مقایسه مبانی آیورودا با طب سنتی ایران

● مقدمه
کلمه آیورودا از دو واژه تشکیل شده. آیور به معنای زندگی و ودا به معنای دانش. به عبارتی دیگر آیورودا یعنی علم زندگی. این داش که در هندوستان قدمتی حدوداً پنج‌هزار ساله دارد در گذشته تنها به حفظ سلامتی و درمان انسان‌ها بسنده نمی‌کرده بلکه بهداشت حیوانات و حتی نباتات را هم در نظر می‌گرفته. آشوا ـ آیورودا مبحثی در مورد سلامتی اسب‌ها بوده، گاجا ـ آیورودا در درمان فیل‌ها، گو ـ آیورودا در درمان گاوها و وریکشا ـ آیورودا در حفظ سلامتی گیاهان به کار می‌رفتند. آیورودا در طی قرون متوالی پستی و بلندی‌های زیای را تجربه کرده بسیاری از کتب علمی آیورودا در طی تهاجم‌هائی که به هندوستان شده از بین رفته‌اند. هم‌چنین بارها آیورودا توسط افراد سودجو تبدیل به وسیله‌ای جهت فریب دادن ذهن مردم گشته. در حقیقت از اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم میلادی بود که جامعه علمی به فکر بازبینی آیورودا و رفع مشکلات موجود در آن نمود. شاید این مقارن با زمانی باشد که در کشور خود ما طب مدرن یا به‌اصطلاح آلوپاتی به‌طور کامل جایگزین طب سنتی در ایران شد. جالب این که اصول و مفاهیم پایه طب سنتی ایران و آیورودا دارای شباهت‌های بسیاری می‌باشد.
● امور طبیعیه ارکان و پانچاماهابوتا
همان‌طور که می‌دانیم امور طبیعیه بخشی از طب نظری است که در برگیرنده مبانی طب سنتی بوده و شامل هفت جزء می‌باشد که اولین جزء آن ارکان است. رکن یا عنصر را جسم بسیطی گویند که به جز خود به چیز دیگری تجزیه نمی‌شود از طرفی یکی از مفاهیم پایه آورودا فلسفه پانچاماهابوتا یا پنج عنصر بزرگ است. این پنج عنصر شامل خاک (پریتوی)، آب (جالا)، هوا (وایو)، آتش (آگنی) و اتر (آکاش) می‌باشد که به جز موارد آخر همان ارکان طب سنتی ایران هستند. و همان خواص را دارند. البته نام این عناصر حالتی سمبلیک دارد. مثلاً آبی که در طبیعت موجود است علاوه بر آب عنصری یا جالا چهار عنصر دیگر را نیز در خود دارد.
آب عنصری یا جالا موجب سیالیت و انعطاف‌پذیری می‌شود.
آتش عنصری یا آگنی موجب تخلخل و از هم پاشیدگی می‌گردد.
هوای عنصری یا وایو وظیفه لطیف‌سازی و تحرک را بر عهده دارد.
خاک عنصری یا پریتوی موجب پایداری و شکل‌دهی می‌شود.
آیورودا به چهار عنصر فوق آکاش یا اتر را نیز می‌افزاید و آن فضائی است که در آن همه‌ چیز جای می‌گیرد. اتر ماهیت فیزیکی ندارد.
● امزجه اخلاط دوشاها
آمیزش اجرای ارکان با یکدیگر موجب پیدایش کیفیتی مرکب می‌شود که آن را مزاج گویند. از طرفی دیگر در تعریف خلط عنوان می‌شود که جسمی سیال و مرطوب است که غذا در بدن برای اولین‌بار به آن تبدیل می‌گردد.
مزاج را می‌توان به متعدل و غیرمعتدل تقسیم‌بندی کرد و اخلاط هم شامل صفرا، خون، بلغم و سودا هستند.
در فلسفه آیورودا با دوشاها یا طبایع روبه‌رو هستیم. دوشاها نیروهائی متافیزیکی هستند که از عناصر پنج‌گانه تشکیل شده‌اند و در بدن افراد مختلف با نسبت‌هائی مشخص مسئولیت اعمال حیاتی را برعهده دارند.
