خدمات مرجع دانشگاهی در هزاره جدید

ماشینی شدن برای كتابخانه‌های دانشگاهی مسئله جدیدی نیست. در پایان دهه ۱۹۸۰، در واقع تمام این كتابخانه‌ها برگه‌دان جستجوی پیوسته، پایگاه‌های سی‌دی‌رام، و جستجوی پیوسته منابع را دارا بودند. كتابخانه‌های دانشگاهی طرح‌های ماشینی شدن را به طور جدی از دهه ۱۹۷۰ پی‌گیری نمودند.اما فقط در یك دهه، از سال ۱۹۹۱ تاكنون، تمركز تغییرات در خدمات ارجاعی دانشگاهی قابل توجه و عمیق بوده است. بیشتر این تغییرات با پیشرفت سریع اینترنت ارتباط داشته است. در سال ۱۹۹۱، شبكه‌ای وجود نداشت، مجلات الكترونیكی اندكی موجود بود، ارتباط بین سرویس‌های مختلف نیز كم بود و شبكه ارتباطات مجدودی وجود داشت. در هر حال، برای ما كه در كتابخانه‌های دانشگاهی سال ۱۹۹۱ كار كرده‌ایم و آن‌ها كه آن زمان را مشاهده نموده‌اند نیاز به تغییرات كاملاً محسوس بود.احساس نمودن تغییرات بوجود آمده در فضای سال‌های آخر دههء منتهی به سال ۲۰۰۰ باعث شد تا بخش‌های مرجع كتابخانه دانشگاهی مورد بررسی قرار گیرد تا بتوانیم این تغییرات را محاسبه نماییم. از شروع سال ۱۹۹۱، ما كتابخانه‌ها را هر سه سال یك بار در دههء اخیر بررسی نمودیم و نتایج را با جستجوی پیوسته به چاپ رساندیم (در سال ۱۹۹۲ و ۱۹۹۵ و ۱۹۹۸)۱. و حالا كه در پایان سال ۲۰۰۰ و پایان دههء سال‌های ۱۹۹۰ و قرن بیستم فضای جدیدی شروع شده است، ما به زمان گذشته بازمی‌گریدیم و بخش‌های مرجع این كتابخانه‌های دانشگاهی را مرور می‌كنیم. به این ترتیب نتایج یك دهه تغییرات-از سال‌های ۱۹۹۱ تا ۲۰۰۱-در سرویس خدمت‌رسانی مرجع دانشگاه به دست می‌آید.
زمینه تحقیق
كتابخانه‌های مورد تحقیق تماماً عضو انجمن كتابخانه‌های اختصاصی (ای.آر.ال)۲ هستند. این انجمن غیرانتفاعی و اعضای آن بیش از ۱۲۰ كتابخانه در ایالات متحده آمریكا و كانادا هستند، ۱۱۰ موءسسه از این تعداد از موءسسات دانشگاهی به شمار می‌روند. این‌ها بزرگترین دانشگاه‌های تحقیقاتی در آمریكای شمالی را تشكیل می‌دهند كه در سطح وسیعی مدارك مقاطع كارشناسی، كارشناسی ارشد و دكترا ارائه می‌دهند و همگی در صدر تحقیقات دانشگاهی قرار دارند. كتابخانه‌های این موءسسه جهت هدایت این بخش از تكنولوژی قابل ملاحظه و از خدمات مهمی برخوردارند.پرسشنامه‌های ما در سال ۲۰۰۰-۲۰۰۱ به سرپرستان این كتابخانه كه اعضای این انجمن هستند با پست الكترونیكی ارسال شد (پرسشنامه‌های سه بررسی قبل از طریق پست معمولی ارسال شده بود). امسال تعداد ۷۰ كتابخانه پاسخنامه‌ها را ارسال داشته بودند كه ۶۴% از پاسخنامه‌ها را تشكیل می‌دهد. در بررسی اخیر، پرسشنامه هم برای سرپرست بخش خدمات مرجع فرستاده شدند (در مقایسه با میزان پاسخها كه ۸۱% در سال ۲/۹۱ و‌۸۵% در سال‌های ۵/۹۴ و ۶۲% در ۸/۹۷ بوده است. اینها دانشگاه‌های بزرگی هستند كه دهها هزار دانشجو را از طریق كتابخانه‌ای شعبه‌ای زیادی در محوطه دانشگاه سرویس می‌دهند. ۹۰% از پاسخنامه‌ها در حدود ۰۰۰/۱۰ یا بیشتر به دانشجویان تمام وقت (اف.تی.ای)۴ و ۳/۲۴% به ۰۰۰/۳۰ یا بیشتر از دانشجویان خدمات ارائه می‌دهند. از این دانشگاه‌ها بیش از ۲۰ كتابخانه در محوطه دانشگاه می‌باشند. تمامی این كتابخانه‌ها دسترسی از راه دور به بعضی از منابع الكترونیكی را دارا می‌باشند، و در سطح وسیعی (۸۶%) بیش از صد پایگاه اطلاعاتی برای مشتریان كتابخانه‌های خود را دارند.
