بررسی تحولات بازار نفت و سیاستهای فروش نفت ایران در هشت سال گذشته بالاترین قیمت در ۵/۱ قرن اخیر

رونق بی‌سابقه بازار نفت از بیش از یك سال گذشته به دلایل مختلفی از جمله كمبود ظرفیت پالایشی در آمریكا، افزایش رشد تقاضا در كشورهایی مانند چین و هند و نگرانی از نبود ظرفیت مازاد در كشورهای عمده تولیدكننده نفت آغاز شد و كارشناسان نفتی براین باورند كه این روند در آینده خیلی نزدیك متوقف نخواهد شد. در حالیكه افزایش تقاضای نفت به طور عمده برای نفت خامهای سبك و شیرین بوده است، تولیدكننگان نفت منطقه خلیج فارس كه تولید عمده آنها نفت خام سنگین است نیز قیمتهای ۴۰‬ تا‪ ۵۰ ‬دلار در هر بشكه را درمقاطعی تجربه كردند. مهندس " بیژن زنگنه" وزیر نفت ایران در خصوص افزایش قیمتهای نفت خام در سالهای فعالیتش در وزارت نفت گفت:" بی‌سابقه‌ترین درآمدهای نفتی در طول تاریخ را در این سالها داشته‌ایم." وی ضمن امتناع از ابراز اینكه هرآنچه كه در خصوص قیمت انجام شده مربوط به اوپك است و آنچه كه در اوپك انجام شده مربوط به ایران است، افزود: اما این موضوع را باید گفت كه سیاست تنش زدایی و برخورد مقتدرانه در اوپك همراه با حفظ منافع مصرف‌كنندگان و تعامل و دوستی در اوپك از طرف ایران به طور قطع بی‌تاثیر در این موفقیتها، نبوده است. در مرور وضعیت بازار نفت از شروع فعالیت دولت كنونی در سال ‪ ، ۱۳۷۶‬می توان گفت كه این بازار در این سال ( برابر با سال ‪ ۱۹۹۷ ‬میلادی ) به دنبال تصمیم اوپك برای افزایش سقف تولید نفت این سازمان به سطح ‪ ۵/۲۷ ‬میلیون بشكه در روز ، با سقوط قیمتهای نفت مواجه شد. اخباری كه در روزهای دهه اول آذر ماه ۱۳۷۶ ‬از سوی منابع مختلف خبری در خصوص برگزاری یك صد و سومین اجلاس وزرای نفت اوپك در شهر بالی (اندونزی) منتشر شد، از تصمیم اعضای اوپك برای افزایش سقف تولید نفت این سازمان از ‪ ۰۳/۲۵ تا ۵/۲۷ ‬میلیون بشكه در روز حكایت داشت. این درحالی بود كه اوپك از سال ‪ ۱۹۹۳ تغییری در سقف رسمی تولید نفت این سازمان ، ایجاد نكرده بود. این تصمیم كه با وجود مخالفت اكثر قریب به‌اتفاق اعضای اوپك و تحت فشار عربستان اتخاذ شد، از اول ژانویه ۱۹۹۸ (۱۱ دی ۱۳۷۶) اجرا می‌باشد. با تصمیم اوپك به افزایش سقف تولید نفت روند نزولی قیمتهای نفت آغاز شد و به تدریج در آخرین ماههای سال ۱۳۷۶ ‬به كاهش بی‌سابقه در ۹ ‬سال قبل از آن رسید. تصمیم به افزایش سقف تولید نفت اوپك در حالی اتخاذ شد كه اعضای اوپك بخصوص ونزوئلا در آن سالها سهمیه‌های تولید نفت خود را رعایت نمی‌كردند و تولید نفت این سازمان بسیار بالاتر از سقف رسمی مصوب آن و در حد ‪۲۸ ‬میلیون بشكه در روز بود. به طوری كه ناظران بازار نفت تخلف سه میلیون بشكه‌ای اوپك از سقف رسمی تولید نفت این سازمان را در تاریخ تشكیل این سازمان بی - سابقه می‌دانستند.