تصویر روح انقلاب

فیلم ساختن درباره شخصیت های صاحب نام و بزرگ تاریخ دغدغه بسیاری از فیلمسازان بوده است. این نوع تولید همواره از دو بعد برخوردار است: شخصیت هایی که زنده و در قید حیات هستند و آنها که از میان ما رفته و به تاریخ پیوسته اند. اما از دل این تقسیم بندی فصل های دیگری نیز گشوده می شود. شامل شخصیت های معاصر و قدما. درباره شخصیت های عهد قدیم منابع محدودی چون مکتوبات و نقاشی کمک حال فیلمساز و محقق فیلم خواهد بود. در حالی که در دوران معاصر و با ظهور و ساخت دوربین فیلمبرداری این فرصت برای ثبت و ضبط تاریخ تصویری در دنیا ایجاد شد و بسیاری از آثار مستند و داستانی با محور سندهای زنده تاریخی به وجود آمد. البته باز این نوع تقسیم بندی نیز قابل تقسیم است. آثاری در سینما در زمان حیات بسیاری از شخصیت های صاحب نام و با خواست آن شخصیت ها تولید و برخی نیز پس از حیات آنها با استفاده از مواد و مصالح تصویری موجود ساخته شد. این نوع آثار عمدتاً شامل آثار مستند و یا ترکیبی می شود. اما این رویکرد محدود به سینماهای مستند نیست.
سینمای داستانی ظرفیت های بالایی برای ایجاد درام و داستان پردازی دارد تا با بازسازی وقایع و شخصیت پردازی متناسب با اله مان های رفتاری و اخلاقی شخصیت موردنظر را طراحی کند. از این رو آثار متعددی که نوعی فیلم پرتره یا از سویی مبتنی بر وقایع نگاری با محوریت شخصیت صاحب نام بوده اند در تاریخ سینما تولید شده اند. چه آنها که مستند ساختند و از قدمای سینما هستند که علاوه بر پرداختن به شخصیت های تاریخی مشهور نگاهی به جنبش ها، انقلاب ها و دستاوردهای متعدد پیرامونی و عظمت رویکردهای منتهی و جهت دهنده با محور شخصیت ها بوده اند و چه آثاری مستند با رویکردی نزدیک تر به شخصیت ها که محورهای خانواده، اطرافیان، دوستان و فعالیت های روزمره را شامل می شود که در این راستا به نمونه های متعددی برمی خوریم که آشناترین شان مستندهای اخیری است که الیور استون درباره شخصیت ها (کاسترو و...) ساخته است.
در حوزه داستان نیز کم نیستند آثاری که با محور شخصیت های معاصر اما به مدد گریم، داستان پردازی و بازسازی وقایع و یا قرار گرفتن در لوکیشن های واقعی ساخته شده است.
آثاری که با داستان پردازی و شخصیت سازی ساخته شد و نشان داد که توانایی ها و مختصات پرداخت آثار بلند سینمایی قوت و ضعف های خود را دارد.
در سینمای ایران تلاش برای پرداختن به شخصیت های معاصر و مشهور کم نبوده است. از مستندهای شرح حالی چون ابوریحان بیرونی (محمدرضا اصلانی- ۱۳۵۰) گرفته تا مستندهای سیاسی مانند دکتر فاطمی (محمد تهامی نژاد- ۱۳۵۹) و... همگی مبنای کارشان را پرداختن و ارائه تصویری واقعی از شخصیت ها بنا کرده بودند. اما از مهم ترین وقایع و عظیم ترین رویدادهای تاریخ معاصر؛ انقلاب اسلامی و از بزرگترین و مشهورترین شخصیت ها در دنیا امام خمینی بوده است. این واقعه علاوه بر تأثیر فراوان در مسائل تاریخی ایران، اثرگذاری مستقیم و مهمی در مناسبات خاورمیانه و در سطح دنیا داشته است. به طوری که مهم ترین متفکران دنیا درباره انقلاب ایران گفته و نوشته اند: «سرشت نمای این رویداد انقلابی اراده مطلقاً جمعی ای است که کمتر مردمی در تاریخ چنین فرصت و اقبالی داشته اند.»(۱)