کافا/پیتا/واتا
چرب (مرطوب)/ چرب (مرطوب)/ خشک
سرد/ گرم/ سرد
سنگین/ سبک/ سبک
ثابت/ قدرتمند/ نامنظم
چسبنده/ سیال/ متحرک
پر تراکم/ بدبو/ زبر
با توجه به جدول بالا متوجه می‌شویم که کافا همان بلغم و سودا مترادف واتا است. پیتا را می‌توان بینابین خون و صفرا در نظر گرفت البته شوشروتا جراح و پزشک بزرگ آیورودا در کتاب پیتا طبع راکتا را نیز قرار داده که دقیقاً خصوصیات دم در طب سنتی ایران را داراست. به این ترتیب در طب سنتی ایران با تنوع طبایع بیشتری روبه‌رو هستیم.
● مقایسه کیفی طبایع طب سنتی و آیورودا
صفرا آتش عنصری بالا
پیتا آب و آتش عنصری بالا
دم هوای عنصری بالا
بلغم آب عنصری بالا
کافا خاک و آب عنصری بالا
واتا هوا و اتر عنصری بالا
نکته: سودا که در طب سنتی، خاک عنصری بالائی دارد در ته ظرف قرار می‌گیرد در حالی‌که واتا که هوا و اتر بالائی دارد بسیار سبک و متحرک است.
● اسباب اربعه و ادامه بحث دوشاها
مقوله اسباب چهارگانه به فلسفه یونان باستان و ارسطو بر می‌گردد که برای هر پدیده‌ای در جهان چهار علت را قائل بود. با این فلسفه آیورودا رویکردی دیگر به این موضوع دارد اما اگر برای دوشاها نیز سبب مادی و فاعلی و صوری و غائی در نظر بگیریم متوجه شباهت‌های آنها با اخلاط می‌گردیم. مثلاً سبب مادی بلغم، غذاهای سرد و تر و غلیظ و لزج و لبنیات و میوه‌ها هستند که همگی موجب افزایش دوشای کافا نیز می‌گردند. از سبب‌های غائی بلغم تغذیه بعضی اندام‌ها مثل مغز و نخاع و اعصاب و هم‌چنین روان شدن و تسهیل حرکات مفاصل را می‌توان نام برد که در مورد دوشای کافا نیز صدق می‌کند.
● اعضاء یا اندام‌ها و دیدگاه آیورودا
می‌دانیم که عضو از امتزاج خلط‌ها حاصل می‌گردد. پس اندام مختلف به تناسب وظیفه و ساختمان خود نسبت خاصی از اخلاط را دارا می‌باشند. مثلاً در بلغم زیاد و دم و صفرا کم است. در طب سنتی ایران مزاج اعضا از نظر تری و خشکی و گرمی وسردی مورد بررسی قرار می‌گیرد. به‌عنوان مثال عصب سرد و خشک و گوشت گرم و تر است. در ضمن شاهد دسته‌بندی اعضا به رئیسه، غیررئیسه و غیره هستیم.
طبایع واتا و پیتا و کافا در آیورودا براساس خصوصیات غریزی خودشان که توضیح داده شد تمایل به تجمع در ارگان‌های خاصی در بدن دارند به شکلی که ملاحظه می‌کنید.
کافا/ پیتا/ واتا
مغز/پوست/ مغز
دهان/ کبد/ کولون
لنف/ مغز/ استخوان‌ها
معده/ خون/ ریه‌ها
فضای جنب/ طحال/ مثانه
فضای پریکارد/ غدد درون‌ریز/ مغز استخوان
ــــــــــ/ روده باریک/ سیستم عصبی
در این‌جا در تقسیم‌بندی مهم دیگری در آیورودا برخورد می‌کنیم و آن محل استقرار و وظیفه سه دوشا می‌باشد:
● دوشای واتا
۱) پراناوایو: محل استقرارش قلب است. وظیفه آن تنفس و بلع غذا می‌باشد.
۲) اودان وایو: محل استقرارش در گلو است. وظیفه آن صحبت و ایجاد صدا.
۳) سامانا وایو: معده و روده باریک. وظیفه آن کمک به عمل آنزیم‌های گوارش و جمع کردن فرآورده‌های گوارشی و دسته‌بندی کردن آنها به عناصر بافتی مختلف است.
۴) آپانا وایو: کولون و اندام‌های لگن وظیفه آن به دفع مدفوع، منی، ادرار و ترشحات قاعدگی.
