آسیب‌شناسی فرهنگی - اجتماعی جامعه‌ی ایران

● طرح مسأله
امنیت و ثبات فرهنگی و سیاسی، مهم‌ترین و برجسته‌ترین چهره و درونی‌ترین لایه نیاز امروز ملت و دولت (حاکمیت)، به شمار می‌آید. چرا که مؤلفه قدرت و ثبات فرهنگی و سیاسی هر ملتی بنیادی‌ترین مؤلفه اقتدار و استعداد و لیاقت آن ملت در بستر توسعه و تعالی در عرصه‌های مختلف اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی و عقب‌ماندگی در تمامی عرصه‌های زندگی فردی و اجتماعی افراد جامعه را فراهم می‌آورد.
در یک رویکرد کلان، ابتنای کلیت نظام بر مؤلفه قدرت فرهنگ و سیاست بوده و دوام و قوام هر ملت و حاکمیتی در گروه بالندگی و توسعه‌یافتگی فرهنگی و اقتدار و اعتبار سیاسی آن ملت و حاکمیت می‌باشد.
هر گاه آسیب‌پذیری به دو حوزه فرهنگ و سیاست در جامعه راه یابد، سایر حوزه‌ها در چالشی فرساینده و بحران‌زا فرو غلطیده و بستر و فضای مناسبی برای رشد و گسترش تمامی آثار و مظاهر شوم وابستگی، عقب‌ماندگی، مفاسد اجتماعی و ناهنجاری‌های گوناگون در کشور را فراهم خواهد ساخت. مختصات فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و اقتصادی امروز جامعه ما به گونه‌ای است که بدون عنایت ویژه به فرآیند آسیب‌پذیری اقشار مختلف جامعه (خصوصاً در حوزه فرهنگ و سیاست) و رشد فزاینده و رو به گسترش ناهنجاری‌های فرهنگی و سیاسی و اجتماعی فاجعه‌ای دردناک و غیر قابل جبران که کمترین آن فروپاشی اجتماعی و سلطه دوباره قدرت‌های استعماری در کشور می‌باشد، به وقوع خواهد پیوست.
اگرچه نباید نقش مهم توطئه‌های گوناگون قدرت‌های بزرگی که منافع سرشار خود را با فروپاشی نظام پهلوی در ایران از دست داده‌اند و نیز خسارات و صدمات جبران‌ناپذیر جنگ فرساینده (طی ۸ سال)، فعالیت گسترده احزاب و دسته‌جات مخرب بخش مهمی از سرمایه‌های ملی توسط درباریان و وابستگان خاندان پهلوی را فراموش کرد. اما مهم‌تر از آن بی‌تجربگی و تأثیر مخرب ناآگاهی‌های مسؤولان و مدیران ارشد نظام در طراحی و اجرای برنامه‌های راهگشا و مفید در ایجاد زمینه‌های رفع بحران و آسیب‌های‌شکننده موجود را نیز نباید از نظر دور داشت. چرا که بدون شناخت دقیق و بی‌طرفانه علل و عوامل آسیب‌زا و بحران آفرین نمی‌توان به راهکارهای علمی و کاربردی در جهت مقابله‌ی با آنها دست یافت.
آنچه مسلم است، هیچ جامعه و سرزمینی را نمی‌توان مصون و مبرای از آسیب‌ها و بحران‌های فرهنگی، سیاسی و اقتصادی سراغ گرفت، چرا که اصولاً بشر به دلیل برخورداری از صبغه و سرشتی دو گانه و متضاد (الهی – شیطانی) در دو جهت اعلی علیین و اسفل‌السافلین در حرکت است و بر اساس آموزه‌های اسلامی و قرآنی و نیز احکام منبعث از تجربیات بشری، اکثر انسان‌ها بیشتر به خسران و زیان‌کاری تمایل و گرایش دارند، تا به کمال مطلق و حیات مطلوب.
