سیمای امام علی (ع) در حماسه‏های دینی و مذهبی ایران

حماسه دینی در ادبیات كشورمان از روزگار باستان تاكنون، راه درازی را پیموده است . از «یادگار زریران» به عنوان نخستین اثر بازمانده از این‏گونه آثار به زبان پهلوی یاد می‏شود . در دوران اسلامی، ایرانیان مسلمان بویژه شیعیان، در آثار منظوم فراوانی به شرح فضایل و مناقب بزرگان دین، بویژه شرح رشادت‏های امام علی (ع) در جنگ‏ها پرداخته‏اند . این‏گونه آثار كه گاه با عناصری از افسانه، تاریخ و اسطوره درهم آمیخته‏اند، فصل شورانگیزی از ادبیات كشورمان را رقم زده‏اند .
در این جستار، نویسنده با ارایه تعریفی از حماسه دینی، به سیر این‏گونه حماسه‏ها در تاریخ كشورمان پرداخته، ویژگی‏های برخی از حماسه‏های مهم دینی چون: خاوران‏نامه، حمله حیدری، صاحبقران‏نامه و مختارنامه را برشمرده است .
پیرایه مردان خدا حیدر كرار
آن هم نسب و هم‏نفس احمد مختار
آن حاجب بار در اسرار پیمبر
آن میر دلیر سپه دین جهاندار
«قوامی رازی»
حماسه نوعی از اشعار وصفی است كه مبتنی بر توصیف اعمال پهلوانی و مردانگی‏ها و افتخارات و بزرگی‏های قومی یا فردی باشد، به نحوی كه شامل مظاهر مختلف زندگی آنان گردد . (۱)
منظومه‏های حماسی از دیدگاه صاحبنظران به انواع مختلفی از جمله: ۱ - منظومه‏های حماسی اساطیری و پهلوانی ۲ - منظومه‏های حماسی تاریخی ۳ - منظومه‏های حماسی دینی ۴ - منظومه‏های حماسی مصنوع تقسیم شده است .» (۲)
حماسه دینی و مذهبی به توصیف قهرمانی‏های بزرگان و اولیای دینی هر قوم اختصاص دارد . این نوع حماسه به بیان مشكلات و جانفشانی قهرمانان و بزرگانی می‏پردازد، كه فداكاری آنها نقشی به‏سزا در تكوین و ریشه‏دار شدن دین و مذهب یك قوم ایفا كرده است .» (۳)
حماسه‏های دینی، یادگار مجاهدت گروهی برای حفظ دین و نبرد با معاندان و برانداختن آداب و رسومی است كه خلاف عقاید دینی تشخیص داده می‏شود . نخستین حماسه بازمانده از این دست در ایران، یادگار زریران (ayayadgare zareran) است كه متنی حماسی به زبان پهلوی است و شرح و وصف نبرد ایرانیان با خیونان (Hyaona) برای پاسبانی از دین زرتشت است . این داستان را، دقیقی به شعر درآورد و فردوسی هم آن را در شاهنامه گنجانده است و از تاریخ‏نویسان سده‏های چهارم تا ششم هجری، تنها ثعالبی به طور مشروح و با كمی اختلاف از این داستان یاد می‏كند . (۴) در واقع این حماسه مربوط به دوران آغازین دین زرتشت است كه بهترین دوران برای تشكیل حماسه‏های دینی بوده است .
