شب بلند سال همراه بازیگران تلویزیون

در گزارش پیش‌رو پای صحبت بازیگران محبوب تلویزیون نشستیم تا از یلدای سال‌های دور برایمان بگویند و یلدای کم‌رمقی که این سال‌ها به جا می‌آوریم، بخشی از این صحبت‌ها نیز به جایگاه تلویزیون در پرداختن به این آیین کهن ایرانی اختصاص یافت.
یلدای سال‌های دور محمدعلی کشاورز، بازیگری که تا سال‌ها تجسم سیمای پدرسنتی در سینما و تلویزیون بود شب یلدا در دوران گذشته را شب صلح، محبت و شادی می‌داند. «همه اقوام در منزل بزرگ خاندان جمع می‌شدند تا ضمن برگزاری مراسمی شاد، مشکلاتشان را با مشورت بزرگ خانواده برطرف کنند. البته خوردن شیرینی و آجیل و شنیدن آواز بزرگ‌ترها و گوش سپردن به اشعار مولانا و حافظ این شب طولانی را برای بچه‌ها نیز لذت‌بخش می‌کرد.» مرتضی احمدی، بازیگر نسل طلایی تئاتر از بی‌توجهی نسل امروز به این آیین کهن گله‌مند است. «در قدیم برای شب یلدا حرمت ویژه‌ای قائل بودند و خانواده‌ها با تدارک هندوانه، انگور، ازگیل و اناردان کرده و آجیل از هم پذیرایی می‌کردند و بر این باور بودند که خوردن تنقلات خنک در شب اول زمستان برای کلیه، معده، کبد و بالاخره تصفیه خون مفید خواهد بود.» و اما بخوانید حرف یکی از بازیگران مجموعه خاطره‌انگیز «مثل آباد» را. «اهالی ایران قدیم که اغلب کشاورز و دامدار بودند کارهایشان را در طول بهار و تابستان به سامان می‌رساندند و در شب‌های طولانی زمستان به دنبال بهانه‌ای برای دور هم جمع شدن و برگزاری جشن‌ها و مراسم می‌گشتند.
از این‌رو شب‌ یلدا یا چله بزرگ به مراسمی برای بازدید از اقوام و حل مشکلات خانوادگی تبدیل می‌شد.» بازیگر مجموعه پرمخاطب «زیر تیغ» همچنین از فضای شاد آن ایام یاد کرده و می‌افزاید: «۵۵ سال پیش حرف‌های خانواده‌ها آن‌قدر زیاد بود که کمتر مجالی برای حافظ‌خوانی و قصه‌گویی باقی می‌گذاشت.» پروانه معصومی نیز از شب یلدا به عنوان به یادماندنی‌ترین شب سال یاد کرده و می‌گوید: «تا جایی که به خاطر دارم جشن شب یلدا یکی از مفصل‌ترین مراسم‌هایی بود که در خانه ما برگزار می‌شد. اناردان کرده، آجیل، شیرینی و میوه جزو تنقلات ثابت این مراسم بود. پدر قصه می‌خواند و با تفالی بر دیوان حافظ، زمستانی پربار و خوش را برایمان آرزو می‌کرد.» احترام برومند، چهره محبوب دوران کودکی پدران و مادران امروزه، نبود رسانه و ارتباطات جمعی را بهانه‌ای برای پربارتر شدن مراسم‌های کهن در دوران گذشته ذکر می‌کند. «در آن دوران جشن مهرگان و شب چله به بهترین نحو برگزار می‌شد. تمام خانواده‌ها با توجه به آداب و رسوم و تنقلات شهر خود سعی می‌کردند این آیین کهن را به جا آورده و با دور هم جمع شدن و گفتن مثل، شب بلند سال را خاطره‌انگیز کنند.» برومند در بخش دیگری از صحبت‌های خود با اشاره به دوران کودکی‌اش می‌گوید: «پدرم مرد مومن و متدینی بود، قصه‌های مذهبی بسیاری می‌دانست و با خوش‌کلامی و خوش زبانی زیاد آنها را برای ما بچه‌ها نقل می‌کرد.