خصوصاً اینکه تمامی امکانات، شرایط و زمینه‌های تشدید کننده و تحریک کننده به منظور به فعلیت رسانیدن استعدادهای غیر آسمانی و معنوی بشر فراهم آیند. باید خاطرنشان نمود که امروزه سردمداری و مدیریت ملت‌ها و دولت‌های جهان در اختیار قدرت‌های بزرگ استعماری است و به دلیل سیطره‌ی سیاسی و اقتصادی استعمارگران بر جهان و کنترل دستگاه‌ها و بنگاه‌های عظیم تبلیغاتی، تعلیماتی، تسلیحاتی و اطلاعاتی جهان توانسته‌اند تقریباً تمامی کره ارض را تحت پوشش درآورند. این امر موجب شد که اخیراً ادعای حاکمیت بر دهکده‌ی جهانی و نهادینه نمودن فرهنگ واحد جهانی را طرح و تکرار نمایند، لذا نباید از رشد و گسترش روزافزون ناهنجاری‌ها، آسیب‌ها و بحران‌های پی‌در‌پی در جوامع مختلف (و از جمله ایران) چندان متعجب گردید.
آسیب‌شناسی، شناخت پدیده‌های بیماری‌زا و بحران آفرین در بستر حیات اجتماعی انسان‌ها است. از این رو، پدیده‌های آسیب‌زا، آفاتی هستند که روند تکاملی و بالندگی جامعه را با اختلال و چالش‌هایی چند روبرو می‌سازند. بررسی‌های آسیب‌شناختی از جمله موضوعاتی هستند که بیشتر مطالعات و پژوهش‌های کاربردی اجتماعی را بخود اختصاص داده‌اند.
باید دانست که آسیب‌های‌سیاسی و فرهنگی متنوع هستند. همچنین رویکرد محققان به این آسیب‌ها نیز تنوعات چندگانه‌ای می‌پذیرد که بنا بر اجرای هر یک از این دیدگاه‌ها، شاهد پیامدهای متفاوتی در اجتماع خواهیم بود. لذا بررسی آگاهی‌های سیاسی، فرهنگی نسل جوان که در معرض مواجهه‌ی مستقیم با انواع امواج اطلاعاتی ضد و نقیض قرار دارند، از آن حیث اهمیت می‌یابد که پیش‌بینی نحوه‌ی رویارویی آینده‌سازان کشور را با آسیب‌های‌ مخالف نظام، نمود می‌بخشد.
تلقی نمودن جامعه به مثابه یک نظام متعادل که به دنبال حفظ بقای خویش، عناصر ضد نظام را دور ساخته و تعادل بخشی عناصر موجود را هدف قرار می‌دهد، مستلزم آگاهی‌های لازم از خرده سیستمهای درون نظام می‌باشد. خرده سیستم فرهنگی در حفظ و بقای نظام، کارکرد ثبات و تبیین وضع موجود را ایفا نموده و رفتارهای افراد را سامان می‌بخشد. لذا با توجه به اهمیت این خرده نظام در رابطه با دیگر اجزا و نقش آن در حفظ بقای نظام، ضرورت بررسی عوامل آسیب‌زا اهمیتی دو چندان می‌ِیابد. بنابراین آگاهی از وجود آسیب‌ها و شناخت میزان و ابعاد آن از سویی به منزله برداشتن گام‌هایی برای کنترل و پیش‌بینی و پیشگیری عوامل آسیب‌زاست و از سویی دیگر اطمینان از برقراری نظم و امنیت و حصول تعادل برای آینده نظام خواهد بود.
● آسیب شناسی اجتماعی (SOCIAL PATHOLOGY)
پاتولوژی (آسیب شناسی)، از ریشه یونانی PATHOS (آسیب، رنج، درد و وقفه) و LOGOS (علم و دانش و گفتار) گرفته و ترکیب شده‌است. پاتولوژی را شناخت علل و عوامل و نشانه‌های بیماری گویند.
آسیب شناسی اجتماعی، به شناخت علل و عوامل، نشانه‌ها و علایم آسیب‌پذیری یا آسیب‌گیری انسان در جامعه و زندگی اجتماعی یعنی تربیتی، فرهنگی و اجتماعی می‌پردازد. آسیب‌ها و زیان‌ها ممکن است دارای زمینه‌های مادی باشد یا از امور غیر مادی یا از هر دو دسته امور منشأ گیرند.
