اوپک و اقتصاد جهانی

سومین اجلاس سران اوپک پس از هفت سال از اجلاس دوم در روزهای ۲۶ و ۲۷ آبان (۱۷ و ۱۸ نوامبر) در شهر ریاض پایتخت عربستان سعودی تشکیل شد. شرایط حاکم بر اجلاس سوم سران یکسره از فضای اجلاس دوم متفاوت بود. هم اکنون قیمت نفت از بشکه یی حدود ۱۰ دلار به بشکه یی حدود ۱۰۰ دلار رسیده، تقاضا برای نفت به طور فزاینده یی رو به افزایش است، شرایط ژئو پولتیک جهان پس از واقعه ۱۱ سپتامبر به کلی دگرگون شده و اوضاع را در کشورهای نفتی مهم جهان تحت تاثیر قرار داده است.
● چشم انداز جهانی؛ مسوولیت پذیری جهانی
در واقع برای نخستین بار، گروهی از نخبگان و کارشناسان غیردولتی آشنا به مسائل اقتصاد بین الملل و انرژی از کشورهای عضو اوپک فرصت یافتند تا همراه با وزرای نفت و کارشناسان و مقامات دولتی به بررسی مسائل گوناگون این حوزه بسیار مهم بپردازند. راقم این سطور نیز که به عنوان کارشناس غیردولتی به اجلاس سران دعوت شده بود و مدیریت جلسه اصلی سمپوزیوم دو روزه وزرا را تحت عنوان «اوپک و اقتصاد جهانی» برعهده داشت، در نوشتار حاضر می کوشد به برخی موضوعات مهم در این خصوص اشاره کند.
● بهای نفت
درخصوص قیمت نفت چند نکته اصلی وجود دارد؛
نخست اینکه همواره گروهی از کارشناسان اعتقاد دارند به دلیل غیرقابل جایگزین بودن نفت و به اتمام رسیدن آن، قیمت این ماده حیاتی حتی باید بیش از بهای کنونی باشد. از همین رو پیوسته خواهان افزایش بهای نفت هستند.
نکته دوم اینکه قیمت کنونی نفت را به دلیل کاهش ارزش دلار، قیمتی واقعی نمی دانند زیرا گرچه هم اکنون قیمت هر بشکه نفت حدود ۱۰۰ دلار است اما در مقیاس قیمت واقعی و ثابت نفت، ارزش آن از حدود ۴۵ دلار سال ۱۹۸۰ فراتر نمی رود. به بیان دیگر، کاهش مستمر ارزش دلار که از سال گذشته سرعت بیشتری یافته، عامل قیمت بالای نفت است و این امر ارتباطی با تصمیم های اوپک ندارد.
نکته سوم نوسانات قیمت نفت است. این نوسانات نه فقط برای کشورهای مصرف کننده بلکه برای کشورهای تولیدکننده نیز آثار زیان بار دارد. افزایش درآمد کشورهای نفتی، مصرف آنان را افزایش و آنان را به درآمد بالا عادت می دهد.
بدین ترتیب این کشورها در زمان کاهش درآمد با مشکل رکود مواجه می شوند. حاصل این فرآیند نیز کسری هنگفت بودجه، بدهکاری و تورم است. به همین دلیل تولیدکنندگان و مصرف کنندگان، هر دو، علاقه مندند که میزان افت وخیزها را به حد اقل برسانند. این در حالی است که گرچه می توان بسیاری از عناصر اصلی بازار یعنی عرضه و تقاضا را، که مبنای قیمت های آینده است، پیش بینی کرد ولی این عناصر همگی تحت تاثیر عوامل گوناگون اقتصادی و غیراقتصادی فراوان دیگر قرار دارند.
از همین رو به دست آوردن برآوردی مطمئن از آنها بسیار دشوار است. از مهم ترین مسائل دیگر در این باب، انفکاک فزاینده قیمت های امروزی از عرضه و تقاضا است. به بیان دیگر قیمت نفت امروز کمتر به عرضه و تقاضا، به عنوان عناصر اصلی بازار نفت، ارتباط دارد و بیشتر وابسته به سفته بازی های بازار های کالا و مالی است. این موضوع چالشی است که در آینده باید از سوی هر دو طرف تولیدکننده و مصرف کننده مورد توجه و چاره جویی قرار گیرد.
