تاریخ ایران در گنجینه فلک الافلاک

کلمه موزه، ریشه یونانی دارد و یکی از معانی آن مجلس یا محفل است. موزه ها در افسانه های یونانی ۹ الهه هستند که همگی دختران زئوس یا خدای خدایان محسوب شده و منبع الهام شاعران، هنرمندان، موسیقی دان ها، فلاسفه و دانشمندان به شمار می آمدند.
در یونان باستان معابدی به نام موزئون (Mouseion) برای پرستش این الهه ها وجود داشته که بعدها محلی برای نگهداری هدایای ارزشمندی شد که به آنها تقدیم می شده است. اما موزه ها و مجموعه ها به سبک امروزی در دوران رنسانس به وجود آمدند و مثل بسیاری از پدیده های مدرن دیگر، موزه نیز سوغاتی از فرنگ برای ما بود. سوغاتی که نخستین بار به دربار پادشاهان قاجار راه یافت و بعدها عمومی شد.
موزه را می توان محل نگهداری آثار گذشتگان و نمایش و انتقال آنها به آیندگان، شناخت و نمایش سهم اقوام و ملل در فرهنگ و تمدن جهانی، ایجاد و تقویت تفاهم میان ملل و اقوام، جلوگیری از انهدام فرهنگ بومی و ایجاد مانع در برابر فرهنگ های سرگردان و نامأنوس و نیز به نمایش گذاشتن نشانه های فرهنگی یا طبیعی به منظور آموزش، پژوهش و ارزش دادن به این مجموعه ها و لذت بردن از آنها دانست.
● موقعیت و پیشینه موزه لرستان
موزه مردم شناسی لرستان به عنوان یکی از غنی ترین موزه های مردم شناسی کشور در صحن دوم قلعه فلک الافلاک در مرکز شهر خرم آباد قرار دارد. این موزه پس از نخستین موزه مردم شناسی لرستان که در سال های ۶۳ - ۱۳۵۴ به همت مرکز مردم شناسی ایران و اداره فرهنگ و هنر وقت لرستان باعنوان «موزه مردم شناسی منطقه ای لرستان» در قلعه فلک الافلاک برپا بود، دومین موزه مردم شناسی است که در ۲۸ اردیبهشت سال ۱۳۸۱ در همین مکان گشایش و در سال های ۸۴ - ۸۳ نیز بخش های موسیقی و نان به آن اضافه شد.
طراحی و اجرای موزه از سوی مهندس بهنام سیف الهی و علیرضا فرزین انجام شده است. پیکره های قرار گرفته در صحن ها با ابتکار ناصر هوشمند وزیری، استاد برجسته مجسمه سازی کشور شاخته شد و اجرای ماکت ها و گردآوری برخی از اشیای آن را استاد محمد حسین آزاد بخت و آقای حشمت آزادبخت انجام داده اند.
ساختمان موزه بخشی از قلعه فلک الافلاک است. این قلعه با ۵ هزار و ۳۰۰ متر مربع مساحت، ۲ صحن، ۸ برج، ۳۰۰ جان پناه و چاهی به عمق ۴۰ متر در مرکز شهر خرم آباد بر بالای تپه ای باستانی واقع شده است. ساخت نخستین این بنای شکوهمند تاریخی را به زمان شاپور اول ساسانی نسبت می دهند. این بنا در سال ۱۳۴۹ به عنوان یک اثر نفیس فرهنگی، تاریخی به شماره ۸۸۳ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسید و درحال حاضر از این مکان به عنوان موزه موقت مردم شناسی و باستان شناسی لرستان استفاده می شود.
● بخش های موزه
موز ه ای که هم اکنون پذیرای بازدیدکنندگان و علاقه مندان است با مجموعه ای اشیای مربوط به زندگی بومی مردم لرستان که در سالیان متمادی از مناطق روستایی، عشایری و شهری گردآوری شده اند، همراه با چیدمانی متناسب با معماری داخلی بنا در ۱۲ بخش به نمایش گذارده شده است.
▪ بخش نخست، تولد، باورها و اعتقادات
این بخش با ویترین های مربوط به اشیای تولد، باورها و اعتقادات آغاز می شود.
اشیایی با باورهای کهن نظیر، گژک (مهره)، آویزه های اسفن (اسپند)، سرکبک، چراغ گرد سوز، لمپا، چراغ پیه سوز و ... . ویترین دیگر مربوط به این بخش، اشیای مربوط به کتابت است که عبارتند از : عقدنامه قدیمی، اسناد مالکیت، قلمدان، قلم نی ، جوهردان، کتاب های قدیمی شیرین و فرهاد، هزار و یک شب، شاهنامه، حیات المتقین و ... .