سطوح انتخاب‌های الكترونیكی
كتابخانه‌های تحقیقاتی دانشگاهی فرمت‌های الكترونیكی و انتخاب‌های دیگری را كه در طی دهه اخیر بوجود آمدند به سرویس خدمت‌رسانی اضافه نمودند. سی‌دی‌رام، تحویل پایگاه‌های اطلاعاتی به كامپیوترهای محلی، جستجوی پیوسته با واسطه، جستجوی پیوسته مراجعه كننده نهائی، و شبكه جهانی، به ترتیب مورد توجه قرار گرفتند. در طی یك دهه، همانطور كه انتخاب‌های جدید اضافه می‌شدند و گسترش پیدا می‌كردند، انتخاب‌های قدیمی، در بیشتر قسمت‌ها، هنوز پا بر جا بودند. تمامی و یا بیشتر انتخاب‌های الكترونیكی همزمان در حال حاضر ارائه می‌گردند، و محیطی پیچیده در كتابخانه‌های امروزی پدید آورده‌اند.
با وجود این كه بیشتر كتابخانه‌ها در تمامی شكل‌ها منابع را ارائه می‌دهند، تأكید صریح تحولات به تولیدات متكی بر شبكه (وب) مشاهده می‌گردد. ارجاع به منابع الكترونیكی برای پرسنل و مراجعه كننده ساده‌تر شده است. از زمانی كه شبكه (وب) به عنوان یك جریان اصلی انتخاب گردیده است. كتابداری اظهار داشته: "ما حالا از سی‌دی‌رام‌های كمتری باید استفاده نمائیم و همین طور از پایگاه‌های محلی كمتری نیز بهره بگیریم."هم اكنون "سی‌دی‌رام"ها جایگاه خود را در كتابخانه‌های دانشگاهی از دست داده‌اند و به عنوان یك محصول قدیمی محسوب می‌گردند. در حالی كه كتابداری اظهار می‌دارد: "تغییر اساسی برای ما تغییر دادن پایگاه سی‌دی‌رام به پایگاه وب است." به غیر از خریداری چند پایگاه سی‌دی‌رام، تأكید بر مشترك شدن در وب است. عناوین باقیمانده روی سی‌دی‌رام‌ها منابعی بسیار ویژه هستند كه در فرمت‌های دیگر قابل دسترس نمی‌باشند و معمولاً به زبان انگلیسی نیستند. عده‌ای هم اكنون سی‌دی‌رام را از طریق سیستم امانت دولتی دریافت می‌دارند و كمتر دست به خرید آن می‌زنند. در واقع نسل آن‌ها رو به انقراض است.عدم تأكید بر خدمات با واسطه
خدمات جستجوی پیوسته با واسطه (كه كتابدار جستجوی مطلب را در ازای دریافت حق‌الزحمه برای كتابخانه انجام دهد) دیگر پایان یافته است-هم در تعدادی از كتابخانه‌های دانشگاه و هم در تعدادی از جستجوهایی كه هر ساله در دانشگاه‌ها صورت می‌گرفته است، ۵۵ مورد از ۷۰ مورد پاسخ (۷۹%) هوز جستجوی با واسطه را كه بیشتر از طریق دیالوگ (۹۵%) و (اس.تی.ان) (۴۴%) بوده است ارائه می‌نماید.