پس شناخت آسیب‌ها، بدون شناخت ساخت‌ها و کارکردهای امور و پدیده‌های اجتماعی و نیز بدون مرفولوژی[۱] (شناخت هیأت و شکل در ارتباط با ساخت) و فیزیولوژی[۲] اجتماعی و بی توجه به جنبه‌های اقتصادی، فرهنگی، سیاسی، تربیتی و بهداشتی مقدور نیست و بی عنایت به ابعاد درونی و برونی جامعه هیچ گونه ثمری ندارد و به اصطلاح شمشیر بر هوا زدن است و مشت بر کوه کوبیدن است. بی‌شک هر گونه ساختن بدون شناختن، تیر در تاریکی رها کردن است. آسیب‌ها در خانواده، مدرسه، فاصله‌ی خانه تا مدرسه و جامعه‌ بر افراد و اعضاء جامعه وارد می‌آیند.
وسایل و دستگاهای ارتباط جمعی، اماکن عمومی، مراکز پر جمعیت شهری، فقر مالی و نقایص مربوط به انواع تربیت‌ها و نظایر این‌ها محل بروز و ظهور علائم و عوامل آسیب‌هاست و منشاء آسیب‌پذیری اجتماعی است. در آسیب‌شناسی اجتماعی باید تا زوایای تاریک سوسیال ایلوزن‌ها نفوذ کرد و علل و عوامل بازدارنده را در لابلای فرهنگی معنوی جست. یکی دیگر از جنبه‌های بارز آسیب‌ها اختلالات اجتماعی است، از جمله رفتارهای انحرافی مانند الکلیسم[۳] (زیاده روی در مصرف الکل) و سایر کژروی‌های دیگر است که در بسیاری از کشورها مسایل اقتصادی و اجتماعی ناگوار به دنبال می‌آورد. شارلاتانیسم[۴] نوعی دیگر از آسیب‌های سخت اجتماعی است- که در آن از سادگی و زودباوری مردمان توسط افراد شارلاتان[۵] بهره برداری می‌شود و این قدیمی‌ترین آسیب‌های اجتماعی است. هم‌چنین اعتیاد[۶] به مواد مخدر.
بدون بررسی پژوهش علمی- عینی، بازنمایی مسایل آسیب رسان ممکن نیست و حل آنها بدون ترسیم و تعیین خطوط برنامه‌های زمان بندی شده، نوعی در خلاء حرکت کردن است که نتیجه‌ی مطلوب ندارد. پس لازمست در جهت کاهش درجه‌ی آسیب‌های اجتماعی «به مفهوم عام»، مسایل اقتصادی، سیاسی، فرهنگی، تربیتی و ... در کلیت خود و تأثیر و تأثر میان آنها و اجزاء و عناصرشان دقیقاً شناسایی شوند و راه‌حل‌ها و عملکردشان در بستر مجموعه‌های امور مزبور (نظام‌ها و خرده نظام‌ها) ارائه گردند و از هر گونه اقدام انتزاعی پرهیز شود.
هر قدر سطح دانش و بینش اعضاء جامعه ارتقا یابد درجه‌ی آسیب‌پذیری اعضای آن کاستی می‌گیرد. اختلال و انحراف، منشاء‌ های زیستی، بهداشتی و اخلاقی- اجتماعی مختلف دارد. آدمی قبل از زاده شدن در معرض آسیب‌های متعدد و متنوع قرار دارد. این آسیب‌ها منشاء ‌های بیولوژیک (مربوط به زیست شناسی)، فیزیولوژیک و اجتماعی دارد. در روان‌شناسی اجتماعی، تعادل و توازن میان Id یا Ca (نیروهای بالقوه آدمی یا من او) و EGO (اتیک‌ها و توصیه‌های متعدد والدین پس از تولد) توصیه شده است. چیرگی یکی بر دیگری عوارض سوء ایجاد می‌کند. تألیف و تلفیق موضوع و سنجیده‌ی این دو مقدماتی است برای جلوگیری از نفوذ مفاسد و آفات و آسیب‌ها.
