هم بیمار و هم زائر

مشارکت مردم در امر بهداشت و درمان، ریشه‌ای کهن دارد. در کشور ما، اداره موسسات خیریه از دو منظر قابل بحث است. اول «بحث عملی» است و اقدامی که مردم برای مشارکت در امر خیر انجام می‌دهند، ولی مقدم بر آن و آنچه این اعمال و اقدامات را تداوم می‌دهد، «تفکری نظری» است که به مردم برای مشارکت در امور خیریه انگیزه می‌دهد. این تفکر در کشور ما، ریشه‌های مذهبی دارد و ورود مردم به این عرصه‌ به وسیله احکام و علمای دین از دوران قدیم به صورت بسیار ریشه‌ای و قوی حمایت شده است. شکل مشارکت مردم در امر درمان متفاوت است. بیشتر مکان‌های مورد نیاز مانند بیمارستان و درمانگاه‌ها به وسیله مردم ساخته شده و برای بهره‌برداری، در اختیار دولت‌ها قرار می‌گرفتند. این رسم از گذشته‌های دور تاکنون ادامه داشته است. بیشتر بیمارستان‌های دانشگاه‌های علوم پزشکی در سراسر کشور، از موقوفات اسلامی است. ۴۰ بیمارستان در کشور به این شکل وجود دارد که برخی از آنها بسیار معروف‌اند مانند نبی‌اکرم در تهران، فیروزآبادی در شهرری و...
شکل دیگری از مشارکت مردم در امر درمان نیز داریم. بیمارستان‌هایی را که جمعیت شیر و خورشید پیش از انقلاب ساخت، با جمع‌آوری پول از مردم و با مشارکت مردم، بیمارستان‌ها و مراکز اداری شیر و خورشید ساخته شدند. بعد از پیروزی انقلاب اسلامی، تحولی در مشارکت مردم در سیستم بهداشتی‌-‌درمانی و خیریه‌ها به وجود آمد. این امر در ایران شکل بدیعی به خود گرفت و در هیچ کجای دنیا به این شکل نیست که این از برکات انقلاب اسلامی است. در این شکل جدید، علاوه بر حفظ شکل قبلی، عده‌ای درمانگاه‌ها را ساخته و یا در اختیار می‌گذارند، تجهیزات را تامین می‌کنند، به وسیله هیأت امنا اداره می‌کنند و هیچ‌گونه بار مالی و تامین نیروی انسانی را به دولت تحمیل نمی‌کنند. اثر عملیاتی این کار، مساعدت موثر بر بخش دولتی بهداشت و درمان است. در تمام دنیا، بودجه‌های درمانی از عهده دولت‌ها به تنهایی خارج است و آن‌ها توان پرداختن به همه را ندارند و باید قسمت زیادی از امر درمان را بخش غیردولتی به عهده گیرد. بعد از انقلاب، نزدیکی دولت و مردم به هم بیشتر بود و مردم، دولت را از جنس خود می‌دانستند و مشارکت بیشتری از خود نشان می‌دادند.
● چگونگی مشارکت مردم
مشارکت مردم در امر درمان دو شکل یافت.