عربستان كه حامی اصلی افزایش سقف تولید نفت اوپك بود، استدلال خود برای افزایش تولید نفت این سازمان را بالا رفتن تقاضای جهانی عنوان می‌كرد. عربستان تحت فشار منابع غربی حامی كشورهای مصرف‌كننده نفت و بدون در نظر گرفتن شروع بحران مالی در منطقه جنوب شرقی آسیا، بر افزایش سقف تولید نفت اوپك پافشاری كرد. شروع بحران مالی در این منطقه كه از جمله بزرگترین مصرف‌كنندگان نفت جهان به شمار می‌رفت ، حكایت از آن داشت كه رشد سریع مصرف در این منطقه در ‪ ۲ تا سه سال آینده آن مانند سالهای قبل نخواهد بود. كارشناسان بازار نفت در آن مقطع پیش بینی كردند، وجود بحران در منطقه جنوب شرقی آسیا, افزایش تولید كشورهای تولیدكننده نفت غیرعضو اوپك، رشد سقف فروش نفت عراق در چارچوب موافقتنامه نفت برای غذا و همچنین افزایش سقف تولید نفت اوپك سبب سقوط قیمتهای نفت خواهد شد. این پیش بینی محقق شد به طوری كه در اواخر سال ‪ ۱۳۷۶ ‬شاهد قیمتهای نفت كمتر از ۱۰ دلار درهر بشكه بودیم. دكتر " حجت الله غنیمی فرد" مدیر امور بین‌الملل شركت ملی نفت ایران نیز در گفت وگو با خبرگزاری جمهوری اسلامی به تحلیل بازار نفت از بعد بین‌المللی و داخلی و سیاستهای اتخاذ شده برای فروش و بازاریابی نفت خام ایران از سال ‪۱۳۷۶ ‬تاكنون پرداخت.وی افزود: روند نزولی قیمتهای نفت كه درسال ‪ ۱۹۹۸ ‬و سپس در فوریه ۱۹۹۹ ‬ میلادی به پایین‌ترین سطح خود رسید، در سالهای بعد از آن جبران شد. به طوری كه در ماه پایانی تابستان ‪ ۲۰۰۴ ‬میلادی به بالاترین رقم در دوره مذكور رسید. به گفته وی، میانگین تفاوت بالاترین و كمترین قیمت نفت خام كم گوگرد و سبك شاخص وست تگزاس اینترمیدیت آمریكا در این مدت تا پایان سپتامبر ۲۰۰۴ ‬ حدود ‪ ۴۲ ‬دلار بوده است. این تفاوت در دوره كوتاه مانند هشت سال قبل از آن به این شدت در بازار مشاهده نشده است. چنانچه یك ماهه اول پاییز ‪۸۳ ‬را به این موارد اضافه كنیم ، این رقم به بیش از ‪۴۵ ‬دلار در هر بشكه رسید. غنیمی فرد افزود: بعد از كاهش سریع قیمتهای نفت در ماه دسامبر ‪ ۱۹۹۸ ‬كه به پایین‌ترین سطح خود در آن زمان رسید ، با كاهش بیشتر قیمت نفت در فوریه ‪ ۱۹۹۹ اوپك به سوی كنترل عرضه رفت و بتدریج روند نزولی قیمتها بهبود یافت و بهای نفت به سطح سال ‪۱۹۹۷ ‬و قبل از آن ، افزایش یافت. وی تاكید كرد،ایران به تبعیت ازتصمیم اوپك برای كاهش تولید نفت، تولید خود را كاهش داد، لذا نحوه عرضه نفت خام ایران به بازار آسیا از ‪۴۰ ‬درصد به ‪ ۶۰ ‬درصد و به ۲ ‬بازار اروپا و افریقا در مجموع از حدود ‪ ۶۰ ‬درصد به ۴۰ ‬ درصد تغییر یافت. ایران به دنبال این تغییر سیاستگذاری به طور عملی از بازار قاره آمریكا به علت كاهش سهمیه تولید و در نتیجه كاهش صادرات نفت خام، خارج شد. مدیر امور بین‌الملل شركت ملی نفت ایران در خصوص دیگر فعالیتهای انجام شده در بخش بازاریابی نفت خام در مدت مذكور گفت: گرچه