● امنیت عرضه نفت
امنیت عرضه نفت شاید مهم ترین دغدغه فکری مصرف کنندگان باشد. چه بسا علت اصلی نوسانات قیمت را نیز بتوان در همین عامل یافت. طبق پیش بینی ها باید تا سال ۲۰۳۰ روزانه ۱۱۸میلیون بشکه نفت مورد نیاز در اختیار بازارهای دنیا قرار گیرد. این در حالی است که تا سال ۲۰۲۰ این رقم حدود ۱۰۶ میلیون بشکه است.
پرسش اصلی در این خصوص این است که آیا امنیت عرضه خود عاملی مستقل است و می تواند بدون وابستگی به عناصر دیگر تحقق یابد؟ پاسخ این است که امنیت عرضه طبیعتاً به امنیت سرمایه گذاری و میزان آن در کشورهای نفتی بستگی دارد. سرمایه گذاری در این کشورها نیز، به نوبه خود، به عوامل ژئو پولتیک و سیاسی وابسته است.
دو پرسش مهم دیگر از این قرارند؛
آیا در سال های جاری میزان سرمایه گذاری برای افزایش سالی ۵/۱ تا ۸/۱ میلیون بشکه در روز کافی بوده است؟
و آیا تحولات ژئوپولتیک در کشورهای نفتی به گونه یی بوده است که سرمایه گذاری ها را تسهیل کند؟
پاسخ این پرسش ها تا بدین لحظه مثبت نیست. در واقع براساس برآورد برخی کارشناسان، میزان تولید نفت در سال ۲۰۲۰ حتی به مرز ۱۰۰ میلیون بشکه در روز نیز نخواهد رسید. بنابراین بر پایه یک دیدگاه راهبردی و بلندمدت، باید به بحث سرمایه گذاری بسیار عظیم مورد نیاز پرداخت. نکته مهم اینکه مسوولیت سرمایه گذاری تنها برعهده تولید کنندگان نیست و مصرف کنندگان نیز باید خود را در آن سهیم بدانند.
آمار و ارقام بیانگر آن است که از ۵/۲ تا ۹/۲ تریلیون بشکه ذخایر جهان، تاکنون حدود ۳/۱ تریلیون بشکه مصرف شده و حدود ۲/۱ تا ۶/۱ تریلیون آن باقی مانده است. از این میان، ۷۴۵ میلیارد بشکه مربوط به ذخایر کشورهای خاورمیانه و ۹۶۰ میلیارد بشکه آن مربوط به کشورهای عضو اوپک است؛ و این یعنی حدود ۶۵درصد منابع نفت جهان. بر این اساس به روشنی پیداست که فضا برای سرمایه گذاری در این کشورها باید بسیار مناسب شود. تحولات پس از حادثه ۱۱ سپتامبر ۲۰۰۱، خاورمیانه را در شرایطی دشوار و بغرنج قرار داده است. عراق که یکی از بزرگ ترین ذخایر نفت جهان را در اختیار دارد، در وضعیتی آشفته به سر می برد.
ایران که دومین ذخایر نفتی و گازی جهان را داراست، از سوی امریکا در معرض تحریم و اعمال فشار قرار دارد. بر اثر تحولات نامیمون هر روزه کشورهای دیگر منطقه نیز نگران امنیت خود هستند. حتی عربستان سعودی که بزرگ ترین ذخایر نفت دنیا را در اختیار دارد و تاکنون بیشترین تولید را داشته، نگرانی خود را از بغرنجی و پیچیدگی وضعیت پنهان نمی دارد و به ناچار به تمهیدات نظامی و امنیتی برای حفظ و افزایش ظرفیت های تولید نفت خود توسل می جوید. بنابراین وجود فضای امنیتی و نگرانی از تحولات ژئوپولتیک موجب افزایش ریسک و کاهش سرمایه گذاری و مآلاً دست نیافتن به ارقام هدف تولید جهانی خواهد شد؛ وضعیتی که بی تردید به افزایش قیمت و نوسانات بازار خواهد انجامید.
