در بنگاه اقتصادی، به‌دست می‌آید.در ارزیابی و بررسی تفضیلی رتبه اعتباری یک بنگاه اقتصادی، تجزیه و تحلیل نسبت‌های مالی نکته بسیار مهمی محسوب می‌شود. علاوه بر آن، ارزیابی ریسک عملیات و فعالیت‌های بازرگانی، ریسک صنعت و ریسک کشوری که بنگاه اقتصادی در آنها فعالیت‌ می‌کند، از جمله سایر بررسی‌هائی است که به‌منظور ارزیابی نقاط قوت و ضعف بنگاه اقتصادی به‌عمل می‌آید.مؤسسه اعتبارسنجی Standard Poor´s، چارچوب تجزیه و تحلیل خود را شامل دو عنصر اصلی به شرح زیر اعلام می‌دارد:
عنصر اول در ارتباط با تجزیه و تحلیل فعالیت بنگاه اقتصادی و جایگاه رقابتی آن و عنصر دوم مربوط به تجزیه و تحلیل مالی بنگاه اقتصادی است. باید توجه داشت که رتبه‌سنجی اعتبار صرفاً محدد به آزمون شاخص‌های مختلف مالی نیست. ارزیابی دقیق از ریسک اعتبار مستلزم نگرش همه‌جانبه شامل ارزیابی اصول اولیه فعالیت بازرگانی و از جمله ارزیابی جایگاه رقابتی بنگاه اقتصادی است. قابلیت بنگاه اقتصادی صادرکننده اوراق قرضه برای حفظ سهم بازار خود، از اطلاعات مربوط به حجم قراردادهای درازمدت فروش، قابلیت ایجاد محصولات جدید، سفارش‌های تأئیدشده و نیز برخورداری از شبکه بازاریابی گسترده ارزیابی می‌شود. سهم بالای بازار لزوماً همواره به منزله برخورداری از مزیت بازار و یا داشتن برتری در صنعت مورد بررسی نیست.
ارزیابی ریسک صنعت معمولاً عام‌تر از ارزیابی بازار محصولات است. ارزیابی مذکور معمولاً نقاط قوت صنعت را از یک نگاه کلی مورد بررسی قرار داده و چشم‌انداز درازمدت صنعت و نیز آسیب‌پذیری آن را در قبال نوسانات ادواری اقتصاد ارزیابی می‌کند.جنبه‌های دیگری از عملکرد بخش صنعتی نظیر ناآرامی‌های کارگری، دخالت‌های دولتی، نیاز به صرف هزینه‌های تحقیق و توسعه (ٕRD) نیز می‌تواند در ارزیابی‌های صنعت مورد توجه قرار گیرد.ارزیابی و تجزیه و تحلیل صنعت در حقیقت سقف رتبه اعتباری یک بنگاه اقتصادی را تعیین می‌نماید. یک بنگاه اقتصادی با موقعیت و جایگاه رقابتی بسیار خوب در صنعتی که چشم‌انداز چندان روشنی ندارد (نظیر فولاد) و یا در صنعتی با نوسانات ادواری (نظیر صنعت مسکن) احتمالاً رتبه اعتباری مطلوبی دریافت نخواهد کرد.برخی اوقات ریسک کشوری نیز می‌تواند از اهمیت بالائی برخوردار باشد، معمولاً رتبه اعتباری یک بنگاه اقتصادی نمی‌تواند فراتر از رتبه اعتباری کشوری باشد که بنگاه اقتصادی در آن فعالیت می‌کند. سایر عوامل مورد بررسی در ارزیابی ریسک کشوری شامل حمایت دولتی از زیربخش صنعتی و اینکه آیا بنگاه اقتصادی به‌صورت صد‌در‌صد و یا درصدی از سهام تحت مالکیت دولتی قرار داد.
رتبه اعتباری برخی شرکت‌های دولتی با فعالیت در زمینه صنایع استراتژیک معمولاً بالاتر از رتبه‌ای است که صرفاً با بررسی صورت‌های مالی به‌دست می‌آید. در عین حال پس از بحران اقتصادی سال‌های ۹۸/۱۹۹۷ در کشورهای آسیائی، رتبه اعتباری بسیاری از بنگاه‌های اقتصادی معتبر به‌گونه نامطلوبی تحت‌تأثیر قرار گرفت.
تحلیل نسبت‌های مالی
نسبت‌های مالی اغلب مرزبندی رتبه‌سنجی را مشخص می‌سازد معذالک نسبت‌های مالی به خودی خود در سنجش رتبه به‌کار نمی‌روند، مسلماً هیچ فرمولی وجود ندارد که نسبت‌های مالی را تبدیل به رتبه اعتباری کند. به‌عنوان مثال در ارزیابی قابلیت پرداخت سود و بازپرداخت اصل اعتبار دریافتی از طریق انتشار اوراق قرضه نسبت‌های مالی زیر حائزاهمیت است:
ارزیابی قابلیت پرداخت سود اوراق قرضه:
نسبت سود عملیاتی (قبل از کسر استهلاک) به فروش (به‌صورت درصدی از فروش) ملاک قرار می‌گیرد. عدم کسر استهلاک به این لحاظ است که خط مشی (چگونگی محاسبه) استهلاک بنگاه‌های اقتصادی مختلف تفاوت‌های قابل‌ملاحظه‌ای داشته و لذا ملحوظ داشتن استهلاک می‌تواند مقایسه را مختل کند.
