سیر تحول روزنامه‌نگاری در افغانستان سرویس

سرآغاز تجدد و نوگرایی در افغانستان به دوران حکومت امیر شیرعلی خان در سال ۱۸۶۳ میلادی باز می‌گردد و گفته می‌شود که تا قبل از این تاریخ، تجدد طلبی در افغانستان وجود نداشته است.
درست در همین دوره است که نخستین نشریه رسمی تاریخ افغانستان به مرحله انتشار رسید و به عنوان نقطه‌ آغاز تاریخ روزنامه‌نگاری در افغانستان مورد توجه مورخان قرار گرفت.
این نشریه در سال ۱۸۷۵ میلادی برابر با سال ۱۲۵۳ شمسی خورشیدی تحت عنوان "شمس النهار" منتشر شد. شمس النهار در ۱۶ صفحه و ظاهرا در ماه دو یا سه مرتبه منتشر می‌گردید و مقالات آن عمدتا توسط یکی از رجال فرهنگی آن روزگار افغانستان به نام عبدالقادر پیشاوری نگاشته می‌شده که این فرد منشی امیر شیرعلی خان نیز بود.
امیر شیرعلی خان تا جایی که برایش مقدور بود از شمس النهار حمایت کرد، اما بعد از مدتی درگذشت و پسرش محمد یعقوب به جایش نشست و چندان هم دوام نیاورد و انگلیسی‌ها هم با حمایت از امیر عبدالرحمن خان او را به مسند نشاندند و شمس النهار هم دیگر منتشر نشد.
پس از چندین سال در دوران حکومت حبیب‌الله خان نخستین نشریه‌ مدرن و نوین تاریخ افغانستان یعنی "سراج الاخبار" منتشر شد. این دوران را شکل گیری مطبوعات نوین در افغانستان نام گذاری کرده‌اند.
سراج الاخبار در دوران حبیب الله خان در دو مرحله منتشر شد. در مرحله‌ی اول که نشر آن در سال ۱۲۸۴ شمسی بود، فقط به یک شماره محدود ماند و مسوولیت آن را عبدالرئوف قندهاری برعهده داشت.
مرحله دوم انتشار سراج الاخبار شش سال بعد در تاریخ ۱۲ مهر ۱۲۹۰ شمسی منتشر شد که مسوولیت آن را محمود طرزی برعهده داشت. سراج الاخبار در هر ۱۵ روز یک بار منتشر می‌شد و نقش مهمی در شکل‌گیری تجدد در افغانستان آن دوره دارد.
محمود طرزی در سراج الاخبار برای اولین بار اندیشه‌های نوین تجدد طلبانه را منتشر کرد و برای نخستین بار در این دوره شیوه‌های نوین ادبی، رمان و رمان نویسی در کشور در سراج الاخبار منعکس شد. حتی برای این کار، طرزی خود چند رمان از" ژول ورن" نویسنده‌ نامدار فرانسوی را به زبان فارسی دری افغانستانی ترجمه کرد.
سراج الاخبار در آن دوره تنها رسانه‌ای بود که اخبار جنگ جهانی را در افغانستان منتشر می‌کرد و بسیاری از اصطلاحات سیاسی و فرهنگی جدید نیز توسط سراج الاخبار وارد جامعه شدند.
از این رو محمود طرزی را پیشاهنگ ادبیات نوین و پدر ژورنالیسم افغانستان لقب داده‌اند؛ البته به غیر از طرزی نویسندگان دیگری نیز در سراج الاخبار قلم می‌زدند.
از منظر محتوایی سراج الاخبار از گرایشاتی ضد انگلیسی برخوردار بود و البته این امر ناشی از تاثیراتی بود که طرزی از آرا و اندیشه‌های سید جمال الدین اسد آبادی گرفته بود چرا که وی مدت زمانی را در استانبول در محضر سید گذرانده بود و در واقع این مساله را می‌توان به عنوان بازتاب اندیشه‌های سید جمال الدین در افغانستان مطرح کرد.
در واقع ضدیت با انگلیس باعث شد که انگلیسی‌ها حبیب الله خان را تحت فشار گرفته و در نهایت حبیب‌الله خان دستور توقف انتشار سراج الاخبار را صادر کرد و انتشار نشریه بعد از ۸ سال فعالیت ممنوع اعلام شد.