برای‌انتخاب متقاضیان خرید نفت خام و فرآورده‌های نفتی دستورالعمل و مقررات بخشی و درون قسمتی بین‌الملل نفت قبل از این دوره هم لازم‌الاجرا بود، اما در این دوره ضوابط و شرایط پذیرش متقاضیان خرید نفت خام و فرآورده‌های نفتی را براساس مصوبه‌های هیات مدیره نفت به صورت رسمی اعلام كردیم. وی در ارتباط با نحوه قیمت‌گذاری نفت خام افزود: اگرچه برای بازار آسیا، ایران از قریب بیش از یك دهه قبل (حدود ‪ ۱۵ ‬سال قبل) در مذاكره با یكی از پالایشگران عمده ژاپنی فرمول قیمت نفت خام صادراتی خود را یك جانبه به بازار اعلام كرد. ولی برای بازار غرب برای هر مورد فروش (‌حتی برای فروش نفت خامها در قراردادهای بلند مدت)پس از مذاكره موردی با هر یك از پالایشگران و خریداران، در خصوص تعیین فرمول قیمت نفت خام به آن مقصد به توافق می‌رسید.
یكی از پایه‌های قیمت‌گذاری در آن زمان برنت مدت دار بود.
غنیمی‌فرد گفت: پس از آنكه بازار نفت، قیمت نفت خام برنت دریای شمال را در بورس لندن كه به علت معاملات بسیار حجیم نفت كاغذی در آنجا از دستكاری معامله‌گران نفتی تقریبا مصون است ، به عنوان شاخص قیمت‌گذاری برای معاملات نفت واقعی برخی تولیدكنندگان پذیرفت ، ایران در یك فاصله كوتاه مدت چند ماهه توانست روند اعلام قیمتی خود را برای بازار غرب براساس اعلام ماهانه و به صورت یك جانبه تغییر دهد. وی بااشاره به اینكه این امر به این معنی نبوده‌است كه دیدگاه‌های منطقی طرفهای قراردادی كه از نظر بازار نفت قابل قبول است، در نظر گرفته نشده، افزود: در هر حال قیمت نفت خام برای بازارهای غرب كانال سوئز به صورت یك جانبه اعلام شد و فقط تك محموله‌های صادراتی كه بخش كوچكی از صادرات كشور را با توجه به شرایط بازار تشكیل می‌دهد، به صورت مذاكره موردی به فروش می‌رسید. وی با اشاره به اینكه ایران پیش از سال ‪ ۱۳۷۶ ‬صادركننده مقادیر بسیار كمی از میعانات گازی بود، تاكید كرد،ایران در مدت مذكور به یكی از صادر كنندگان عمده میعانات گازی دنیا تبدیل شد. از زمانی كه تولیدات میعانات گازی مراحل ‪ ۲ ‬و سه میدان گازی پارس جنوبی و سپس مرحله یك و به تازگی مراحل چهار و پنج صادر شد، حضور ایران در بازار میعانات گازی در منطقه تعیین‌كننده شد. غنیمی فرد تصریح كرد، ایران از سال ‪۱۳۷۶ ‬در برخی سالها صادركننده نفت سفید و گازوئیل بود، گرچه ارقام زیادی نبوده است. این امر حاكی از موفقیت ‌آمیز بودن سیاست تبدیل سوخت داخل كشور از مایع به گاز طبیعی شهری بوده است. وی یكی از مشكلهای این دوره را افزایش واردات بنزین به كشور عنوان كرد و از ادامه این روند در سال جاری ابراز تاسف كرد. مدیر امور بین‌الملل شركت ملی نفت ایران در خصوص سیاست معاوضه نفت خام كشورهای آسیای میانه در مدت مذكور گفت: در این خصوص موفقیتهای زیادی كسب شده است. معاوضه نفت خام برای مدت كوتاهی با قزاقستان انجام و سپس متوقف شد و مقدار كمی نفت خام در مقابل نفت خام تركمنستان معاوضه شد.