ایشان اهل کتاب بود و اغلب خواندن قرآن و شاهنامه را در شب یلدا به جا می‌آورد؛ البته مراسم شب یلدا با گذر زمان کمرنگ‌تر شد و در دوران نوجوانی با توجه به برگزاری این مراسم در سالن‌ها و باشگاه‌های بزرگ شهر این جشن همگانی‌تر شد.» رسول نجفیان که با آثارش خصوصا با خواندن شعر معروف «میرن آدما، از اونا فقط، خاطره‌هاشون، به جا می‌مونه» همواره نشان داده ارزش خاصی برای گذشته‌ها قائل است این طور برایمان می‌گوید: «ارزش و اهمیت چله بزرگ و چله کوچک زمستان هم‌سان نوروز بهار است. شب یلدا در سال‌های دور حرمت و اهمیت ویژه‌ای داشت. روابط این‌‌قدر بیگانه نبود. همسایه و فامیل دور هم جمع می‌شدند و به همراه دوستان سایر ادیان خویش شب یلدا را مقدس می‌دانستند. بهترین میوه‌ها سرکرسی گذاشته می‌شد و شاهنامه‌خوانی، امیر ارسلان و منقبت‌خوانی از بخش‌های ثابت این مراسم بود.» مهران رجبی که دوران کودکی‌اش را در روستایی واقع در پشت سد کرج گذرانده، تصویری شاد و طنز از مراسم شب یلدا دارد. «ما میوه‌های سردخانه‌ای مثل هندوانه یا انار نداشتیم و با توت، گردو، ازگیل و دیگر محصولات، تنقلات شب یلدا را تدارک می‌دیدیم.
رادیو هم نداشتیم و از طریق رادیو همسایه (مرحوم آقای نسوی) شنونده قصه‌های شب یلدا با صدای گرم و دلنشین آقای امجوی‌شیرازی بودیم. لیدر جلسه با ریشخند گرفتن همسایه و آشنا نیاز به تلویزیون و دیگر برنامه‌های طنز را برطرف می‌‌ساخت در این میان حاج آقا نعمتی دیگر همسایه محترم با تقلید سبک راه رفتن، لحن و صحبت و خصوصیات افراد مورد آشنای جمع تئاتر قشنگی ایفا می‌کرد که خودش به تنهایی یک سینما بود و...» سعید پیردوست نیز از پایبندی به آیین کهن و تاثیر آن در تحکیم خانواده یاد می‌کند.
«پدران و مادران قدیم و به‌خصوص تهرانی‌های اصیل مراسم شب یلدا را از سنت‌های لازم زندگی می‌دانستند چرا که دورهم جمع شدن و صله ارحام رفع کدورت‌ها را در پی داشت». مجید مظفری، فرهنگ شب یلدا را یکدلی برای چیره شدن بر سیاهی و کوتاه شدن عمر آن بیان کرده و قرآن‌خوانی، تفال به دیوان حافظ، برطرف کردن مسائل خانواده و نوید آمدن زمستانی پربرکت را از مراسم شب بلند سال عنوان می‌کند و یک آرزو هم برای ایرانیان دارد.
«آرزو می‌کنم هیچ خانواده‌ای در شب یلدا دغدغه تدارک میوه، آجیل و شیرینی این مراسم را نداشته باشد و تمام ایرانیان عزیز توان برگزاری این جشن را داشته باشند».
یلدای این سال‌ها به اعتقاد محمدعلی کشاورز، امروزه برج‌ها و ساختمان‌های عظیم جایگزین خانه‌های بزرگ قدیم شده و مدرنیسم و نوگرایی، مسائل سنتی و آیین کهن را کمرنگ کرده است. برگزاری این سنت‌ها رنگ و بوی اصیل آیین گذشته را ندارد. مرتضی احمدی نیز با ابراز تاسف از بی‌تفاوتی مردم نسبت به آیین و سنن ایرانی می‌گوید: «این سنت متعلق به ملت ایران و مردمی است که قرن‌ها آن را حفظ کرده‌اند حیف است که امروز با بی‌توجهی ما از بین برود.
امیدوارم جوان‌ترها با جمع شدن در منزل بزرگ‌ترها این مراسم کهن را جشن بگیرند». هوشنگ توکلی هم می‌گوید: «دنیای صنعتی و تکنولوژی خانواده‌ها را غرق خود ساخته، ۵۰ سال پیش آرامش بود و همه آیین‌ها مفهوم داشت اما طی سال‌های اخیر به دلیل کم‌کاری در زمینه‌های فرهنگی، رجوع به آیین‌های باستانی اهمیت و ارزش گذشته را ندارد. شناخت سطحی نسل جدید از مسائل آیینی، ما را اسیر فرم و شنیده‌های ظاهری کرده است. هیچ محتوایی در این مراسم دیده نمی‌شود و فقط بازار آجیل‌فروش‌ها داغ می‌شود ».