بی‌شک هماهنگی و سازواری امور و پدیده‌های اجتماعی از یک سو و نیازهای انسان اجتماعی از جانب دیگر و ترکیب متعادل متناسب امور فوق می‌توانند آدمی را از آسیب‌های تنی، روانی و اجتماعی مصون دارند. در آسیب‌شناسی روانی، بحث نظام (سیستم) از طریق روان‌شناسی گشتالت[۷] مورد توجه واقع شد و دامنه‌ی آن در همان زمان به روانپزشکی نیز کشیده شد. امور روانی – اجتماعی، تظاهرات تأثیر و تأثر، کنش و واکنش متقابل امور روانی و اجتماعی را رو می‌کند که هم در اجزاء و عناصر و هم در کلیت خود، این جریان بی‌امان را طی می‌کند.
در واقع شخصیت فرد، فردی شده‌ی امور فوق است. آسیب‌ها، در کارکردهای چند سویه‌ی خود هم در اجزاء و هم در کل سیستم یک ارگانیسم زنده مؤثر می‌شوند و آن جریان انرژی پتانسیل انسان را که به انرژی جنبشی باید بدل شود، مختل می‌سازد. ابن‌خلدون در کتاب" العبر" خود، شهر نشینی، تراکم بیش از حد جمعیت، مصرف گرایی، برقراری نظام مالیاتی، نفوذ تجمل و لوکس (فانتزی[۸]) در زندگانی، استبداد و ضعف و عصبیت قومی و از میان رفتن تعاون و همبستگی روحی و اجتماعی را اسباب آسیب پذیری اجتماعی بشمار آورد.
نکته‌ی اساسی در آسیب‌های اجتماعی (به مفهوم عام)، وجود سازمان‌ها و تشکیلات نادرست (از نظر ساخت) و نارسا (از لحاظ کارکرد) است، بویژه در کشورهای در حال توسعه و عقب نگهداشته شده: تقلید کورکورانه و بدور از تفکر ملی در تشکیل سازمان و عدم تناسب آن با اوضاع و احوال فرهنگ، بیکاری مزمن و پنهان و کم کاری، روحیه کسب مدرک خصوصاً‌در جهت اشتغال پست‌های سازمانی، فساد اداری و ارتشاء در بخش‌های سازمانی از جمله بخش‌های مالی، فقدان نظام مؤثر ارزشیابی و کنترل، ارجحیت هدف‌های فردی نسبت به هدف‌های عمومی و اجتماعی در نزد مسئولان، غلو مدیران بدون در نظر آوردن شرایط ضروری تحقیق و در نتیجه سرخوردگی‌های ناشی از آن، نارضایتی مردم و هراس حکومت‌ها از آن و سپس در جهت به کنترل درآوردن بیشتر مردم، اقدام به فربه کردن سازمان‌های اداری و...
وقتی شرایط مطلوب تربیت‌ها و عوامل آن‌ها فراهم آید شرایط، مقتضیات و روابط اجتماعی، نیز، درست سنجیده و عمل کند، آدمی از آسیب‌ها در امان می‌ماند.
● عوامل آسیب‌زا
در سطور پیشین اشاره شد، فرهنگ هر جامعه‌ای بیش از هر چیز بر بنیان باورها و آرمان‌ها و ارزش‌ها و به طور اجمال، داشته‌های مادی و معنوی آن جامعه استوار است. از سوی دیگر یکپارچگی و عدم تعارض بین عناصر تشکیل دهنده‌ی فرهنگ، به معنای عدم آسیب‌پذیری فرهنگی و نشانه‌ی سلامت و صلابت ساختار فرهنگی و اجتماعی می‌باشد. لذا هر آنچه باعث تعارض و عدم یکپارچگی فرهنگی شود، به عنوان عوامل آسیب‌زا تلقی می‌گردد. در بحث حاضر منظور از عوامل آسیب‌زا، عوامل و عناصری است که به هویت فرهنگی جامعه‌ی جوان ما (با ویژگی‌هایی که مورد اشاره واقع شد) آسیب رسانده و زمینه‌های انحطاط و ابتذال اقشار مختلف به ویژه نسل جوان را فراهم می‌سازند.
به منظور تسهیل در تفهیم و انتقال مطلوب مطالب، عوامل آسیب‌زا را در دو بخش عوامل داخلی و بیرونی، می‌توان تنظیم و تبیین نمود. در قسمت بعدی م[۹]قاله به این عوامل خواهیم پرداخت.

داوود میرزائی مقدم