پس از اسلام و رواج شعر فارسی، اكثر قریب به اتفاق شاعران فارسی زبان كه خود پرورده دین اسلام بودند، اشعار خود را در خدمت دفاع، تبلیغ و ترویج دین اسلام قرار دادند كه آغاز دواوین اشعار، تحمیدیه‏ها، نعت پیامبر و ائمه اطهار (ع) و خلفه بیانگر این موضوع است . در تاریخ شعر فارسی، اشعار دینی از شاعران مانند كسانی مروزی و ناصر خسرو آغاز شد و بعدا به وسیله شاعران شیعی مذهبی از قبیل: قوامی رازی؛ شاعران قرن ششم هجری و ابن حسام خوسفی؛ شاعر قرن نهم و محتشم كاشانی؛ شاعر قرن دهم تكمیل شد . پس از آن در تمام دوره صفویه و قاجاریه ادامه یافت این اشعار كه حماسه‏های دینی را هم باید در شمار آنها دانست، معمولا در ذكر مناقب یا مصائب اولیای دین وپیشروان تشیع سروده شده است . رواج این نوع شعر در دوره صفویه كه عهد تقویت مذهب تشیع و رسمی شدن آن در ایران است، كه از هر دوره دیگر بیشتر بوده و در دوره قاجاری نیز ازدواج نیفتاد . (۵)
همین نوع حماسه یا مفاخره مذهبی است كه در نهایت منجر به پدید آمدن گروهی به نام: «مناقبیان» یا مناقب خوانان شد كه به ذكر بزرگی و علو مقام پیشوایان خود، به ویژه در شیعه می‏پرداختند . از آثار شیعه در قرن ششم هجری معلوم می‏شود كه دسته‏ای خاص به نام مناقب خوانان یا مناقبیان ظاهرا از عهد آل بویه به بعد، در ایران سرگرم كار بودند . كار این دسته آن بوده كه مردم برگرد آنها اجتماع می‏كردند و به اشعاری كه مناقب خوانان در وصف ائمه اطهار (س) می‏خواندند، گوش فرا می‏دادند . همراه این مناقب، حكایاتی هم نقل می‏شد كه در آنها از شجاعت‏های علی‏بن ابیطالب (ع) سخن می‏رفت . این كار مقدمه ایجاد داستان‏های قهرمانی ومنظومه‏های حماسی دینی درباره مغازی علی‏بن ابیطالب (ع) و اولاد او شده و از این راه چند منظومه بدیع در ادبیات فارسی به وجود آمده كه همگی در بحر متقارب است، مانند: «خاوران نامه» ابن حسام و «حمله حیدری» با ذل و «حمله حیدری» راجی كرمانی و «خداوند نامه» فتحعلیخان صبای كاشانی و «اردیبهشت نامه» سروش اصفهانی و چند منظومه دیگر . .). (۶)
در باب امام اول شیعیان، میان شیعه داستان‏هایی به تدریج پدید آمده كه بعضی از آنها مبنی بر حوادث تاریخی یعنی جنگ‏های او در حیات محمدبن عبدالله (ص) و هنگام خلافت و شجاعت‏های وی است، به تدریج عناصر داستانی بر آنها افزوده شده است و برخی از این داستان‏ها به كلی دور از حقیقت تاریخی و افسانه محض است كه اندك اندك میان ملت ایران و براثر اخلاص شدید این قوم نسبت به حضرت علی (ع) و در آمدن او در صف پهلوانان ملی به وجود آمده است . مردم با توجه به عشق و علاقه شدیدی كه به مقام شامخ حضرت علی (ع) داشته‏اند، افسانه‏های زیادی درست كرده‏اند كه با واقعیت‏های تاریخی همخوانی ندارد و بیشتر برگرفته از روحیه شخصی افراد بوده كه به صورت روحیه جمعی درآمده است . یعنی افسانه و واقعیت به هم آمیخته شده است و نشان از روح جمعی یك امت دارد . مثلا افسانه نبرد و مسابقه حضرت علی (ع) با رستم و تفوق و برتری آن حضرت مشهور است: رستم با دو دست خود و تمام توان نمی‏تواند حضرت علی (ع) را از زمین جدا سازد . اما آن حضرت با انگشت بركمرگاه رستم می‏زند و به آسانی او را بلند می‏كند:
قوت بازوی او سطوت رستم ببرد
پنجه شیر افكنش فر غضنفر شكست
افسانه‏هایی این چنین در سراسر ایران (و شاید خارج از ایران) وجود دارد . در رودسر (گیلان) صخره‏ای است به نام پنجه علی (ع) . این صخره به گونه‏ای است كه هر آن ممكن است فرو ریزد . به گفته مردم، حضرت علی (ع) با دست مبارك خود، آن را نگاه داشته است .