اما ضرورتاً داشتن سرویس دیالوگ بیانگر استفاده از آن نیست. كاهش جستجوی با واسطه در بیشتر این كتابخانه‌ها اتفاق افتاده است، و مركز توجه به دسترسی بیشتر به منابع الكترونیكی برای دهها هزار مراجعه‌كننده نهایی مطلوبتر به نظر می‌رسد. برای بیشتر بخش‌های مرجع كتابخانه‌های دانشگاهی، امروزه سرویس جستجوی پیوسته با واسطه مانند Dialog از اهمیت چندانی برخوردار نیست. حتی یك یا دو نفر از پرسنل بخش‌های مرجع بزرگ ممكن است كاری برای جستجوی با واسطه داشته باشند- - در حقیقت یكی از پاسخ‌دهندگان مطمئن نبود كه معنی سرویس نامبرده چیست.
خدمات جستجوی پیوسته برای مراجعه‌كننده نهایی
تأكید دانشگاه‌ها مطمئناً بر فراهم آوردن هر چه بیشتر اشتراك جستجوی پیوسته (ترجیحاً شبكه وب) و پایگاه‌های داده‌ها برای دانشجویان و اعضای دانشكده‌ها میباشد. فقط در دههء گذشته، كمتر از نیمی از این كتابخانه‌ها (۴۵%) از سرویس مراجعه كننده نهایی برخوردار بودند، و حالا تقریباً تمامی آن‌ها (۹۰%) از این نوع خدمات بهره می‌برند و خدمات گوناگونی به مراجعین ارائه می‌نمایند. خدمات ارائه اطلاعات كتابشناسی منابع و ارائه متن كامل مجلات بسیار فراگیر بوده است از جمله استفاده از لكسیس-نكسیس، پر كوست، اُ.سی.ال.سی و سیلورپلاتر.
جستجوی پیوسته كتابشناسی منابع، متن كامل و پایگاه‌های راهنمایی چنان در صحنه مرجع كتابخانه‌های دانشگاهی وارد شده است كه به سختی می‌توانیم به یاد بیاوریم چنین خدماتی قبلاً ارائه نمی‌شدند. و به گفته یكی از كتابداران دانشگاهی مهمترین تغییر در خدمات مرجع در چند سال اخیر وسعت استفاده از "وب" و تأثیرگذاری آن در عدم استفاده از منابع چاپی بوده است. امروزه كتابخانه‌های دانشگاهی بر استفاده از سرویس‌رسانی مستقیم جستجوی پیوسته جهت پاسخگویی به سئوالات مرجع تأكید دارند تا استفاده از سایر منابع و رسانه‌ها بخصوص منابع چاپی (با وجود این كه بسیاری هم هنوز استفاده از منابع چاپی را در كمك‌رسانی به مراجعه كننده در نظر می‌گیرند و زمانی كه منبع چاپی انتخاب ارجح باشد از آن استفاده می‌نمایند). از آنجا كه خدمات جستجوی پیوسته فراوانی در این كتابخانه‌ها وجود دارند و در فرمت‌های گوناگونی ارائه می‌شوند كمك به مراجعین از طریق مختلف صورت می‌پذیرد: مثلاً، مراجعه كننده ابتدا از پایگاه اطلاعاتی استفاده می‌كند سپس مجله را در بروشورها می‌یابد و سپس یك پایگاه اطلاعاتی دیگر و آنگاه استفاده از سایت مجله الكترونیكی جهت یافتن متن كامل را دنبال می‌نماید.
وب مجانی یا وب با پرداخت حق‌الزحمه
تشخیص اهمیت منابع وب با پرداخت حق‌الزحمه، منابع وب مجانی و یا منابع كتابخانه مشكلاتی بوجود آورده است. تا حدی علت را می‌توانیم پذیرفتن آگاهانه كتابخانه‌ها از وب بصورت یك طرح استاندارد بدانیم.
طرح وب را مراجعین درك نموده‌اند. به گفته كتابدار یك كتابخانه: "تبدیل پایگاه‌های اطلاعاتی به پایگاه‌های شبكه‌ای همه چیز را تغییر داده است. دانشجویان طرز استفاده از وب را می‌دانند، پس نیاز كمتری به آموزش استفاده از پایگاه داده‌ها خواهند داشت. هنوز در انتخاب یك پایگاه داده‌ها نیاز به همراهی دارند و اطلاعاتی از چگونگی ظهور و پدید آمدن این پایگاه‌ها بدست نیاورده‌اند تا استفادهء صحیح و كاربردی منابع آن را بدانند."آموزش استفاده از اینترنت و وب با پرداخت حق‌الزحمه و وب مجانی هم در بخش خدمات مرجع بسیار مهم است. این كتابخانه‌ها انواع آموزش‌ها را دارا هستند و روش‌های گوناگون آموزشی ارائه می‌نمایند از جمله برنامه گروهی، آموزش موضوعی خاص به شكل گروهی، آموزش یاری رساندن برای استفاده از كامپیوتر (سی.ای.آی)۵، راهنمای چاپ شده و آموزش انفرادی.چون یكی از امتیازات پایگاه‌های وب آن است كه جستجوی آن‌ها بدون آمدن به كتابخانه‌ها امكان‌پذیر است، آموزش از راه دور بسیار مهم تلقی می‌شود. (۴۴ واحد از ۷۰ واحد) این كتابخانه‌ها هم اكنون آموزش‌هایی از راه دور ارائه می‌دهند كه از طریق ابزارهای آموزشی مختلفی صورت می‌گیرد.