بر این اساس امنیت عرضه تابعی است از امنیت سرمایه گذاری و امنیت ژئوپولتیک کشورهای نفتی. به بیان دقیق تر ارتقای امنیت کشورهای نفت خیز موجب افزایش سرمایه گذاری و افزایش ظرفیت های تولید خواهد شد و از نوسانات قیمت خواهد کاست. این وضعیت به نفع هر دو طرف تولید کننده و مصر ف کننده است. این سخن بدین معنا نیز هست که اعمال سیاست های تحریم و تهدید از سوی امریکا و نیز پیگیری شعارهای سیاسی همچون تشکیل خاورمیانه بزرگ و تلاش برای تغییرات تزریقی با فضای سالم برای سرمایه گذاری و تولید نفت در تناقض است. بخش نفت و انرژی از مهم ترین بخش های اقتصادی مورد نیاز جهان است.
جهان به نفت وابسته است و از میزان این وابستگی دست کم تا سال ۲۰۵۰ کاسته نخواهد شد. بخش نفت، بخش صلح است و دامن زدن به تنش و جنگ در این عرصه هیچ چیز جز زیان و خسران را به اقتصاد جهانی، اعم از مصرف کننده و تولید کننده، تحمیل نخواهد کرد. پس همچنان که اشاره شد تولید کنندگان و مصرف کنندگان، در هر دو سو، باید برای تامین سرمایه لازم، امنیت لازم و انجام مسوولیت هایی که برعهده دارند، بکوشند.
● بازارهای مالی
بازارهای مالی از پدیده های بسیار جالب و شگفت انگیزند و تاثیر عمیق خود را بر وجوه گوناگون زندگی اقتصادی می گذارند. سرعت رشد بازارهای مالی در دهه ۹۰ به مراتب از سرعت رشد تجارت و اقتصاد بیشتر بوده است. تنوع ابزارهای مالی حجم عملیات مالی و سفته بازی های روزانه را به حد غیر قابل باوری رسانده است.
حجم معاملات در بازارهای کالای نفت، یعنی بشکه کاغذی نفت و نیز سفته بازی های نفتی بر روی معاملات مشتق، آتی و اختیار چنان رو به فزونی است که سرنوشت بهای نفت در واقع در این بازارها رقم می خورد. طبق برآوردها معاملات آتی نفتی امریکا در هفت سال گذشته ۴۴۲درصد افزایش یافته است. سرعت این افزایش تدوین مقررات و قواعد نظارت را بر این معاملات پشت سر نهاده و لاجرم مجراها و منفذهایی برای فساد و سفته بازی و کسب سودهای کلان صوری گشوده است.
سوء استفاده های شرکت «انرون» امریکا نتیجه همین وضعیت است. نوسانات پی در پی قیمت نفت نتیجه همین سفته بازی ها در بازارهای مالی است و ارتباطی به عرضه و تقاضا ندارد. در واقع هر قدر چنین بازار هایی لجام گسیخته عمل کنند، از میزان کنترل تولیدکنندگان و مصرف کنندگان بر قیمت کاسته خواهد شد؛ به ویژه ارتباط میان قیمت و عرضه تقاضا از هم خواهد گسیخت.
بی دلیل نیست که امریکا برای جلوگیری از اتفاقات ناگوار مالی و سوء استفاده های بزرگ، از سال ۲۰۰۰ تدوین قوانین و مقررات تفصیلی را در این مورد آغاز کرد و در سال گذشته موضوع را مورد تجدیدنظر قرار داد. در این میان کشورهای اوپک از خود می پرسند که چرا باید پاسخگوی نوسانات شدید بهای نفت باشند، درحالی که مسوول مستقیم چنین وضعیتی بازارهای مالی هستند. به اعتقاد شماری از کارشناسان اکنون زمان آن فرا رسیده که کشورهای اوپک تدبیری برای وضعیت پیش آمده بیندیشند.
● محیط زیست
همپای افزایش آگاهی عمومی و نیز گرم شدن جهانی هوا نگرانی درباره مسائل محیط زیست رو به فزونی نهاده است. این امر در جای خود موجب شده که مصرف کنند گان انرژی به چاره جویی در این باره بپردازند.