هرچند سراج الاخبار توقیف شد ولی این نشریه به یکی از مراکز ترویج مشروطه خواهی در افغانستان تبدیل شده بود و در شکل گیری جنبش مشروطیت دوم و استرداد استقلال افغانستان از انگلستان تاثیری به سزا و غیرقابل انکاری داشت.
امیر حبیب‌الله خان در سال ۱۹۱۹ میلادی در جلال آباد به قتل رسید و فرزند سومش امان الله خان پس از مدتی به قدرت رسید. امان الله خان از جمله‌ معدود درباریان مشروطه خواه به شمار می رفت که در سایه‌ ارتباط با اشخاصی مانند طرزی و دیگر مشروطه خواهان به مشروطه‌خواهی و تجددگرایی متمایل شده بود.
روی کار آمدن امان الله در تاریخ تجدد و اصلاح طلبی افغانستان یک نقطه‌ عطف به شمار می‌رود و روزنامه نگاری در افغانستان در این دوره بیش از پیش مورد توجه قرار گرفت. کسانی مانند محمود طرزی در حکومت امانی تقرب یافتند و طرزی چند سال به عنوان وزیر خارجه‌ افغانستان مشغول به خدمت بود.
تلاش‌های محمود طرزی نتایج بسیاری را در پی داشت و بعد از سراج الاخبار نشریات جدیدی به وجود آمدند که از جمله‌ آنها می توان به "ارشاد النسوان"، اولین مجله‌ زنان افغانستان در دوران معاصر اشاره کرد. نشریه‌ای که زیر نظر ملکه ثریا همسر امان الله خان منتشر می شد و مسوولیت آن را اسما رسمیه، همسر محمود طرزی و سردبیری آن را روح افزا، دختر محمد زمان خان خازن الملک برعهده داشتند.
محتوای این نشریه را مطالبی در مورد اخبار زنان، هنرهای خانه داری،‌ آشپزی، خیاطی، آداب معاشرت برای زنان و... تشکیل می دادند و در واقع اولین رسانه‌ مخصوص زنان در تاریخ افغانستان به شمار می رود.
از دیگر نشریات دوران امان الله خان می توان به سراج الاطفال، اولین نشریه‌ کودکان افغانستان که به طور ضمیمه در کنار سراج الاخبار منتشر می شد و ده‌ها نشریه دیگر اشاره کرد.
غیر از نشریات فوق که در کابل منتشر می‌شدند نشریاتی دیگری نیز بودند که در استان‌های دیگر منتشر می‌شدند که از جمله‌ آنها می توان به اتفاق اسلام با مدیریت مرحوم صلاح الدین سلجوقی که در هرات منتشر می شد و یا نشریات دیگری مانند اتحاد مشرقی که برهان الدین خشککی آن را در ننگرهار منتشر می‌کرد و یا طلوع افغان که در قندهار توسط عبدالعزیز خان و پوهاند عبدالحی حبیبی منتشر می‌شد، اشاره کرد.
در دوران امان الله خان نخستین نظام نامه‌ مطبوعات افغانستان به وجود آمد و در قانون اساسی بندهایی نیز به مساله‌ مطبوعات اختصاص یافت.
از دیگر اقدامات امان‌الله خان در راستای سامان دهی اوضاع مطبوعات افغانستان را می توان در تاسیس ریاست مستقل مطبوعات مشاهده کرد که ریاست آن را صلاح الدین سلجوقی برعهده داشت که این ریاست بعدها در سال ۱۳۴۳ شمسی در دوران محمد ظاهر شاه به وزارت مطبوعات تبدیل شد. در همین سال قانون مطبوعات افغانستان به تصویب مجلس شورای ملی افغانستان رسید.
در سال ۱۳۴۶ که کابینه‌ جدید در سلطنت محمد ظاهر شاه تشکیل شد، فضای بازتری برای مطبوعات افغانستان به وجود آمد که به افزایش تعداد و تیراژ مطبوعات در این کشور منجر شد.