ویترین تعزیه با مجموعه ای از اشیای مربوط به شبیه خوانی مانند کلاه خود، تن پوش ، زره، سپر، شمشیر، نسخ خطی شبیه خوانی و ... .
ویترین پوشاک سنتی مردان و زنان با مجموعه ای از انواع سرپوش و تن پوش های زنانه و مردانه مانند گت، گل ونی، می نا، لچک، کلاه نمدی، شال، ستره، چوغا، کلنجه، سرداری، جلیقه و زیورآلات در این بخش قرار گرفته اند.
در قسمت انتهایی فضاهای جانبی این بخش، صحنه هایی از فعالیت زن و مرد کولی (خراط)، کشاورزان و مرد آهنگر به نمایش گذارده شده است.
ـ صحنه کولی ها
زن و مرد کولی (خراط) در حال تهیه ابزار و وسایل کشاورزی نظیر: شن (آشیر)، کم (نوعی الک، غربال)
ـ صحنه کشاورزی
مرد کشاورز با گاوآهنی (دار و برگ) در حین شخم زدن زمین است و در گوشه دیگر آن مرد کشاورز سوار بر خرمن کوب سنتی در حال کوبیدن خرمن گندم دیده می شود.
ـ صحنه مرد آهنگر
درکنار کوره ای قدیمی چهره مردآهنگر، در حالی که پتک بر سندان می کوبد در میان مجموعه ای از دست ساخته های خود مانند، ابزار و یراق درهای قدیمی، لگام و رکاب اسب، انواع کرکیت (دفتین) جلوه ای دیگر به این مجموعه بخشیده است.
در قسمت دیگر این بخش عکس هایی از طبیعت و زندگی بومی مردم لرستان به نمایش گذاشته شده است. آبشارها، سراب ها، چهره های بومی، کشاورزی سنتی، صنایع دستی و دامداری.
▪ بخش دوم : مراسم عروسی
همراه با نوای شورانگیز ساز و دهل که در این سالن به گوش می رسد، صحنه هایی از مراسم عروسی بومی به نمایش گذارده شده است.
در این قسمت، عکس هایی مربوط به سران طوایف لر در دوره قاجار به نمایش گذاشته شده است. این عکس ها از سوی عکاسان دارالخلافه قاجار در سال های ۱۹ - ۱۳۱۸ هجری قمری، هنگامی که مسعود میرزا حاکم لرستان را همراهی می کرده، گرفته شده است. نگاتیوهای این تصاویر هم اکنون در آلبوم خانه سلطنتی کاخ موزه گلستان نگهداری می شود.
▪ بخش سوم: مشاغل سنتی
مجموعه اشیا و صحنه های فعالیت حرفه ای، جلوه ای از فناوری های سنتی مردم لرستان را به نمایش گذارده است. در زیر طاق نماهای این سالن که یکی از وسیع ترین فضاهای داخلی قلعه است، مجموعه ای از ظروف فلزی مخصوص پذیرایی از میهمانان، ابزار و یراق سوارکاری، جنگ افزارهای بومی و صحنه هایی از پیکره پیشه وران سنتی نظیر: مرد سراج در حال تهیه وسایل سوارکاری، مرد ورشوساز در حال چکش کاری ظروف ورشو، مرد خراط در حال درست کردن وسایل چوبی و کار با گیره خراطی دیده می شود.
▪ بخش چهارم: مراسم سوگواری
در لرستان سوگ و سوگواری را به گویش لری پرس pors و در گویش لکی پرس pers می گویند. اجرای سنتی این مراسم گوشه هایی از شاهنامه را تداعی می کند. در این سالن همراه با نوای چمری ساز و دهل طنین غمگنانه مویه ها، صحنه هایی از این مراسم به نمایش گذارده شده است.
مراسم سوگواری ایام محرم خرم آباد از جمله موضوعاتی است که در این سالن دیده می شود.
▪بخش پنجم: سنگ گورها
در گورستان های قدیمی لرستان با تأثیر از تنوع فرهنگ بومی سنگ گورهای گوناگونی قابل مشاهده است که قدیمی ترین آنها مربوط به دوره سلجوقیان بوده است. ابعاد شکل و نوع نقوش این سنگ گورها متناسب با موقعیت اجتماعی افراد بوده است و
سنگ گور مردان و زنان نیز متفاوت است. نقوش مربوط به مردان عبارت است از مرد شکارچی و جنگاور درحال تیراندازی و تاختن با اسب و... و نقوش مربوط به زنان عبارت است دار قالیبافی، آینه، شانه، پرنده و... .