در این میان دو راهبرد مکمل وجود دارد؛ نخست اینکه باید فناوری استفاده از نفت و گاز و سوخت های فسیلی ارتقا یابد، به گونه یی که هم بتوان از سوخت با کارایی بیشتری بهره گرفت و هم از میزان آلاینده های محیط زیست کاست. فناوری امروزی مورد بحث، جامد کردن کربن حاصل از احتراق است که سرمایه گذاری عظیمی را می طلبد که از توان تولیدکنندگان به تنهایی خارج است.
راهبرد دوم استفاده بیشتر از حامل های انرژی های تجدید پذیر است. بهای بالای نفت، توجه را به این راهکار بیش از پیش جلب کرده است. میزبان اجلاس سوم سران نیز یکی از سه شعار خود را «حفاظت از کره زمین» انتخاب کرده بود که مورد استقبال قرار گرفت.
البته باید پذیرفت که هر دو این راهبردها نیازمند منابع مالی فراوانند که لاجرم باید مستقیم یا غیر مستقیم در قیمت نفت ملحوظ شود. به عبارت دیگر تنها قیمت بالای نفت می تواند انجام این فعالیت ها را میسر سازد.
عربستان سعودی در این اجلاس ۳۰۰ میلیون دلار و سه کشور کویت، قطر و امارات هر کدام ۱۵۰ میلیون دلار برای مطالعات زیست محیطی اختصاص دادند. در واقع در مجموع ۷۵۰ میلیون دلار برای توجه به مسائل زیست محیطی جمع آوری شد. در عین حال عربستان از کشورهای عضو و غیرعضو اوپک درخواست کرد که با توجه به ماهیت جهانی این دغدغه، همگی به صندوق تحقیقات محیط زیست بپیوندند تا از رهگذر آن پژوهش در این زمینه مورد توجه بیشتر قرار گیرد.
● اوپک و اقتصاد جهانی
بحث کنونی را می توان از منظر اوپک یا تولید کنندگان نفت در برابر مصرف کنندگان نیز مورد توجه قرار داد. پرسش اصلی در این باب چنین است؛ نزدیک به ۵۰ سال از تاسیس اوپک می گذرد.
در این مدت کشورهای اوپک در برابر عرضه سرمایه اصلی خود، یعنی نفت، چه به دست آورده اند؟ آیا از پس این همه سال کشورهای نفتی نباید احساس کنند که از حاصل فروش ثروت خود بهره مناسب برده و اقتصاد و سطح زندگی شهروندان شان را ارتقا بخشیده اند؟ چنین رضایت مندی در میان مردم کشورهای نفتی کمتر به چشم می خورد، حال آنکه وجود آن امنیت، ثبات سرمایه گذاری، تولید و عرضه نفت را تامین می کند.
متاسفانه در تمام این سال ها اوپک برخلاف واقعیت های بدیهی کارتل عامل افزایش قیمت نفت معرفی شده است. به این ترتیب کشورهای عضو اوپک با وجود کمک به رشد کشورهای مصرف کننده همواره مورد سرزنش قرار گرفته اند. این درست است که مسوولیت توسعه کشورهای عضو اوپک، بیش و پیش از همه، برعهده همین کشورها است ولی کشورهای مصرف کننده نیز می توانند با پرهیز از اعمال فشار و تبعیض، دست کم مانع رشد این کشورها نشوند.
پیش از پایان بحث باید نکته یی را مورد تاکید قرار داد. مناسبات میان تولید کنندگان و مصرف کنندگان نفت، چه در عرصه تجارت و چه در عرصه زیست محیطی، باید براساس راهبرد برد - برد بازتعریف شود.
به بیان دقیق تر مناسبات رقابت و ستیزه باید جای خود را به مشارکت در ریسک ها و منافع بدهد. انسان های آینده تنها در صورتی از زندگی بهتری برخوردار خواهند بود که به شناخت بهتر یکدیگر نائل آیند، بیاموزند که باهم زندگی کنند و یکدیگر را در فرصت ها و تهدیدها سهیم و شریک بدانند. سه شعار اجلاس سران معطوف به «عرضه نفت»، «پیشرفت و خوشبختی» و «حفاظت از کره زمین» بود. آیا برای تحقق این سه هدف مسیری جز تفاهم و مشارکت وجود دارد.

دکتر سیدمحمدحسین عادلی

منبع : صدای مردم