سئوالات كمتر-وقت بیشتر
آموزش دادن امری است كه تلاش دارد با در نظر گرفتن پیش‌بینی‌های لازم به پاسخگویی سئوالات بپردازد، قبل از آن كه این سئوالات به صورت مسئله یا مشكلی مطرح شوند. در بیشتر كتابخانه‌ها، تعدادی از سئوالات كه به كتابداران مرجع می‌رسد در دههء اخیر، نسبت به گزارش افزایش مراجعه كننده نهایی به پایگاه‌های داده‌ها روی سی.دی.رام در سال‌های آخر دهه ۱۹۸۰، نشان می‌دهد كه از حجم سئوالات كاسته شده است. اما كتابداران می‌گویند به طور متوسط پاسخ به سئوالات اخیر به زمان بیشتری نیاز دارد. چرا؟ دلیل آن، بنا به گزارشی این است كه "سئوالات مرجع پیچیده‌تر و مشكل‌تر شده‌اند" و یا مراجعین خود پاسخ سئوالات ساده را می‌یابند و تنها سئوالات پیچیده را كه نمی‌توانند پاسخ آن را بیابند مطرح می‌نمایند. و یك كتابدار "تغییر مهم" را در آن می‌بیند كه سئوال مرجع با این مقدمه كه، "من در وب جستجو كردم ولی نتوانستم آنچه را كه می‌خواستم بیابم، لطفاً كمك كنید"، مطرح می‌كند.سطح انتظارات بالاتر رفته است و این امر باعث شده است كه سئوالات مشكل‌تر و پیچیده‌تری مطرح شوند. یكی از كتابداران می‌گویند: "دانشجویان دوره كارشناسی سئوالات مشكل‌تری را مطرح می‌نمایند و امكان دسترسی به منابع بیشتری را مطالبه می‌كنند. بیشتر مراجعین به دلیل وجود اینترنت، انتظار دارند پاسخ سئوالات پیچیده را پیدا كنیم و زمانی كه آنها را به كتاب ارجاع می‌دهیم برایشان امری غیر منتظره است!".
یكی دیگر از دلایل طولانی شدن زمان رسیدن به پاسخ، وسعت منابع است. بخصوص در زمینه منابع الكترونیكی، كه در حال حاضر در دسترس هستند. ارزیابی این منابع جهت پاسخ دادن به سئوالات مراجعین وقت بیشتری را می‌طلبد. تصمیم‌گیری در مورد انتخاب بهترین منبع برای پاسخ دادن به مراجعین مشكلاتی داشته است، چنانچه كتابداری این گونه توضیح می‌دهد: "همیشه منبعی را معرفی می‌كردیم، دوره‌های زمانی منابع را در نظر می‌گرفتیم، توانایی مراجعین را در نظر داشتیم و حالا امكانات متن كامل، سرعت اینترنت، انتخاب نرم‌افزار برای مطلب پایگاه‌ها‌و‌مسائلی از این قبیل هم اضافه شده است".مراجعین اغلب از تنوع منابع الكترونیكی كه هم اكنون در اختیار آن‌ها قرار دارد اطلاع ندارند (تنها الكترونیكی بودن منابع را در نظر می‌گیرند). حتی در دنیای جستجوی پیوسته، بسیاری از انتخاب‌های قابل دسترسی "همیشه قابل مشاهده نیستند، مثلاً: متن كامل مطلب، دسترسی الكترونیكی به آرشیو، دسترسی به این منابع آن قدر آسان نیست كه بگوییم به بخش مجلات یا مخزن كتابخانه مراجعه نمائید".ارزیابی منابع مورد استفاده دانشجویان از اهمیت خاصی برخوردار است. دانشجویان بخصوص در استفاده از اطلاعات بازیبای شده باید دید انتقادی بدست آورند و به انتخاب‌های مختلف توجه داشته باشند. یك كتابدار میگوید: "تغییر اساسی در فكر استفاده كننده از جستجوی پیوسته شكل گرفته است كه آیا این منابع (بهترین) هستند یا نه".