روش‌شناسی تاریخ‌نگاری

كتاب <تاریخ نگاری و جامعه شناسی تاریخی> اثر رندال كولینز و گری جی همیلتون كتاب كم برگ اما از مباحث جدی و ژرف‌نگر نسبت به روش‌شناسی تاریخ‌نگاری است جز این بزرگواران، نویسندگان و مورخان دیگری نیز در این اثر قلم زده‌اند. ادموند فراید كه به تقریب یكی از نادرمورخان جهان است، اولین بحث كتاب را گشوده و نكات اساسی را از تاریخ باستان متذكر شده است. مارك گیلدر هوس و ریچارد هوفستانز و جان مندالیوس نیز از دیگر نویسندگان كتاب هستند.
كتاب به مباحثی چون تاریخ‌نگاری در غرب، تاریخ‌نگاری اولیه مسیحی، تاریخ‌نگاری در قرون وسطی، تاریخ‌نگاری بیزانسی، تاریخ‌نگاری در دوره رنسانس، تاریخ‌نگاری آغاز دوره مدرن، تاریخ‌نگاری در عصر روشنگری و تاریخ‌نگاری در سده نوزدهم از جمله دیگر مباحث اصلی كتاب است.
نویسنده معتقد است كه تاریخ‌نگاری یا علم تاریخ حوزه‌ای از معرفت بشری است كه از دوران باستان تا امروز تحولا‌ت بسیاری را به خود دیده است و جامعه‌شناسی تاریخی حاصل پیوند دانش جامعه‌شناسی و تاریخ است.
هر چند جامعه شناسی در دوران تاسیس و كلا‌سیك خود در قرن نوزدهم اساسا درون مایه‌ای تاریخی داشته است اما جامعه‌شناسی تاریخی به مثابه یك حوزه علمی خاص، پس از جنگ جهانی دوم است كه از تلفیق دو رشته جامعه‌شناسی و تاریخ سر‌بر می‌آورد. كتاب حاضر مجموعه مقالا‌تی است در باب این دو حوزه علمی مستقل اما مرتبط با یكدیگر.
بخشی از كتاب به نقل از ادموند فراید می‌خوانیم كه در <دوران باستانی> نویسنده تاریخ، معمولا‌ همانقدر كه به سبك توجه داشت، به محتوا نیز می‌پرداخت. یك نسل قبل از ارسطو، فنون بلا‌غت تا آنجا كه مربوط به تاریخ می‌شود به دست سقراط آموزگار معانی بیان و استاد فن بلا‌غت در آن كاملا‌ تدوین، شرح و بسط شده بود. سیسرون (به ویژه در كتاب خطابه خود به سال ۵۵ ق) كوشید تا رومیان را با این دستورالعمل‌های سقراطی آشنا كند. تاریخ با سبك روشن اما فاخر و شبیه به یك خطابه پر طمطراق نوشته می‌شد. مورخ باید با تمام شیوه‌ها و صنایع ادبی آشنا می‌بود، اما همچنین باید بر درس‌های اخلا‌قی داستان خود تاكید می‌كرد. این نوع تاریخ‌نگاری در بدترین حالت جدا به تحریف گذشته می‌انجامید.
در میان مورخان رومی، لیوی یكی از اساتید مهم این نوع تاریخ‌نگاری به شمار می‌آمد كه عملا‌ و به خوبی می‌كوشید تا اسطوره‌های وطن‌پرستانه روم را جاودانه سازد، رومی كه سرنوشت باشكوه خود را به فضیلت‌های بی‌مانند شهروندانش و كمال نهادهای باستانی‌اش مدیون بود. برخی مورخان برجسته همچون پلی بیوس و سزار به این فنون بلا‌غت بی‌توجه بودند اما در میان تمام نویسندگان باستان معمولا‌ ویژگی مهم خلا‌قیت ادبی وجود داشت. این امر یكی از دلا‌یلی است كه نشان می‌دهد كه چرا آنان از معیارهای جدید كه در بازنمایی شواهد به دقت و صحت مطلق نیاز داشت تخطی می‌كردند. یكی از چشمگیرترین تمایزها، اكراه مورخان باستان از نقل اسناد و مدارك‌شان بود. تاكتیوس احتمالا‌ از بایگانی‌های سنای روم بهره زیادی جسته است، اما هرگز از منابع اسناد خود یادی نمی‌كند. كتیبه‌ای در لیون فرانسه كشف شده كه حاوی نطقی است كه امپراطور كلا‌ودیوس به سال ۴۸ م در سنا ایراد كرده و روشن است كه تاكتیوس از نسخه دیگر همان متن استفاده كرده است، اما او با مهارت و آزادانه از این نطق در كتاب خود سود جسته و آن را متناسب با مقصودش ساخته است. ‌
بزرگ‌ترین و اصیل‌ترین دستاورد مورخان برجسته یونان، دریافت روشن آنان از نیاز به تفكیك حقیقت از افسانه و پرداختن آگاهانه‌شان به روش‌های كشف حقیقت است. این امر به گونه‌ای شایان ستایش قطعه‌ای مشهور از توسیدید را تداعی می‌كند:
<با عطف به روایت رویدادها بدون اینكه به خود اجازه دهم آن را از اولین منبعی كه به دست می‌رسید برگیرم. من حتی به احساسات و تاثرات خود اعتماد نكردم بلكه روایت‌ها علا‌وه برآنچه شخصا دیده‌ام برآنچه دیگران دیده و برای من نقل كرده‌اند نیز متكی است. با سخت‌ترین و جزئی‌ترین بررسی‌های ممكن، برای دقت و صحت گزارش‌ها كوشیده‌ام، نتایج حاصله گاه برگرفته از گزارش‌های شاهدان عینی است اما گاه نیز محصول خاطره‌ای ناقص بوده و بی طرفانه نیست.> ‌
اما كار توسیدید كاملا‌ به نقطه آرمانی بی‌طرفی نمی‌رسد. پلی بیوس بزرگ‌ترین جانشین یونانی او، جز در برخورد با برخی وقایع یونان، از وی بی‌طرف‌تر و منصف‌تر است و كوشیده تا از لحاظ منطقی بی‌طرف باشد. در میان رومیان نوشتن تاریخ عمدا در اختیار اعضای طبقه سناتورها بود كه تقریبا همگی‌شان در این كار مهارت داشتند قواعدی را كه در اصل توسیدید تدوین كرده بود، اغلب مورخان باستان پذیرفته بودند.

محمد آصفی

منبع : روزنامه اعتماد ملی