خانه بروجردی‌ها ، کاشان

این خانه در ضلع غربی كوچه‌ امیر احمد، خیابان علویِ شهر كاشان و در نزدیكی حمامی به همین نام، قرار دارد. ساختمان خانه بروجردی‌ها بر اساس اطلاعات كتیبه‌‌های آن، در سال‌های 1292 تا 1310 هجری قمری ساخته شده است.
عرصه این خانه در سال 1353 شمسی به تملك سازمان میراث فرهنگی درآمد؛ ولی اعیانیِ آن كه در شرق و شمال شرقی خانه واقع شده، هنوز در مالكیت خصوصی باقی مانده است.
این خانه را حاج سیدجعفر نطنزی كه از بروجرد مال‌‌التجاره وارد كاشان می‌كرد، برای فرار از پرداخت خمس و زكات ساخته است.
بنای این مجموعه (اعم از بیرونی و اندرونی)، از تاریخ شروع به ساخت تا پایان عملیات ساختمانی، در حدود 18 سال یعنی تا سال 1310 هجری قمری به طول انجامیده است. در ساخت این خانه، بیش از 150 بنّا و گچكار و آیینه‌كار و دیگر هنرمندان به كار گرفته شده‌اند. این ساختمان باشكوه، در نوع خود، یكی از شاهكارهای معماری خانه‌های مسكونی كاشان و ایران به حساب می‌آید و از نظر ویژگی‌های معماری یكی از بهترین خانه‌های دو قرن اخیر شناخته شده و مورد تحسین همگان قرار گرفته است.
ورودی خانه از طریق یك هشتی و غلام‌نشین (با هلال‌های چند ضلعی و نورگیرهایی در سقف) و طی یك راهرو نسبتاً طولانی، به جبهه‌ شمالی بنا ختم می‌شود. در قسمت مجاورِ درِ ورودی راهرو، یك اتاق شاه‌نشین پنج‌دری با گچ‌بری‌های بی‌نظیر تزئین شده است. جلوی این شاه‌نشین ایوانی وسیع، آفتاب‌گیر و سر باز ساخته شده است. در طرفین ایوان،‌ دو اتاق قرینه نسبتاً كوچك جنوبی برای استفاده در زمستان تعبیه شده است.
در قسمت شمال شرقی بنا، آشپزخانه یا مطبخ قرار گرفته كه در اطراف دیوارهای آن تاقچه‌ها و صندوق‌خانه ظروف و دیگر اشیاءِ مورد نیاز پخت و پز تعبیه شده است.
در قسمت غربی این بنا، ایوان‌های كوچك سرپوشیده و در قسمت شرقی نیز اتاق‌ها و ایوان‌های سرپوشیده دیگری وجود دارد كه در حیاط مقابل آن، راه‌پله‌‌های ارتباطی بین طبقات و زیرزمین قرار گرفته است.
زیرزمین، محوطه وسیعی است كه اختلاف سطوح زیبایی دارد. این سطوح و نحوه ساخت آن‌ها، قدرت خلاقیت و مهارت معماران این بنا را نشان می‌دهد. در دیوارهای همین قسمت، اشكاف‌های عریض با درهای چوبی مشبك تعبیه شده و حفره‌های مشبكی نیز در قسمت پایین دیوارها دیده می‌شوند.
در دو طرف ساختمان اصلی، پله‌های ورودی قرار گرفته‌اند و به قسمت جنوبی ساختمان كه «پشت به قبله» ساخته شده، مرتبط می‌شود. این قسمت بنا، ایوان بسیار بزرگی با سقفی بلند دارد كه به تالار تنبی (نشیمن) اشراف دارد،‌ پشت آن به اندازه‌ یك پله گودتر شده است و سطح آن به داخل حوضخانه هشت‌ضلعی مشرف است. انتهای این قسمت سرپوشیده بزرگ به قسمت شاه‌نشین‌ كه از سایر قسمت‌ها مرتفع‌تر و از لحاظ تزئینات داخلی ممتاز‌تر است، منتهی می‌شود. سقف این قسمت از بنا به شكل گنبد ساخته شده و روی این گنبد، نورگیر بسیار زیبایی به شكل تاق‌های كوچك تعبیه شده است. از قسمت داخل، سقف آن مقرنس‌كاری شده كه به صورت زیبایی رنگ‌آمیزی شده است. قسمت خارجی این بنا (گنبد) فوق‌العاده هنرمندانه طراحی و اجرا گردیده است. روی دیوارهای شاه‌نشین، تصاویری از پادشاهان قاجار با رنگ‌های مختلف نقاشی شده كه مانند تابلوهای دیواری به سبك اروپایی است. لباس نگهبانان این تابلوها كاملاً اروپایی است. این بنا دارای سرداب‌هایی در جهات مختلف ساختمان است كه در تابستان‌ها، برای رهایی از گرمای كویر، به داخل آن‌ها پناه می‌برده‌اند. تهویه هوای این سرداب‌ها به وسیله بادگیرهایی زیبا انجام می‌گیرد.
مصالح به كار رفته در بنا عمدتاً محلی است. بیش‌ترین عنصر مصرفی در بنا، آجر و خشت خام در ابعاد مختلف است. دیگر عنصر این ساختمان، كاشی لعابی است با رنگ‌های لاجوردی و در ابعاد گوناگون كه در كاشان ساخته شده است. گِل، كاهگل و ساروج از بهترین ملاط‌هایی بوده كه در آن دوره مورد استفاده قرار می‌گرفت. گچ‌بری‌هایی كه در بنا به كار رفته، شامل مقرنس‌‌هایی است كه در كنج و گوشه‌‌های بنا و در داخل فضاهای شاه‌نشین دیده می‌شود. عنصر دیگری كه در بنا به كار رفته، سنگ است كه كاربرد آن در بناهای این منطقه بسیار نادر بوده است؛ ولی با مشكلات فراوان تهیه و در بنا به كار برده شده است. از این سنگ‌‌ها اغلب برای پنجره‌ها، درگاه‌ها و تیرها استفاده شده است.
اَهَمّ خانه‌های قدیمی استان عبارت‌اند از :
خانه اخوان خرازی، خانه پیرنیا، خانه جمال‌ قدسیه، خانه شیخ‌الاسلام و خانه حاج محمدتقی لواف در اصفهان. خانه حبیبی و خانه صوت‌الملك در خوانسار. خانه شریفیان، خانه‌ حاج سیدآقا، خانه حكیم‌باشی، خانه حاجی صالحی، خانه لاجوردی‌ها و خانه‌ نراقی در كاشان.