دیگری می‌گوید: اعتماد كوركورانه به منابع بازیابی شده مطلب تازه‌ای نیست: "عادت بر این بوده است كه آنچه به چاپ رسیده است باید صحیح باشد! و حالا، اگر روی جستجوی پیوسته مطلبی آمده است پس با ارزش است". بعضی از مراجعین جهت ارزیابی كیفیت منابع، دیگران را به كمك می‌طلبند، حتی در محیط شبكه وب، یك كتابخانه گزارش داده است كه "تقاضاهای مشورت‌های اختصاصی در جایی كه مراجعین نیاز به راهنمایی دارند برای یافتن بهترین منبع در اینترنت افزایش یافته است". با كمال خوشوقتی كتابداران مرجع ساعات زیادی را صرف آموزش دانشجویان برای اندیشیدن فراتر از استفاده از شبكهء وب را به عهده دارند و انتخاب بهترین منبع برای مطالعه را با در نظر گرفتن زمینهء موضوعی در نظر می‌گیرند.
كتابداران مرجع از وقت‌گیر بودن آموزش مرحله به مرحله گزارش می‌دهند. یكی از پاسخگویان توضیح داده است كه "آموزش نه تنها شامل پایگاه‌های اطلاعاتی و نرم‌افزار می‌گردد، بلكه شامل در نظر گرفتن طرح منطق بولی، تكنیك‌های جستجو، فرمان‌های سِرچ و ویندوز، نت‌اكیپ، ماوس و جریان اطلاعات تحقیقی و غیره نیز می‌گردد". ما عملاً در حین جستجو به ازای بیشتری از اطلاعات می‌رسیم، در حالی كه مراجعه‌كننده ممكن است یك سئوال را پرسیده باشد، زیرا جریان جستجو طولانی‌تر و پیچیده‌تر از یك امر ساده و رسیدن به یك پاسخ است. در واقع میز مرجع اهداف گوناگونی را در حین خدمت‌رسانی دنبال می‌كند. پاسخگوی دیگری می‌گوید: "پاسخ دادن به سئوالات مرجع اغلب اوقات هم پاسخ به سئوال و هم آموزش مراجعه‌كننده را به دسترسی به منابع مفید در جستجوی پیوسته نیاز دارد" و دیگری می‌گوید: "ما اصولاً نحوه آموزش استفاده از كتاب را نداشتیم، اما چنین آموزشی در مورد منابع الكترونیكی وجود دارد. در حالی كه بخش مرجع بهترین محل برای این آموزش نیست، اما مهم به حساب می‌آید.
سئوالات تغییر یافته‌اند
پاسخ به سئوالات زمان بیشتری را نیاز دارد زیرا طبیعت سئوالات تغییر یافته است. سئوالات تكنیكی بیشتر پرسیده می‌شود از قبیل "درباره وسایل و تجهیزات، نرم‌افزارها، مدل ارتباطات، درباره چاپ و ذخیره‌سازی و پست الكترونیكی". اعضای دانشكده و دانشجویان تحصیلات تكمیلی سئوالاتشان بیشتر مربوط به بسته‌های نرم‌افزارهای تخصصی است، (مانند مدیریت مرجع و اند‌نوت) یا درباره شكل خاص منابع تخصصی (مانند هات‌میل و پی.دی.اف). سئوالات مربوط به مدل ارتباطات و شبكه‌سازی ممكن است كاملاً گیج كننده و خاص یك محیط خاص اداری و یا محیط خانواده باشد. علاوه بر آن، در بسیاری از دانشگاه‌ها، كتابخانه‌ها در حال حاضر سئوالات تكنیكی مربوط به كامپیوتر را دریافت می‌كنند كه به منابع كتابخانه‌ها ارتباطی ندارند، زیرا آزمایشگاه‌های كامپیوتری عمومی ممكن است در كتابخانه وجود داشته باشد و سایر دفاتر دانشگاهی بعد از ساعت پنج بعدازظهر بسته باشد.