از این سال به بعد تا زمانی که افغانستان توسط نیروهای چپ گرای وابسته به شوروی گرفته شد، تحول خاصی در عرصه مطبوعات روی نداد و در سال ۱۳۵۷ که کودتای هفت ثور در کابل رخ داد، نظام مطبوعاتی افغانستان هم به شدت تغییر پیدا کرد و بسیاری از نشریات توقیف شدند و تنها نشریاتی اجازه‌ انتشار در این کشور را یافتند که فقط و فقط اندیشه‌ها و آرمان‌های حزب دموکراتیک خلق را منعکس می کردند.
از مهم‌ترین نشریاتی که در این دوره در افغانستان منتشر می‌شد می توان به نشریات ثور انقلاب، پیام، حقیقت سرباز، حقیقت انقلاب و... اشاره کرد.
البته دوران ریاست دکتر نجیب‌الله را باید از دیگر دوره‌های تسلط چپ گرایان در افغانستان مستثنی کرد، چرا که در این دوره بر اثر اتخاذ سیاست‌های تنش زدایانه تا حد زیادی قوانین حاکم بر مطبوعات نیز در افغانستان تغییر کرد.
البته این دوران از یک سو برای افغانستان از منظر تاریخ مطبوعاتی دوران ارزشمندی به شمار می رود چرا که در این سال‌ها تا سال پیروزی مجاهدین، گروه‌های جهادی با انتشار صدها نشریه‌ با تیراژهای کم و زیاد تجربیات جدیدی را برای آینده‌ روزنامه نگاری در افغانستان به وجود آوردند که در نوع خود می تواند برای شناخت تحولات افغانستان آن دوران ارزشمند باشد.
با پیروزی مجاهدین در کابل، روزنامه و روزنامه نگاری تا حد زیادی از رونق سابق افتاد ولی با تمام اینها چند روزنامه به نام‌های کابل، بالاحصار، صبح امید، شهر و ... نیز به طور مداوم منتشر می شدند.
با آغاز جنگ‌های داخلی در افغانستان روزنامه و روزنامه نگاری در افغانستان افول کرد و متعاقبا بسیاری از نویسندگان و اصحاب قلم از افغانستان خارج شده وتعداد زیادی از تشکل‌های مطبوعاتی فعال در این کشور نیز منحل شدند و بسیاری از دستاوردهای تاریخ روزنامه نگاری در کشور عملا از میان رفتند.
با تسلط طالبان در افغانستان رسانه‌های افغانستان دچار یک رکود بی‌سابقه شدند. رسانه‌هایی مانند تلویزیون که به طور کامل مورد بی‌توجهی قرار گرفتند و تنها یک رادیو در افغانستان برنامه پخش می کرد که اصطلاحا "صدای شریعت" نامیده می‌شد که فقط چند ساعت برنامه بیشتر در روز نداشت و مهم ترین تریبون تبلیغاتی طالبان به شمار می رفت. نشریه‌ رسمی طالبان "شریعت" نام داشت که به صورت هفته نامه در افغانستان منتشر و در مناطق تحت نفوذ طالبان توزیع می‌شد.
در سال‌های اخیر بعد از فروپاشی طالبان مهم ترین دوران روزنامه نگاری افغانستان در تاریخ معاصر افغانستان به وجود آمده است که در سایه‌ استقرار یک حکومت مرکزی و یک نظام سیاسی شبه دموکراتیک در افغانستان شاهد ظهور ده‌ها جریان مطبوعاتی با گرایش‌های مختلف در سراسر این کشور هستیم.
هم اکنون روزنامه‌هایی مانند انیس، هیواد، اصلاح، کابل تایمز، اتفاق اسلام و... با بودجه‌ی دولتی و روزنامه های دیگری مانند آرمان ملی، ویسا، راه نجات، اراده، چراغ و... با بودجه غیر دولتی منتشر می شوند.
در حال حاضرچندین هفته نامه معتبر دیگر ازجمله هفته نامه انصاف، هفته نامه پیام مجاهد، هفته نامه مشارکت ملی ، هفته نامه کابل و... به طور غیر دولتی ازسوی جریان‌های مستقل مطبوعاتی پیش برده می شوند وهم‌چنان خبرگزاری باختر از سوی دولت و خبرگزاری‌های صدای افغان و پژواک که ازمطرح ترین رسانه‌های غیرچاپی خصوصی هستند در افغانستان مشغول فعالیت می باشند.

منبع: خبرگزاری صدای افغان

منبع : خبرگزاری ایسنا