از سویی انقلاب ایران با شخصیتی چون امام خمینی معنای متفاوت تری در نظریه های متعدد انقلابی یافته است. شخصیتی بشدت چند بعدی که پرداختن و تصویرگری و حتی بررسی ابعاد شخصیتی او وسوسه انگیز به نظر می رسد. فوکو در مورد او می نویسد: «شخصیت آیت الله خمینی، پهلو به افسانه ها می زند. امروز هیچ رئیس دولتی و هیچ رهبر سیاسی، حتی به پشتیبانی همه رسانه های کشورش نمی تواند ادعا کند که مردمش با او پیوندی چنین شخصی و چنین نیرومند دارند.»(۲)
فوکو او را قدیس پیری در پاریس لقب داد و خطاب به اطرافیان امام از سوی خلبان بوئینگ گفت: گرانبهاترین ثروتی که ایران از قرن ها پیش تاکنون داشته، در فرانسه پیش شماست. خوب نگهداری اش کنید.(۳)
این اظهارنظرها چه در دنیا و چه در ایران طی این سه، چهار دهه پیش و پس از پیروزی انقلاب پرداختن و نزدیک شدن حوزه سینما و تصویرسازی را با حساسیت و احتیاط بسیاری همراه ساخته است. تصاویر متعدد و متنوع بسیاری در طول این سال ها به وسیله شبکه های خبری داخلی و خارجی از امام برداشته شده که قابلیت ساختن مستند را داشته است. قطعاً اگر امام خمینی زنده بود و موافقت می نمود تا از او اثری مستند خلق شود وضعیت ساخت اثر مستند درخصوص او تفاوت بسیاری می کرد. مستندهایی که در حال حاضر از شخصیت امام خمینی ساخته شده عمدتاً وابسته به تصاویر متعددی است که محدود به زوایا، فضاسازی و قاب بندی خاص تصویربرداران پیشین بوده است و بعضاً نیاز به بازسازی و ترکیب تدوین دارد که بعضاً با نوشتن قابل انتقال است. کاری که حزب الله لبنان در قالب ۱۲ لوح فشرده با نام روح الله در مورد امام تولید و عرضه کرد و سال گذشته از تلویزیون کشور پخش شد. اثری که با شیوه و شگرد ترکیبی ساخته شد و امام خمینی را در دل وقایع متعدد بررسی نمود.
فکر ساخت فیلم در مورد امام پس از سال ۱۳۶۸ افزایش یافت. مستندهای مرتبط با موضوع انقلاب اسلامی که در واحدها و نهادهای انقلابی و مراکزی چون مرکز مستندسازی سیما و... تولید شدند با بررسی وضعیت انقلاب و نقش امام خمینی در آن پیوند خورده بود. مشخص است که اجازه ساخت این موضوع با حساسیت زیادی که مسئولین انقلاب و خانواده امام خمینی نسبت به شخصیت وی داشته اند به هر فردی داده نشده است. به همین خاطر است که درخواست ها، پیام ها و مذاکرات متعدد مصطفی عقاد از مسئولین جمهوری اسلامی برای ساخت اثری درخصوص امام (با بازی شون کانری) به نتیجه نرسید. عقاد به دلیل ساخت اثری که خود در مورد پیامبر اسلام(ص) همواره از سوی جمهوری اسلامی مورد توجه بوده و اثرش بارها از تلویزیون کشور پخش شده است. همین امر گمانه های اندکی مبنی بر به سرانجام رسیدن چنین تقاضایی را افزایش می داد. هرچند اوایل دهه هشتاد وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی هم از عقاد در جشنواره فجر تقدیر و از وی دعوت به عمل آورد اما رؤیای ساخت چنین اثری با مرگ عقاد پایان پذیرفت. این در حالی بود که پس از رحلت امام خمینی در سال ۱۳۶۸ مستندی به نام «آفتاب و عشق مظلوم» از طرف حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی و توسط کارگردانانی چون مجید مجیدی، جواد شمقدری، ناصر سروی، عطاءالله سلمانیان و عباس ناصری در قطع ۳۵ میلی متری و به مدت ۸۰ دقیقه تولید شد. فیلم حکایت تأثر مردم ایران در سوگ از دست دادن رهبر خویش بود و این اثر مستند تلاش می کرد تا از مصلا، محل زیارت امام و مراسم تدفین تا شب هفت و محل اقامت او در جماران را به تصویر بکشد. اثری کاملاً متکی به حضور کارگردانان در صحنه واقعه که منوط و مربوط به درگذشت امام می شد.