۵) ویان وایو: قلب در عمل مجاری گردش خون مثل شریان‌ها نقش دارد.
● دوشای و پیتا
۱) پاچاکاپیتا: معده و روده باریک، هضم غذا
۲) رانجاک‌پیتا: کبد، طحال و معده، ایجاد خون
۳) ساداک‌پیتا: قلب، حافظه و اعمال ذهنی دیگر
۴) آلوچاک‌پیتا: چشم‌ها، بینائی
۵) براجاک‌پیتا: پوست، رنگ و جلوه پوست
● دوشای کافا
۱) کلاداک کافا: معده، مرطوب کردن غذا و کمک به هضم آن
۲) آولاماباک کافا: قلب، نیرو در اندام‌ها
۳) بوداک کافا: زبان، حس چشائی
۴) تاراپاک کافا: قلب، تغذیه اندام‌های حسی
۵) شلشاک کافا: مفاصل، تسهیل حرکات مفاصل
در ادامه بررسی امور طبیعیه به مباحث ارواح و قوا و افعال می‌رسیم.
ارواح اجسام لطیفی هستند که از لطافت بخار اخلاط تشکیل می‌گردند جایگاه روح طبیعیه کبد، روح نفسانیه مغز و روح حیوانیه قلب است.
با مقایسه این ارواح و جدول مربوط به تقسیم‌بندی دوشاها متوجه شباهت‌هائی می‌شویم. روح حیوانیه را در نظر بگیرید منشأ آن قلب است و توسط شرائین در بدن انتشار می‌یابد. حال اگر به تعریف ویان وایو دقت کنید متوجه شباهت جالب این دو می‌شوید.
روح در مسیر خود حرکت می‌کند و وقتی که عضو می‌رسد به انرژی تبدیل می‌گردد و به این انرژی قوا می‌گویند در تقسیم‌بندی قوای طبیعیه قوای مخدومه و خادمه را داریم. قوای غاذیه و نامیه که زیر گروه قوای مخدومه است مسئول ایجاد کیموس کبدی و جبران انرژی است. لطفاً به تشابه این قوه به رانجاک‌پیتا توجه کنید.
در بحث قوای نفسانی به قوه مدرکه، محرکه و مدبره می‌رسیم که اینها نیز در طب سنتی دارای زیر دسته‌هائی هستند. در جنبه طبی فلسفه آیورودا جای قوای نفسانی یا مشابه آن خالی است. با این وجود در بخشی نظری آیورودا به مفهوم بودی، آهامکارا و اندریا بر می‌خوریم که با توجه به حجم مطلب خود نیاز به مقاله‌ای جدا دارد.
● آیورودا و سته ضروریه
سته ضروریه شش اصل مهم برای حفظ سلامتی انسان هستند. با نگاهی به این مبحث متوجه رویکرد یکسان طب سنتی و آیورودا به مسئله بهداشت و اهمیتی که برای حفظ آن قائلند می‌شویم.
▪ آب و هوا:
حکما برای هوا ارزش خاصی قائل بودند و آن را ممزوج قلب و روح حیوانی می‌دانستند. فصول با توجه به خصوصیات خود می‌توانند موجب افزایش یا کاهش تری یا خشکی گرمی یا سردی شوند. این مسئله در مورد باد نیز صادق است. در آیورودا بخش بسیار مهمی به نام ریتوچاریا به این موضوع اختصاص دارد به همین ترتیب تدبیر چگونه زیستن در مجاورت کوه‌ها، دریاچه‌ها و خاک‌های مختلف بر شاخه‌ای بسیار مفصل از آیورودا تحت عنوان واستوشاسترا ذکر شده است.
▪ خوردنی‌ها و آشامیدنی‌ها:
در آیورودا و طب سنتی جایگاهی ویژه دارند. علاوه بر این‌که هر شخصی با توجه به مزاج خودش با دوشانی غالب خود نیاز به یک برنامه غذائی خاص دارند. غذاها را به‌طور کلی می‌توان در دسته‌های مختلف قرار داد:
ـ طب سنتی/ آیورودا
ـ لطیف، کثیف، معتدل/ ساتویک
ـ صالح‌الکیموس، فاسد الکیموس/ راجسیک
ـ کثیرالغذا، قلیل‌الغذا، متوسط‌الغذا/تامسیک
در طب سنتی ایران با دسته‌بندی متنوع‌تری از غذاها روبه‌رو هستیم و علت آن هم احتمالاً تنوع غذائی آشکار غذاهای ایرانی نسبت به اغذیه هندوستان یا کشورهای دیگر دنیا می‌باشد.