این گونه حكایت‏ها، بازگو كننده این است كه اسطوره و افسانه می‏تواند از منطق زمان و مكان خارج باشد . به عبارت دیگر، افسانه و اسطوره بی‏مكان و بی‏زمان است . مواجهه حضرت علی (ع) با قباد و تهماسب، حكایت از زمان‏شكنی دارد، زیرا این دو شخصیت در زمان آن حضرت نمی‏زیستند و حضور حضرت علی (ع) در سرزمین‏های خاور (ایران، هند و . .). حكایت از بی‏مكانی است، چنین بی‏زمانی و بی‏مكانی در «خاوران نامه» دیده می‏شود . (۷)
«خاوران نامه» از حماسه‏های دینی قدیم شیعه است كه موضوع اصلی آن سفرها و حملات علی (ع) به سرزمین خاوران به همراهی مالك اشتر و ابوالمحجن و جنگ با قباد پادشاه خاورزمین و امرای دیگری مانند تهماسب شاه و جنگ با دیو و اژدها و امثال این وقایع . ناظم كتاب مدعی است كه موضوع منظومه خود را از یك كتاب تازی انتخاب كرده است و خود مستقیما دخالتی نداشته است . (۸)
در این كتاب، موضوعاتی همچون: مناقب، مراثی، ذكر سجایای اخلاقی پیامبر (ص) و معصومین (ع) گرامی داشت علم و عمل، نكوهش ریا و سالوس، بی‏اعتباری دنیا، عبرت از مرگ و ... آمده است .«ابن حسام خوسفی» علاوه بر «خاوران نامه» دیوان اشعاری دارد كه در بخش دوم آن قصائد غرایی در نعت پیامبر اكرم (ص) و منقبت مولای متقیان علی (ع) و بیان فضایل ائمه اطهار سروده و شرح مصائبی است كه بر آن بزرگواران رفته است . این بخش، شامل ۳۸۳۳ بیت است . در میان شاعرانی كه به نشر فضایل و ترسیم سیمای درخشان مولا (ع) از بعد شجاعت، عدالت، سخاوت، ایثار و گذشت . علم، آگاهی، زهد و تقوا پرداخته‏اند و برخلاف شاعران مداح انتظار كوچكترین صله مادی نداشته‏اند، چهره ابن حسام این فرزانه زاهد، كه بیشترین بخش آثارش را به مدح علی (ع) و خاندان پاكش اختصاص داده، تلالو خاصی دارد . دفاع او از حقانیت مولا و فرزندان بزرگوارش تا آنجا بود كه معاندان و دشمنانش، نسبت كفر به او دادند . شاعر در قصیده‏ای، خود به این موضوع اشاره دارد:
گر نعت اهل بیت كفر است كافرم
هم آسمان گواه برین قول هم زمین
نسبت به كفر می‏كندم خصم خاكسار
حاشا چه كفر؟ كفر كدام و كدام دین؟!
آری حسود طعنه اگر می‏زند چه سود
بی تشتر مگس نبود نوش انگبین (۹)
«خاوران نامه» ابن حسام از بهترین نمونه‏های حماسی دینی است و به سبب سرودن این منظومه، وی را «فردوسی ثانی» لقب داده‏اند . زیرا اندیشه تابناك و اعتقاد راسخ او، سخن فردوسی بزرگ را فرا یاد می‏آورد، آن جا كه به دلیل اظهار تولی به مقام شامخ اهل بیت مورد آزار و اذیت فردی همچون سلطان محمود غزنوی واقع می‏شود:
منم بنده اهل بیت نبی
ستاینده خاك پای وصی
گرت زین بد آید گناه من است
چنین است آیین و راه من است
برین زادم و هم بر این بگذرم
چنان دان كه خاك پی حیدرم (۱۰)
پس از ابن‏حسام، مثنوی حماسی دینی او مورد تقلید دیگران قرار گرفت كه از جمله می‏توان به اثر ارزنده «حمله حیدری» اشاره كرد .