شیوه ساخت مستندی با هزینه تلویزیون، سالها پس از کار دسته جمعی مورد اشاره، رسول صدرعاملی را درگیر خود کرد. صدرعاملی با حمایت تلویزیون اثر بلند سریال گونه ای با نام «پرواز قرن» را با تهیه کنندگی محمدمهدی عسگرپور تولیدکرد که علاوه بر پرداختن به زندگی امام در داخل کشور عمده توجه اش را معطوف به دیدگاه شخصیت های خارجی به زندگی و اندیشه های امام کرده بود. از این رو صدرعاملی با حضور در محل موقت زندگی امام در نوفل لوشاتوی فرانسه با همسایه ها و افراد مرتبط با وی که حتی کمترین زمان دیدار را با امام داشته اند به شیوه مصاحبه ای و اثری مستند از نگاه خارجی ها به وی ارائه کرد.
حتی این آثار هم باز پیرامون شخصیت امام خمینی و حلقه ای بود که شاید به دلیل شرایط اجازه نزدیکی کامل به او داده نمی شد. اما اندک اندک اخبار مختلفی از برخی فیلمسازان وابسته به نهادهای دولتی- درخصوص امام- شنیده می شد. فیلمسازانی از نسل انقلاب که مسئولین به لحاظ حساسیت موضوع ترجیح می دادند کار به آنها سپرده شود. مجتبی راعی از این دست فیلمسازان بود که در حوزه تاریخ معاصر (غزال)، سینمای دینی (تولد یک پروانه) و آثاری باموضوع انقلاب و وقایع ۱۷ شهریور (جای امن) و ... آثاری ساخته بود. صنوبر نام اثری بود که باز به لحاظ احتیاط بالای موجود پیرامون بخشی از زندگی امام تولید شد که از نظر موضوع کمتر می شد به آن ایراد و اشکال گرفت این موضوع مربوط می شد به دوران کودکی و نوجوانی امام. از این رو ساخت صنوبر و پخش آن و تمام آثاری که اخبار ضد و نقیضش را در بر می گرفت و از همه مهم تر گذشت زمان، آستانه احتیاط درخصوص موضوع مورد اشاره را پائین می آورد. به همین خاطر ساخت اثری پرسروصدا از زندگی امام خمینی آغاز و به مدت چهار سال از اوایل دهه هشتاد با تهیه کنندگی بنیاد حفظ و نشر آثار امام خمینی و حمایت انجمن انقلاب اسلامی و دفاع مقدس و به کارگردانی بهروز افخمی ادامه یافت. اثری که تا حال به دلیل طراحی چهره امام و فرزندان وی خصوصاً سید احمد خمینی نشان از فیلمی متفاوت از شخصیت امام دارد. مضاف بر این که کارنامه افخمی در میان فیلمسازان سینمای ایران کارنامه ای در خور توجه و تا حدودی جریان ساز است. او کارگردانی با دقت، صبور و جزئیات پرداز است. او در این اثر دوره های مختلف زندگی امام را به تصویر کشیده و از بازیگران متعددی چون عبدالرضا اکبری (دوران ۱۵خرداد) ، جمشید هاشم پور(پس از انقلاب) و محمدرضا شریفی نیا(سید احمد خمینی ) باگریم های متعدد که از عکس های آن پیداست و کاری متفاوت است را روایت کرده است اثری که بنابر برنامه ریزی گروه فیلمسازی تا پائیز امسال به نمایش در خواهد آمد.
شاید اثر افخمی نقطه عطفی باشد تا سینمای ایران به حریم های دیگر مرتبط با انقلاب اسلامی و حتی پیرامون شخصیت های مقدس اسلام نقبی زده و فصلی جدید در شمایل نگاری اسلام و انقلاب آغاز شود.

علی اصغر کشانی
پانویس:
۱- میشل فوکو - ایران روح یک جهان بی روح - نشر نی، ص ۵۷
۲- همشهری ماه، شماره ۱۸ بهمن ،۸۶ ص ۶۹
۳- همان

منبع : روزنامه ایران