▪ خواب و بیداری یا نیدرا: متأسفانه در زندگی مدرن به آن توجه نمی‌شود با این حال از دیدگاه طب سنتی و آیورودا طول مدت آن سبکی یا سنگینی آن نحوه خوابیدن کیفیت رویاها و جنبه‌های دیگر خواب همگی نشان دهنده وضعیت بدنی و روحی فرد می‌باشد.
▪ حرکت و سکون (ویایام): در طب سنتی ایران چه در درمان بیماری‌ها و چه در حفظ سلامتی اهمیت زیادی دارد مثلاً افراد با مزاج گرم را از فعالیت بیش از حد منع می‌کنند در صورتی‌که حرکت و ورزش برای افراد با مزاج سرد بسیار مناسب است. آیورودا در این زمینه از پیشینه چشم‌گیری به نام یوگا سود می‌برد که دستورات جامعی در زمینه درمان بیماری‌ها و حفظ سلامت روحی و جسمی به بشریت عرضه نموده است.
▪ احتباس و استفراغ در برابر پانچاکارما: این اعمال که جهت رهائی بدن از مواد زائد انجام می‌شوند در طب سنتی ایران و آیورودا شباهت‌های زیادی دارند. پانچاکارما یعنی پنج عمل اصلی و این اعمال شامل وامانا (قی کردن)، ویرچانا (اسهال)، واستی (حقنه)، راکتا مو کشانا (حجامت و فصد) و ناسیا (استنشاق روغن‌های طبی) می‌‌شوند. در طب سنتی ادرار بول، ادرار عرق، خلط آوردن، لعاب آوردن و جماع نیز در مجموعه این اعمال قرار می‌گیرند. نکته شایان توجه تشابه تکنیکی این اعمال در هر دو سیستم پزشکی است. به‌طوری که در بعضی موارد حتی جزئیات این اعمال نیز کاملاً شبیه به هم هستند.
● دلائل و علائم
دلائل و علائم که در معاینهٔ طب سنتی ایران به کمکشان می‌توان مزاج را در فرد شناخت در آیورودا آشتابیدا ناریکشا نامیده می‌شوند.
طب سنتی/ آیورودا
ملمس/ نادی (نبض)
(زبان)/ هیکلجیوا
لحم و شحم/ شابدا (صدای فرد)
مو/ اسپارشا (پوست)
رنگ بدن/ درکا (چشم‌ها)
خواب و بیداری/ آکریتی (وضعیت ظاهری)
سرعت و کندی افعال/ موترا (ادرار)
چگونگی دفع مواد زائد/ مالا (مدفوع)
● حالات نفسانی
در آیورودا عواملی که در تنظیم برنامهٔ درمانی فرد نقش دارند داش‌ بیدا پاریکشا نامیده می‌شوند و شامل این ده فاکتور هستند:
۱) پراکروتی (خلط غالب)
۲) ویکروتی (مرحلهٔ پاتئلوژیک بیماری)
۳) سارا (سلامتی بافتی)
۴) سامهاتاها (ساختار بدنی یا اندام)
۵) یرمانا (اندازه‌های بدن)
۶) ساتمیا (قابلیت انعطاف)
۷) ساتوا (وضعیت روحی)
۸) آهارا ساکتی (ظرفیت گوارشی)
۹) ویایام ساکتی (ظرفیت ورزش)
۱۰) وایا (سفی).
● انواع هضم غذا
نحوهٔ هضم غذا که چه در طب سنتی و آیورودا از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است در سه مرحله انجام می‌شود:
هضم اول یا هضم معدی که به آن‌ جاتار آگنی می‌گویند از دهان تا معده به وقوع می‌پیوندد. هضم دوم در کبد انجام می‌پذیرد که به آن بهوتاگنی می‌گویند و هضم سوم در عضو یا اندام انجام می‌شود که به آن داتو آگنی می‌گویند.