«حمله حیدری راجع به زندگانی محمدبن عبدالله (ص) و علی‏بن‏ابیطالب (ع) است كه با حمد خداوند و نعت پیامبر (ص) و علی (ع) و ائمه اطهار وصاحب‏الزمان (عج) آغاز شده، به بعثت پیامبر و احوال محمدبن‏عبدالله و علی‏بن‏ابیطالب (ع) و غزوات و احوال او تا پایان خلافت و ضربت خوردن و وفات وی پایان می‏پذیرد . این كتاب از روی كتاب «معارج النبوهٔ» و «مدارج القنوهٔ» تألیف معین‏بن‏حاجی محمدالفراهی به نظم درآمده است . ناظم اصلی «حمله حیدری» میرزا محمدرفیع خان باذل پسر میرزا محمد است .» (۱۱)
در همین دوره، منظومه‏های حماسی دیگری نیز وجود دارد همانند: «صاحبقران نامه» كه درباره سرگذشت سیدالشهدا حمزهٔبن‏عبدالمطلب عموی پیامبر در دربار انوشیروان و عشق او با دختر پادشاه ایران و جنگ‏های وی با شاهان توران و هند و ممالك فرنگ است كه به تقلید از شاهنامه فردوسی است و در سال ۱۰۷۳ هجری به نظم درآمده و ناظم آن معلوم نیست . «مختارنامه» از شاعری به نام عبدالرزاق‏بیگ دنبلی متخلص به مفتون درباره غزوات مختارابن‏ابی‏عبیده ثقفی، «شاهنامه حیرتی» منظومه‏ای به بحر هزج مسدس مقصور یا محذوف (مفاعیلن، مفاعیلن، فعولن) از شاعران عهد شاه طهماسب اول در ذكر غزوات رسول و ائمه اطهار (ع)، «غزونامه اسیری» منظومه‏ای به بحر متقارب و به تقلید از شاهنامه فردوسی در شرح غزوات حضرت رسول اكرم (ص) است .
در این منظومه‏های حماسی دینی بعضی از حالات و بزرگواری‏ها و شجاعت‏ها و دلیری‏های حضرت علی (ع) آمده است كه بیشتر آنها روایت‏های شفاهی بوده كه با افسانه و اسطوره و تاریخ آمیخته شده است . وحتی زمینه‏هایی از تفكر فولكلوریك در آنها دیده می‏شود كه سرایندگان آن با مهارت و استادی این موضوع‏ها را به تصویر كشیده‏اند و این نگاه نشان از توانایی، ابتكار و تیزهوشی شاعران آن بوده است كه با اعتقادی راسخ و بیانی شیوا، به رشادت‏های حضرت علی (ع) ویاران باوفایش، جدا از صورت شكوهمند واقعیت تاریخی، در قالب اسطوره‏ای اشاره می‏كنند .
غیر از «حمله حیدری» باذل در باب برخی از احوال محمدبن عبدالله صلعم و سرگذشت علی‏بن‏ابیطالب (ع) و جنگ‏های او منظومه‏ای دیگر به نام حمله حیدری یا «حمله» در دست است كه از مثنوی اولی مفصل‏تر است و آغاز آن با مكالمه رسول خدا (ص) با فاطمه بنت‏اسد و تولد حضرت علی (ع) در بیت‏المقدس وبیان بعضی از حالات پیامبر و ازدواج او با خدیجه و بعثت به رسالت است . (۱۲) . ناظم كتاب یكی از شعرای قرن سیزدهم هجری به نام «ملابمانعلی» متخلص به راجی از مردم كرمان است . اثر وی از لحاظ استحكام الفاظ و زیبایی قوی‏تر و استوارتر از «حمله، حیدری» باذل است . در این كتاب نیز اسطوره و واقعیت به هم آمیخته شده و بعضی از تصورات ملی ایرانیان در آن اثر كرده است: همانند داستان دیوی كه به خدمت پیامبر (ص) آمده و قبول دین اسلام كرده است .
از دیگر منظومه‏های حماسی دینی در این دوره، كه بیشترین بخش را به احوال علی‏بن‏ابیطالب (ع) و نبردهای او و خلافت وی، بخصوص جنگ صفین اختصاص داده، «خداوندنامه» ملك‏الشعرا فتحعلیخان صبای كاشانی است . این منظومه به تقلید از استاد طوس سروده شده و به همین سبب بسیاری از اصطلاحات شاهنامه را به عاریت گرفته، كه بعدها مورد تقلید سروش اصفهانی قرار گرفت و مثنوی دینی و حماسی خود به نام «اردیبهشت‏نامه» را به تبعیت از او تألیف كرد، كه شرح احوال پیامبر و ائمه‏اثنی‏عشر و صاحب‏الزمان (عج) و دیگر بزرگان دین است .