▪ شکل اول، قسمتی از بخش خصوصی اعم از مطب، درمانگاه، مراکز تشخیصی و یا بیمارستان
▪ قسمت دوم در همین شکل‌ها ولی در قالب مدیریتی، به شکل خیریه اداره می‌شدند. کیفیت ارایه خدمات از نظر فنی در هر سه بخش دولتی، خصوصی و خیریه یکسان است و تمایز ندارد. در بخش خصوصی و خیریه، تفاوت اساسی و مهمی وجود دارد و آن همان انگیزه‌ها و نیت است. بخش خصوصی برپایه سرمایه‌گذاری است و ملزم به جلب سود است ولی برای اهل خیر این مراکز، منبع درآمد محسوب نمی‌شود. این موسسات اگر درآمدی داشته باشند، متعلق به موسسه است. هیأت امنا در موسسات باید به صورت افتخاری انجام وظیفه کنند و حتی اقوام و بستگان درجه اول هیات امنا و هیات موسس، حق معامله با موسسه خیریه را ندارد و این ظرافت‌ها در اساس‌نامه موسسات خیریه برای مصون ماندن از آلودگی دیده شده است. پس این موسسات از کجا تغذیه می‌کنند و منبع تامین هزینه‌های این موسسات کجاست؟ صدقات، نذورات، وقف، هبه و اخذ تعرفه مطابق قانون. در موسسات خیریه کسانی که از تمکن مالی برخوردار نیستند، برحسب درجه‌ای از محرومیت که دارند، از پرداخت هزینه‌های درمان معاف می‌شوند. یعنی هیچ بیماری در موسسات درمانی خیریه به دلیل نداشتن پول از گرفتن خدمات محروم نمی‌شود. از طرفی، کیفیت خدمات در این موسسات به هیچ‌وجه نباید پایین‌تر از حد مجاز و استاندارد باشد. نباید فکر کنیم چون این خدمات به طور عمده به وسیله افراد نیازمند مورد استفاده قرار می‌گیرد و پول زیادی برای آن پرداخت نمی‌شود، پس می‌توان کیفیت خدمات را پایین آورد. هم اکنون در کشور، ۴۵۰ موسسه خیریه اعم از درمانگاه، بیمارستان و مرکز تشخیصی داریم که سرمایه‌های راه‌اندازی اینها به طرقی که ذکر شد، تامین می‌شود و تعرفه، بخش ناچیزی از مخارج را تامین می‌کند. همان‌طور که می‌دانید و به دلیل اهمیت آن تاکید می‌کنم، این موسسات بیشتر به نام بزرگان دین ، نام‌گذاری شده‌اند و به شکلی نهاد مذهبی محسوب می‌شوند. یعنی مراجعه‌کنندگان به بیمارستان یا درمانگاهی که به نام امام حسین (ع) نام‌گذاری شده، هم بیمار هستند و هم زائر و رعایت حقوق و حرمت زائرین اباعبداله باید مراعات شود. این همان شیوه‌ای است که در جای دیگری از دنیا نمونه ندارد. مراکز خیریه در سایر کشورهای دنیا اعتبارات دولتی دریافت می‌کنند و به این شکل به وسیله مردم اداره نمی‌شوند. اداره آنها هم به عهده بخش عمومی است.
● مشکلات موسسات خیریه
در موضوع موسسات درمانی خیریه، مشکلاتی از ابتدا بوده است. مساله اول، شکل مدیریت آن است. در موسسات دولتی و موسسات مدرن، مدیریت‌ها در تشکیلات شکل می‌گیرد. در موسسات خیریه سعی شده به تدریج مدیریت‌ها از حالت هیأتی و سنتی خارج شده و ساختار اداری منظم یابند. در نتیجه آن، نظم و انضباط حاکم شود و از کارهای اشتباه و غلط و لوبانیت خیرخواهانه جلوگیری صورت گیرد. مساله دیگری که باید در امر خیرمورد توجه قرار گیرد، این است که کار خیر باید متوجه بار بر زمین مانده باشد و از انجام کارهای موازی، به‌طور جدی خودداری شود. البته به دلایل متعدد از جمله پافشاری بر اعتقادات مردم و گاهی تفکرات محیطی محض، ممکن است هزینه‌ها و سرمایه‌هایی را به کارهای غیرضروری اختصاص ‌دهند. در دهه اخیر تلاش زیادی صورت گرفت که به دلیل کافی بودن تخت بیمارستانی در بسیاری از شهرستان‌ها و حتی تهران، از ایجاد بیمارستان خیریه تا حد توان جلوگیری به عمل آید. با توجه به نیاز سنجی و تشخیص اولویت‌های درمانی، سرمایه‌های خیریه مردمی به سمت امور بهداشتی در روستاها به خصوص در ساخت خانه بهداشت هدایت شد.
نکته بسیار مهمی که هنوز مغفول مانده است و آن ارزشی را که باید به آن داده نشده است، مشارکت مردم در امر تحقیق و پژوهش است. ورود مردم و سرمایه‌های مردمی بر امر پژوهش، کاری زیر بنایی و اصولی است که احتیاج به فرهنگ‌سازی دارد. کار کردن و میانداری میان صاحبان سرمایه و تشویق به سرمایه‌گذاری در امر پژوهش به خصوص در مقوله سلامت، نیازمند مهارت فراوان است.

منبع : هفته نامه سپید