در حالی كه دسترسی داشتن به منابع كتابخانه لزوماً آمدن به كتابخانه را نیاز ندارد، خدمات ارجاعی نیز مدت زمانی است كه فقط محدود به افرادی كه به كتابخانه می‌آیند نمی‌شوند. این مسئله از سال ۱۹۹۱ یك تغییر اساسی بوده است، از زمانی كه پایگاه سی‌دی‌رام در خدمات ارجاعی كتابخانه‌ها یك تكنولوژی اثرگذار بحساب می‌آید.خدمات ارجاعی دانشگاهی هم اكنون شمار بیشتری از سئوالات را از طریق وسایل الكترونیكی دریافت می‌دارد- -از طریق فرم‌های مرجع جستجوی پیوسته، و از طریق سرویس، "از یك كتابدار بپرسید"، ارتباط با صفحات وب را برقرار می‌نماید، ارتباط مستقیم پست الكترونیكی به میز مرجع، و در تعدادی از كتابخانه‌ها، زمان واقعی جهت مصاحبه مرجع انجام می‌گیرد. یك كتابخانهء بزرگ گزارش می‌دهد كه "شمار سئوالات پست الكترونیكی هر ماهه رو به افزایش است. از طریق پست الكترونیكی و ارتباط با میز مرجع حدود ۵۰% از این سئوالات از خارج از موءسسه خود ما بوده است."گزارش دیگری بیان می‌دارد كه خدمات ارجاعی مجازی رو به افزایش است. "سه سال قبل، پست الكترونیكی ما توسط دو نفر اداره می‌شد (یك كمك كتابدار و یك كتابدار نوبت شب). امروزه تمام پرسنل میز امانت در این مسئولیت مشاركت دارند. در طول ساعات كار اداری، ما یك سرویس جداگانه برای پاسخ‌گویی به سئوالات از طریق تلفن، پست الكترونیكی و گفتگوی جستجوی پیوسته برقرار نموده‌ایم."تعدادی از این كتابخانه‌ها گزارش داده‌اند یك خط گفتگو جهت جستجوی پیوسته برقرار نموده‌اند و بسیاری هم در فكر ایجاد یك چنین سرویسی در آیندهء نزدیك هستند. مراجعین عادت كرده‌اند كه تحقیق كتابخانه‌ای را از طریق جستجوی پیوسته و از راه دور انجام دهند.
سواد كامپیوتری در مقابل سواد اطلاعاتی
شكی نیست كه دانشجویان سال ۲۰۰۱ استفاده مطلوب‌تری از كامپیوتر به نسبت دانشجویان سال ۱۹۹۱ و حتی ۱۹۹۷ داشته باشند. بیشتر آن‌ها در منزل كامپیوتر خواهند داشت و یا از شبكه‌هایی در خوابگاه استفاده خواهند نمود. گروه كثیری از كامپیوتر استفاده می‌كنند و استفاده روزانه از اینترنت برای مدارس و فعالیت‌های شخصی صورت می‌گیرد. این پدیده می‌تواند نشانگر آن باشد كه سئوالات تكنیكی از نوع سئوالات پیشرفته مطرح گردد، اما این بدین معنی نیست كه دانشجویان كارشناسی دانشگاه‌های امروز منابع اطلاعاتی را كاملاً می‌شناسند. "بر اساسا یك پاسخ، زمان‌های گذشته متعلق به كسانی بود كه اصلاً كامپیوتر را نمی‌شناختند، در نتیجه سواد كامپیوتری رشد پیدا كرده، اما سواد اطلاعاتی در واقع رشد نیافته است. با وجود این كه بیشتر دانشجویان این مسئله را یك هنر یا نبوغ می‌پندارند اما اطلاع چندانی نسبت به شكل‌گیری اطلاعات بدست نیاورده‌اند".آن‌ها جستجوگران ماهری در وب هستند، اما معمولاً دربارهء دیگر منابع و حتی منابع مربوط چیزی نمی‌دانند. "بزرگترین مسئله برای بوجود آمدن این عقیده در سه سال گذشته مربوط می‌شود به این كه دانشجویان كارشناسی معتقدند همه اطلاعات در وب وجود دارد. اگر از آنها بخواهیم این روش را ترك كنند وقت خود را هدر داده‌ایم، ولی فرصت خوبی است كه آن‌ها را با منابع مربوطه آشنا سازیم". كتابخانه‌های دانشگاهی برای این منظور و بهبود بخشیدن سواد اطلاعاتی در محوطه‌های دانشگاه تلاش دائمی و پی‌گیری دارند.