● مفهوم ساتپا داتو
در کنار فلسفهٔ دوشاها و عناصر پنجگانه فلسفه مهم دیگری آیورودا وجود دارد که به آن ستایپا یا هفت بافت اصلی می‌گویند. این هفت بافت اجزای اصلی تشکیل دهندهٔ بدن هستند و شامل:
۱) راسا: مایعی است که غذا در اولین مرحله درون بدن به آن تبدیل می‌شود و بعضی به آن پلاسما می‌گویند (با تعریف اخلاط اشتباه نگیرید).
۲) راکتا: خونی که نباید آن را با خلط دم اشتباه گرفت.
۳) مامسا: ماهیچه
۴) مرا: بافت چربی
۵) آستی: بافت استخوانی
۶) ماجا: مغز استخوان
۷) شوکرا: اسپرم در جنس مرد و تخمک در جنس زن.
نکته‌ای که باید متوجه بود این است که هر یک از این بافت‌ها از تکامل بافت قبل از خود در بدن به وجود می‌آید. لازم به ذکر است که سیستم عصبی در دستهٔ بافتی ماجا قرار می‌گیرد.
رابطهٔ بافت‌های هفت‌گانه و عناصر پنجگانه
عنصر غالب بافت راسا: آب
عنصر غالب بافت راکتا: آتش
عنصر غالب بافت مرا: خاک
عنصر غالب بافت مامسا: خاک
عنصر غالب بافت آستی: هوا و اتر
عنصر غالب بافت ماجا: آتش
مزه‌های شش‌گانه
همان‌طور که ذکر شد هر فردی در خود نسبت خاصی از طبایع یا دوشاها را داراست تعادل این دوشاها در درجه اول وابسته به طعم و مزهٔ غذاهائی است که مصرف می‌کنیم این مزه‌ها همانند خود دوشاها از عناصر پنجگانهٔ اصلی تشکیل شده‌اند و اثرشان روی ما فراتر از چیزی است که روی زبان حس می‌کنیم.
ـ شیرین: عنصر غالب آن خاک و آب بوده، موجب افزایش کافا و کاهش تیپا و واتا
ـ ترش: عنصر غالب آن خاک و آتش بوده، موجب افزایش کافا و تیپا و کاهش واتا می‌گردد.
ـ شور: عنصر غالب آن آتش و آب بوده، تیپا و واتا را افزایش داده کافا را کاهش می‌دهد.
ـ تلخ: عنصر غالب آن هوا و اتر بوده، واتا را افزایش داده تیپا را کاهش می‌دهد.
ـ گس: عنصر غالب آن هوا و خاک بوده، تیپا و کافا را افزایش می‌دهد.
بر مروری بر متون و نوشته‌های آیورودیک متوجه می‌شویم تأکید که بر نسبت دادن فصول مکان‌ها و مزاج‌های مختلف به سردی و گرمی شده نسبتاً کمتر از طب سنتی ایرانی است در عوض سعی شده که پدیده‌ها و مزاج‌های مختلف به دوشاها یا طبایع سه‌گانه ربط داده شوند. به‌عنوان مثال به جای این‌که از فصل پائیز به‌عنوان سرد و خشک نام ببرند آن را فصلی واکائی می‌نامند.
با توجه به تعریف و مفاهیم پایهٔ طب سنتی و آیورودا یافتن نقاط مشترک بین این دو طب کاری بسیار ساده به نظر می‌رسد و این ایده را به ذهن شخص می‌دهد که این دو ریشه‌ای مشترک داشته‌اند و یا این‌که در طول قرون متوالی از تبادل نظر محققان طب سنتی ایرانی و آیورودیک بهرهٔ فراوانی نصیب این دو علم شده است. امیدواریم که در آینده شاهد از سرگیری این تبادل نظرها و در نهایت گامی بزرگ جهت ارتقاء سلامتی بشر که هدف همه این علوم است باشیم.

● منابع:
▪ The legacy of charaka MS valiathan,orient long man
▪ Prakruti Dr. Robert E. Svoboda, Motilal Banarsidass
▪ Ayurveda Secrets of healing, Maya Tiwari, Motilal Banarsidass
▪ Ayurvedic cures for common diseases. Dr. Bhagwan Dash Hind Pocket books.
سهراب دهقان، پزشک، عضو گروه تحقیقات طب سنتی ایران. مرکز پژوهش‌های علمی دانشجویان. دانشگاه علوم پزشکی تهران

منبع : فصلنامه عطارنامه