اما احترام برومند توجه مردم به این آیین کهن را طی سال‌های اخیر امیدوارکننده می‌داند «تا جایی که من به‌خاطر دارم در دوره نوجوانی ما این مراسم کمرنگ شده بود خوشحالم که این مراسم احیا می‌شود اما امیدوارم فرم و شکل اصولی پیدا کرده و مانند مراسم شب چهارشنبه‌سوری به بیراهه نرود.» نجفیان می گوید: «در سال‌های اخیر برگزاری این مراسم‌ها به فرهنگسراها محدود شده و خانواده‌ها بهایی به آن نمی‌دهند درحالی که تمام آیین‌ها بهانه‌ای برای تحکیم دوستی‌ها و رفع اختلاف‌ها بود. این حرکت عرفانی و انسانی علی‌رغم توجه رسانه‌های عمومی، هنوز در خانواده‌ها نهادینه نشده است».مهران رجبی نیز ضمن تایید عدم نشاط مراسم شب یلدا در سال‌ها اخیر می‌گوید: «هر چند این روزها، مراسم و آیین کهن حلاوت گذشته را ندارد اما وظیفه پدری من ایجاب می‌کند که خاطرات این شب‌ها را برای فرزندانم شیرین کنم».
سعید پیردوست نیز مشکلات و دغدغه‌های امروز جامعه را عامل فراموشی سنت‌های کهن ذکر کرده و معتقد است که «ارزش و هدف این جشن‌ها، ارتباط آدم‌ها بود با بهار، نه خوردن هندوانه و انار.» شب یلدا با تلویزیون «برنامه‌سازان تلویزیون باید اهل فرهنگ، هنر و ادبیات باشند تا بتوانند در تهیه برنامه‌های مناسب این شب روح فرهنگ و مسائل سنتی را زنده کرده و آن را به شکلی زیبا به بچه‌های امروز آموزش دهند.» این حرف کشاورز است. او معتقد است: «تلویزیون که رسانه‌ای مردمی است، وظیفه دارد با مطرح‌ساختن نفس و ماهیت این مراسم کهن، دوستی‌ها را زنده کند.» توکلی می‌گوید: «وظیفه رسانه، فرهنگ‌سازی است اما کارهای تحقیقاتی و ریشه‌ای در حوزه فرهنگ مردم کمتر صورت گرفته است. صدا و سیما مانند خانواده‌ها صرفا یک شب از برنامه‌های خود را به این مراسم اختصاص می‌دهد و در شکل و فرم به این آیین می‌پردازد اما کار ریشه‌ای انجام نمی‌دهد.» رسول نجفیان امیدوار است که رسانه تلویزیون بتواند جای خالی قصه پدربزرگ‌ها و مادربزرگ‌ها را پر کرده و در حد بضاعت و توان خود در تربیت کودکان امروز موثر واقع شود. به اعتقاد مهران رجبی، رمز ماندگاری سنن کهن، توجه عمیق و اصولی رسانه تلویزیون به فرهنگ اصیل ایرانی است. سعید پیردوست در حال حاضر تلویزیون را نمایشگر برنامه‌هایی می‌داند که مناسبتی با ایام ندارد و این معضل مختص آداب کهن و سنن قدیم نمی‌شود و در ایام مذهبی و آیین دینی نیز این رسانه از برنامه‌های مناسبتی بی‌بهره است. به اعتقاد پیردوست مردم عاشق دیدن و آموزش از طریق مشاهده‌اند پس لازم است با داستان‌های شنیدنی و برنامه‌های مناسب، به جوان‌ترها یاد داد و به بزرگ‌ترها یادآوری کرد. مجید مظفری نیز آرزومند است که در تهیه برنامه‌های مناسبتی تجربه و علم برنامه‌ساز مورد توجه قرار گیرد تا معنا و مفهوم آیین‌ها مطرح شود نه فرم و شکل. احترام برومند هم با اشاره به تقارن این آیین سنتی و عید قربان ابراز امیدواری می‌کند که هر دو مناسبت درخور ارزش و اهمیتی که دارند مورد توجه تلویزیون قرار گیرد.شاید برایتان جالب باشد که بدانید تمامی هنرمندانی که در این گزارش پای صحبت‌شان نشستیم در چنین شبی در کنار خانواده بودن را ترجیح می‌دادند، خصوصا خانم برومند که این روزها منتظر است پسرشان فرهاد برای شب یلدا به ایران بیاید تا علاوه بر جشن شب یلدا، سالگرد قمری ازدواج او و داوود رشیدی در کنار خانواده، خاطره‌انگیز شود.

نرگس عاشوری

منبع : روزنامه تهران امروز