كتابداران مرجع
ما دربارهء تغییراتی كه در شغل كتابداران مرجع در سه سال اخیر رخ داده است سئوال كردیم. در حرفه‌ای كه در اواسط دهه ۱۹۹۰ شروع شده است، این كتابداران در بیشتر بخش‌های كار مرجع آن را یك موهبت و گاهی هم بسیار جالب توصیف كرده‌اند. می‌گویند شانس پیدا نمودن پاسخ مناسب افزایش یافته است. علاوه بر این، "تكنولوژی جدید با روزآمد سازی و ذخیره‌سازی تصاویر كامپیوتری به مراجعین و مدیریت دانشگاهی از طریق سرویس‌رسانی خدمات مرجع، كمك شایانی نموده است". هنوز راه زیادی برای رسیدن به تغییرات بیشتر باید پیموده شود و كارهای زیادی باید صورت بگیرد. بسیاری گزارش كرده‌اند كه ساعات زیادی در ارزیابی منابع الكترونیكی جدید صرف نموده‌اند، و با تغییرات در موتورهای جستجو وعملكرد سیستم‌ها و سازگارشدن با پیشرفت تكنولوژی پیشرفته‌اند. چگونه كتابداران خود را به این تغییرات وفق داده‌اند در این پاسخ آمده است: "این انفجار (در منابع) برای كتابداران تغییر در پذیرش خود را فراهم آورده، و آنها ضرورت اطلاع یافتن از تمام منابع را احساس می‌كنند. تكنولوژی جدید به آن‌ها كمك می‌كند اما تا حدودی كه به آن دسترسی داشته باشند- -در دنیای جدید كتابداران بدینگونه ارزیابی می‌شوند و دسترسی آن‌ها به منابع تكنولوژی است كه ملات قرار می‌گیرد".تعدادی نیز این گونه گزارش داده‌اند كه: "من احساس می‌كنم تمام پرسنیل مرجع (در تمام سطوح سنی- -از جوانترین كه ۲۵ ساله است تا مسن‌ترین كه ۷۲ ساله است) در خدمات الكترونیكی وارد شده‌اند، و سخت كوشیده‌اند تا مهارت‌های لازم را بدست آورند".ایجاد فرصت برای "پیشرفت جاری پرسنل اساسی است"، دیگری اظهار می‌دارد، "كارها زیاد، اما وقت كم" است. چندین نفر نیز گزارش داده‌اند كه بسیاری از فعالیت‌های "سنتی" را كنار گذاشته‌اند تا وقت بیشتری برای اعضای هیئت علمی دانشگاهی داشته باشند، و وقت بیشترین برای هر یك از دانشجویان صرف شود تا در صفحه‌بندی وب، در ایجاد خدمت مجازی، و سواد اطلاعاتی موقعیت فراهم گردد.یكی از كتابداران می‌گوید: داشتن اعتماد به نفس و پذیرش خود كه نكته اساسی در كتابداران مرجع دانشگاهی هزاره جدید نیز خواهد بود هنوز هم شاخص مهمی است: "من می‌خواهم بگویم عملاً شغل ما تغییر اساسی نكرده است. مسئله ارتباطات با مراجعین هنوز مسئله مهمی به حساب می‌آید. بله ما منابع الكترونیكی بیشتری داریم اما مركز توجه باز هم ارتباطات است، چه در جستجوی پیوسته و یا ارجاعات شخصی. كتابداران در عمل، وقت بیشتری را در برقراری همكاری با دانشكده‌ها صرف می‌كنند، بخصوص در جمع‌آوری منابع مفید از شبكه وب. با وجود این كه منابع جدید به طور مستمر زیاد شده‌اند، ما در همكاری با آن‌ها و سازگاری با شكل‌های جدید منابع كوشیده‌ایم". و دیگری می‌گوید: "به هر حال من احساس می‌كنم در مورد تكنولوژی جدید-آن‌ها را دوست دارم و از آن‌ها نیز بیزارم-زیرا بدون آن‌ها دیگر نمی‌توانیم كار مفیدی ارائه نماییم".