وی پس از نعت پیامبر (ص) به ستایش امام اول شیعیان پرداخته و نمونه‏هایی از شجاعت، علم، حلم، سخاوت، ایثار و فداكاری و دیگر فضایل گوناگون آن امام همام را ستوده است . از دیگر منظومه‏های حماسی مذهبی دیگر كه به كین‏خواهی از دشمنان امام علی (ع) و فرزندان او پرداخته است، می‏توان: «دلگشانامه» از میرزاغلامعلی آزاد بلگرامی در ذكر اخبار مختارابن‏عبیده ثقفی رانام برد كه به كین‏خواهی از امام‏حسین‏بن‏علی (ع) در كوفه قیام كرده است . «جنگ نامه» از شاعری متخلص به آتشی كه جنگ علی (ع) در بئرالعلم با جنیان و داستان جنگ حیدركرار با ذوالخمار و با دیگر دشمنان كه همه دارای جنبه حماسی و دینی است اما از نظر ارزش و اعتبار ادبی نازل و سست‏اند .
منظومه‏ای دیگر در شرح احوال علی‏بن‏الحسین مشهور به علی‏اكبر و قاسم‏بن‏حسن است، كه شاعری موسوم به محمدطاهربن‏ابوطالب در سال ۱۲۹۸ هجری آن را به پایان رسانیده است . (۱۳)
با بررسی منظومه‏های مذهبی، چنین دریافت می‏شود كه مدار سخنان سرایندگان آن اگر چه بیشتر بر دین و ارزش‏های اخلاقی است، اما محور دین‏مداری آنان مولا علی (ع) و وصف آن بزرگوار است كه به انحاء گوناگون، ضمن مدح آن حضرت و ذكر شجاعت‏های وی، حقیقت پیروی از آن امام بزرگوار را به همه مخاطبان گوشزد می‏كنند و مخالفان آن حضرت را نكوهش كرده و اعتراض و پرخاشگری خود را نسبت به دشمنان و معاندان اظهار داشته‏اند . و این همه بیانگر روح خداجویی و دوستداری ائمه اطهار و عشق به مولا علی (ع) و تعهد و تقید به مذهب و دورنمائی از روح تعبد و پای‏بندی به دین و مذهب و ارزش‏های اخلاقی است .

نویسنده:هاشم محمدی
پی‏نوشت‏ها:
۱ - حماسه سرایی در ایران، تألیف دكتر ذبیح‏الله صفا، ص ۳۱ .
۲ - همان، ص ۵ .
۳ - یادگار زریران، نخستین حماسه دینی، حسن امامی، مجله دانشكده ادبیات و علوم انسانی بیرجند . ص ۷ .
۴ - غررالیبر، حسن‏بن محمد ثعالبی، ترجمه سیدمحمد روحانی، ص ۱۷۰ .
۵ - گنج سخن، ذبیح‏الله صفا . جلد اول، مقدمه، ص ۸۹ .
۶ - همان، ص ۶۵ .
۷ - اقعیت و اسطوره در شعر ابن‏حسام خوسفی، مجله دانشكده ادبیات و علوم انسانی بیرجند، صص ۵۴ - ۵۳ .
۸ - حماسه‏سرایی در ایران . تألیف دكتر ذبیح‏الله صفا، ص ۳۷۷ .
۹ - دیوان ابن‏حسام خوسفی، به اهتمام احمد احمدی بیرجندی و محمدتقی سالك، ص ۵۶ .
۱۰ - شاهنامه فردوسی، به تصحیح ژول مول، ج اول، ص ۴۴ .
۱۱ - حماسه‏سرایی در ایران، تألیف دكتر ذبیح‏الله صفا، ص ۳۸۰ .
۱۲ - همان . ص ۳۸۵ .
۱۳ - فهرست ریو . ج ۲ . ص ۷۱۹ به بعد .
منبع:‏كیهان فرهنگی،شماره ۲۱۶

منبع : خبرگزاری فارس