رتبه‌سنجی اعتبار به میزان زیادی دربرگیرنده مقایسه بین شرکت‌های مختلف است.برای شرکت‌هائی که فعالیت آنها را اجاره ساختمان تشکیل می‌دهد، نسبت درآمد خالص از اجاره بها به هزینه‌های بهره اوراق قرضه محاسبه می‌شود. اگر نسبت مذکور پائین‌تر از ۱ باشد، احتمال اینکه رتبه اعتباری بالائی اعطاء شود (درجه سرمایه‌گذاری) خیلی کم است.
پوشش هزینه‌های ثابت
پوشش هزینه‌های ثابت نسبت سود عملیاتی به هزینه‌های ثابتی است که بنگاه اقتصادی باید بپردازد، هزینه‌های ثابت شامل پرداخت بهره اوراق قرضه، پرداخت اقساط قراردادهای پیمانکاری، پرداخت سود متعلقه به سهام ممتاز است. برای یک رتبه‌بندی بالا (درجه سرمایه‌گذاری) دیدگاه Standard Poor´s آن است که یک بنگاه اقتصادی نباید در موقعیت ریسک قرار گیرد که قادر به پرداخت سود سهام به دارندگان سهام ممتاز نباشد.
ارزیابی قابلیت بازپرداخت اصل بدهی
گردش وجوه نقدی شاخص بهتری از ساختار ترازنامه یک بنگاه اقتصادی برای قابلیت بازپرداخت اصل بدهی است. البته هیچ نسبت مطلوب ثابتی برای رابطه بین وجوه نقدی به بدهی وجود ندارد. به لحاظ اینکه ساختار وجوه نقدی در صنایع مختلف متفاوت است، برای مثال نسبت گردش وجوه نقدی به بدهی در شرکت‌هائی با جریان نقدینگی بالا (نظیر شرکت‌هائی که خرده‌فروشی دارند) در مقایسه با شرکت‌های ساختمانی به مراتب بالاتر بوده و شرکت‌های گروه اول قاعدتاً نیاز به مراتب کمتری برای گرفتن اعتبار به‌منظور خرید اموال و دارائی دارند. نسبت‌های کلیدی در ارتباط با گردش وجوه نقدی عبارت است از نسبت وجوه نقدی به بدهی و نسبت وجوه نقدی پوشش‌دهنده بهره‌ها.
سایر عوامل مهم در ارزیابی بنگاه اقتصادی
قابلیت انعطاف مالی نیز در ارزیابی رتبه اعتباری در نظر گرفته می‌شود، قابلیت انعطاف مالی شاخصی است از قابلیت بنگاه اقتصادی برای تأمین اعتبار جدید و شامل دریافت اعتبارات بانکی و یا انتشار اوراق قرضه و یا عرضه سهام است، وجود فعالیت اقتصادی خارج از حیطه اصلی فعالیت و یا داشتن اموال و دارائی مازاد با ارزش فروش بالا نیز حائزاهمیت است.نکات دیگری که در ارزیابی ترازنامه موردتوجه مؤسسه‌های رتبه‌بندی اعتبار قرار می‌گیرد شامل موارد زیر است:
تعهدات متفرقه، نظیر ضمانت‌نامه‌های صادره، دعاوی حقوقی حل نشده و امثال هم، که در برگیرنده ارقامی است که یک بنگاه اقتصادی ممکن است در شرایط خاصی مجبور به پرداخت آن شود، به‌عنوان مثال تعهدات متفرقه می‌تواند شامل پرداخت خسارت با دستور دادگاه باشد.
• اعتبارات و تعهدات خارج از ترازنامه، مانند اجاره ساختمان، تعهدات متفرقه و تعهدات مربوط به پرداخت‌های بازنشستگی.
• حسابداری پیش‌بینی نشده Provision و حساب ذخیره که به‌طور گسترده‌ای در برخی زمینه‌های حسابداری کاربرد داشته و از زمره فنون و خلاقیت‌های حسابداری محسوب می‌شود.
• ترکیبی از بدهی‌های مختلف اوراق قرضه (با موعدهای متفاوت) نرخ‌های ثابت و شناور و ارزهای مختلف. یک بنگاه اقتصادی با بدهی ارزی بالا (با سررسیدهای کم و بیش نزدیک به هم) می‌تواند ریسک اعتباری بالائی محسوب شود.
۵. طیف رتبه‌بندی اعتباری فرم درجه‌بندی‌های اعتباری
نحوه درجه‌بندی اعتباری که توسط مؤسسات ارزیابی کننده انجام می‌گیرند متفاوت است به‌طوری که انجام فرآیند درجه‌بندی به‌وسیله مؤسسه‌های ارزیابی کننده برای مواردی شامل بدهی‌های بلندمدت (اوراق قرضه و...) یا بدهی‌های کوتاه‌مدت (با سررسید یکسال و یا کمتر) در نظر گرفته می‌شوند. به‌طور متعارف بین رتبه‌های بالاتر سرمایه‌گذاری که در آنها ریسک اعتباری پائین است با درجه‌بندی‌های ضعیف‌تر که از ریسک بالاتری برخوردارند، درجه‌بندی تخمینی (Speculative Grade) تمایز قائل می‌شوند.

منبع : مجله گسترش صنعت