تغییرات در هزاره جدید
در ده سال یا حتی پنج سال گذشته، افزایش فرمت‌های بیشتر و عناوین بیشتر فضای پر هیجانی در ایجاد تغییرات به وجود آورده است. تازگی پدیده فرمت‌های سی.دی.رام در سال ۱۹۹۱ برای بسیاری از كتابداران مرجع كه پاسخ سئوالات بررسی ما را داده‌اند گیج كننده به نظر می‌رسید، زیرا آن‌ها یك پدیده جدید را از منابع تجربه می‌نمودند كه از منابع چاپی به سوی منابع دیجیتالی تجربه جدیدی به حساب می‌آمد. (همه چیز تغییر كرده است- -یكی از پاسخگویان بررسی این سال شكایت می‌كرد كه سئوالات قدیمی شده‌اند- -بخصوص تأكید بر پایگاه‌های دیسك‌های نوری، كه دیگر دارند از میدان خارج می‌شوند). پدیده سی.دی.رام در واقع شروع كار بود. و هر سال به نظر می‌رسید كه یك فرمت جدید از اطلاعات عرضه خواهد شد. این شكل‌های جدید در مجموعه‌سازی، در مشخصات سخت‌افزارها "پرسنل" و بودجه بخصوص در طی هشت سال اول دههء اخیر تأثیر گذاشتند.
با وجود این كه انتخاب‌های جدید (مانند ماشین خواندن كتابهای الكترونیكی) و تعداد بی‌شماری عناوین جدید توسط كتابخانه‌ها افزوده می‌شدند، اضافه نمودن "بیشتر و بیشتر" منابع به طور ساده مهمترین پیام سال‌های اخیر در این دهه نبوده است. ایجاد پدیده شبكه وب جهانی، هم به عنوان شكل ارائه و هم حمل منابع، تقریباً یك اثر آرام بخش داشته است، به طوری كه كتابخانه‌ها فعالیت‌های خود را به این شكل مقتدر و غالب متمركز نموده‌اند و حالا برای بیشتر مراجعین و پرسنل به صورت آشنا درآمده است. به علت توقفی كه در ارائه شكل‌های جدید بنا به تمركز و توجه خاص به شبكه وب بوجود آمده است، تغییرات مهم و عمیقی در بخش‌های مرجع كتابخانه‌های دانشگاهی رخ داده است. این تحولات رسیدن به یك بلوغ جدید در تكنولوژی و نشان دادن علائمی از آرام گرفتن آن در یك قرن جدید از مرجع الكترونیكی را حاكی خواهد بود. برای كتابداران مرجع در هزاره جدید، منابع و خدمات الكترونیكی بمنزله روش دلخواهی است كه انتظارش را می‌كشیدند.
پی‌نوشت‌ها:
Tenopir & Neu fang, ۱۹۹۲ and ۱۹۹۵; Tenopir & Ennis, ۱۹۹۸.
The Association of Research Libraries (ARL)
http://www.arI.org
full time equivalent (FTE)
Computer-assisted instruction (CAI)
منبع:
Tenopir, Carol and Lisa A. Ennis. “The Digital Reference World of Academic Librarians”. ONLINE. ۱۹ (July/August ۱۹۹۸): pp. ۲۲-۲۸.
Tenopir, Carol and Lisa A. Ennis. “How Digital Reference Is Impacting Librarians and Library Users”. ONLINE. ۱۹ (November/December ۱۹۹۸): pp.۸۲-۸۸.
Tenopir, Carol and Ralf Neufang. “Electronic Reference Options: Tracking the Changes”. ONLINE. ۱۹ (July/August ۱۹۹۵): pp. ۶۷-۷۳.
Tenopir, Carol and Ralf Neufang. “Electronic Reference Options: How They Stack Up in Research Libraries”. ONLINE. ۱۶ (March ۱۹۹۲): pp. ۲۲-۲۸.
Tenopir, Carol and Ralf Neufang. “The Impact of Electronic Reference on Reference Librarians”. ONLINE. ۱۶ (May ۱۹۹۲): pp. ۵۴-۶۰.
Carol Tenopir is professor, School of Information Sciences, University of Tennessee, Knoxville; Lisa A. Ennis ([e-mail] ) is reference/instruction librarian at Georgia College & State University, Milledgeville.

نویسنده: كارول تنوپیر
ترجمه: شهناز خدیوی
عضو هیئت علمی دانشگاه اصفهان

منبع : مركز اطلاعات و مدارك علمی ایران