با تلاش یكی از شركتهای وابسته به نفت معاوضه نفت خام نه فقط با قزاقستان بلكه با روسیه نیز آغاز شد و حجم معاوضه نفت خام تركمنستان افزایش یافت. وی با اشاره به اینكه حجم معاوضه نفت خام از كشورهای مذكور در تابستان سال ‪ ۱۳۸۳ ‬به ‪ ۱۲۵ ‬هزار بشكه در روز رسید، گفت: حجم معاوضه‌نفت خام از اواسط پاییز گذشته، به علت افزایش تفاوت قیمت نفت خامهای شیرین و سبك و ترش و سنگین (یا متوسط( كه در برخی مقاطع به بیش از ۵/۱۴ ‬دلار رسید، كاهش یافت و اكنون در سطح ‪ ۵۰ ‬تا ۶۰ هزار بشكه در روز است. نفت خامهای ارسالی به ایران از كشورهای حاشیه خزر به جز آذربایجان كه قرارداد معاوضه نفت خام با ایران ندارد، مخلوطی از نفت خامهای سنگین و سبك و شیرین است و تفاوت قیمتی ذكر شده، باعث شد كه نفت خامهای شیرین و سبك به جای مخلوط شدن با نفت خامهای سنگین به طور مستقیم به سمت بازار مدیترانه و شمال غرب اروپا روانه شود. به گفته غنیمی‌فرد، علاوه بر این حذف مقطعی اضافه قیمت نفت خام صادراتی خلیج فارس (از همه كشورها به ‌آسیا) به آسیا و افزایش قیمت نفت خام در بازار شمال غرب اروپا و مدیترانه، دلیل دیگری بود كه عرضه‌كنندگان نفت خام برای معاوضه با ایران به ‪ ۲‬ مقصد ذكر شده كه نزدیكتر از بازار آسیا برای آنها محسوب می‌شد، تمایل شدیدی پیدا كردند.وی تصریح كرد، اكنون كه افزایش قیمت بازار اروپا نسبت به بازار آسیا مدتی است ، حذف شده است ،درصورت كمتر شدن فاصله قیمتی نفت خام‌ترش و شیرین، می‌توان انتظار داشت میزان معاوضه نفت خام با كشورهای ذكر شده حاشیه خزر، اضافه شود. مدیراموربین‌الملل شركت ملی نفت ایران در پایان تاكید كرد، وضعیت بازار كه افزایش قیمت نفت خام را در دو هفته گذشته به بالاترین سطح خود در تاریخ حدود یك و نیم قرن این صنعت رسانده ، همراه با خود كشورهای صادركننده نفت (بخصوص اوپك) را با مشكل افزایش قیمت واردات كالا و خدمات مواجه كرده است. به طوری كه میزان مازاد تراز بازرگانی خارجی این كشورها به نسبت افزایش قیمت نفت خام صادراتی آنها نبوده و تورم وارداتی به این كشورها را اضافه كرده است.وی در مورد پیش بینی بازار نفت در ماههای آتی گفت : با توجه به عدم رفع مشكل كمبود ظرفیت پالایشی درآمریكا،نبود ظرفیت مازاد تولید بخصوص برای نفت خامهای بسیار سبك و شیرین،روند رشد مصرف نفت در كشورهایی مانند چین‌و هند، پایین بودن ارزش برابری دلار( ارز مورد معامله در معامله‌های نفتی)، وجود عوامل تشدید اضطراب از كمبودعرضه نفت در آینده‌از سوی كشورهایی مانند عراق و برخی كشورهای آفریقای غربی وعدم‌امكان روند افزایش صادرات نفت از روسیه، به‌نظر می‌رسد تلاطم قیمت نفت در ماههای آتی همچنان در بازار نفت باشدو روند صعودی قیمت آن دور از انتظار نیست.

منبع : مجله گسترش صنعت