▪ بخش ششم: سالن نمایش
در این سالن با ایجاد امکانات صوتی و تصویری، فرصتی فراهم شده است تا بازدیدکنندگان بتوانند با جلوه هایی دیگر از فرهنگ و تاریخ لرستان آشنا شوند.
▪ بخش هفتم: نخ ریسی
نخ ریسی (موتابی) یکی از صنایع قدیمی لرستان است که اکنون به ۲ شیوه تداوم دارد، تولید نخ با استفاده از دوک که بیشتر زنان عشایر برای بافت سیاه چادر و چیت با بهره گیری از موی بز انجام می دهند و دیگری تولید نخ با استفاده از چرخ که از سوی استادکارانی در بازار قدیمی بروجرد صورت می پذیرد صحنه هایی از این ۲ شیوه در این بخش قابل مشاهده است.
▪ بخش هشتم: دست بافته های بومی
مجموعه صحنه های زنان بافنده لر و نمونه های به نمایش گذارده شده نشانگر نقش مؤثر زنان عشایر و روستایی در خلق این آثار است. از نقش ساده یک سیاه چادر تا نقوش درهم تنیده یک گبه گستره ای از رنگ، نقش، فنون زندگی را به نمایش گذارده است.
گبه (قالی)، لی (گلیم)، دوار (سیاه چادر)، ماشته (جاجیم)، هوراسبو (خورجین اسب)، خوآدو (نمکدان)، چیت (چیغ) و... از جمله دست بافته هایی است که نمونه هایی از آنها همراه با کارگاه های واقعی و پیکره های انسانی بافندگان آنها در این سالن در معرض دید علاقه مندان قرار گرفته است.
▪ بخش نهم: مسکن عشایر
در گوشه ای از سالن نمونه ای از یک سیاه چادر منطقه هومیان کوهدشت در مقیاس ۱‎/۶ با تمامی جزییات، ابزار و وسایل زندگی عشایر برپا شده است. در قسمت دیگر آن همراه با آوای مشک زنی پیکره هایی از زنان عشایر و روستایی که نقش بسزایی در زندگی به عهده دارند، درحال انجام فعالیت های روزمره زندگی مانند: مشک زنی، تهیه دوغ، کره، سبدبافی، تهیه خوراک و بچه داری دیده می شود.
▪ بخش دهم: موسیقی لرستان
به گواه اشیای مکشوفه مفرغی لرستان و آواهای به یادگار مانده و رقص های بومی که هنوز هم در میان مردم اجرا می شود، موسیقی لرستان یکی از گنجینه های کهن موسیقی اقوام ایرانی است. در این بخش انواع سازهای بومی لرستان نظیر سرنا، دهل، کرنا، کمانچه، تنبک و... به نمایش گذاشته شده است. در میان همین مجموعه تصاویر و پیکره ها از استادان معاصر موسیقی لرستان نظیر: شاه میرزا مرادی،
سرنا نواز شهیر لرستانی که از سوی جشنواره آوینیون فرانسه لقب مروارید اقیانوس را گرفت، زنده یاد علیرضا حسین خانی (کمانچه نواز)، نجف علی میرزایی (تنبورنواز)، همت علی سالم (کمانچه نواز و ترانه سرا)، پیرولی کریمی (کمانچه نواز) و... توجه هر بیننده ای را به خود جلب می کند. بازدیدکنندگان می توانند برای آشنایی بیشتر با موسیقی لرستان از سیستم های صوتی و تصویری موجود در این بخش بهره جویند.
▪ بخش یازدهم: شکار
در گذشته، شکار و شکارگری یکی از شیوه های معیشت در جوامع ایلی بوده است. در این قسمت نمونه ای از شکار کبک که به وسیله پرده رنگین از سوی شکارچی برای فریب دادن کبک ها در فصل زمستان به کار برده می شد در معرض دید علاقه مندان قرار گرفته است.
▪ بخش دوازدهم: تهیه نان
تهیه نان که یکی از نیازهای حیاتی بشر است در فرهنگ بومی مردم لرستان تا پیش از دست یابی به تکنولوژی جدید از تنوع بسیاری برخوردار بوده است. در این بخش نمونه هایی از فناوری های تهیه نان مانند آسیاب آبی، آسیاب دستی، شیوه های پخت نان به همراه ظروف مربوط به نگهداری غلات و پخت نان در معرض دید عموم قرار گرفته است.

آذر شهبازی

منبع : روزنامه ایران