پنجشنبه, ۹ فروردین, ۱۴۰۳ / 28 March, 2024
مجله ویستا


مسجدجامع سبزوار


مسجدجامع سبزوار
● سبزوار
شهر شبزوا ر یكی ازشهر های قبل از اسلام ایران است در این شهر دو بازار طولانی بوده كه از چهار دروازه شهر شروع می شده كه عمود بر یكدیگر چهار سویی در وسطبوجود می آورده است كه در سالهای۱۳۱۷و۱۳۱۸ هجری شمسی به منظور احداث خیابان تمام بازارهای سبزوار را خراب كرده و به جای ان خیاببان شمالی جنوبی به نام خیابان اسرار وشرقی غربی به نام خیابان بیهق احداث كردید.
● مسجدجامع سبزوار
این مسجد در طرف جنوبی خیابان بیهق نزدیك چهارسوی دوخیابانبیهق واسرار واقع شده وسعت بنای مسجد جامع سبزوار در حدود چهار هزار متر می باشد و فضای میانی مسجد به عرض ۶۰/۳۰ متر و طول آن ۳۸ متر و نزدیک به ۱۱۶۵ متر مساحت دارد.
در اطراف حیاط دو ایوتان شمالی وجنوبی وبقیه ابنیه عبارت از شبستانهای متعدد است وبنای ایوان جنوبی مسجد مهمتر از بقیه است ودو شبستان ضلع غربی ۵ فراختز ار شبستانشرقی است ایل توضیع كه د رشبستان غربی سه ضربی بنا شده ودر شبستان شرقی دوضربی بوده كهاكنون تغییر شكل یافته ودر جای خود شرح داده میشود در وسط دو ضلع شرقی وغربی نمایی دو ایوانچه ای كوچك قرار دارد كه ایوانچه طرف غربی رارویی ضربی های این قسمت استدر سمت شرقی نمای ایوانچه را قدری بلند تراز دیوار شبستان بتازگی بنا گردیده.
▪ ایوان شما لی مسجد جامع
در ورودی مسجد از ایوان شمالی است كه در موقع احداث خیابان بیهق این راه را بسته ودهنه ایوان را پنجره بزرگی كه شیشه دارد قرارداده اند و برای ورود به مسجد از دو طرف خارج ایوان ۳ سه متری از شبستان ۳ مسجد را برای وروددر نظر گرفته اند وبرای هر یك در آهنی بزرگی در كناذ خیابان نصب كرده اند در داخل ایوان وسردر ان كتیبه ونقشی دیده نمی شود.
دو پله كج ومعوج آهنی در فضای ایوان نصب كرده اند كه بسیار نا هنجاروفاقد ظرافت است .
حجرات طرف ۳ پشت بام شبستان باسم كتابخانه ساخته شده اما كتابی نداردوحجرات ظرف دیگر ایوان در بالای شبستان قران خانه است ودرانجا تحوید وقرا عت قرای را به رایگان به مردم می آموزند در واقع كلاس قراعت قران است.
ارتفاع سردر ایوان ۳ كه نمای ان اجری ساده است چهارده متر میباشد.
از امتیازات ایوان ۳ دو مناره كوتاه كوچك است كه كصی برای گفتن اذان استفاده نمی كند وتقریبال زاعد به نظر میرسد ودیكر این كه دزر دو پخ چپ وراست ایوان دو سنگ كوچك سیاه نصب شده است.
تاریخ این دو سنگ سال یكهزارو یكصد و سی و شش قمری است ودر سنگ پخ چپ این عبارت در بالا هو اللهودر سطح زیر ان بسم الله الرحمن الرحیم خوانده میشود در دیگز حكمی صادر شده این حكم از شاه طهماسب ثانی فرزند شاه سلطان حسین است كه دریافت پیشكش ورود راموقوف داشته است و در پخ طرف راست سنگ دیگری بهمین مضمون نصب است ولیكن حاكی از تعهد متصدی امر دریافت پیشكش ورود می باشد و در واقع یكنوع التزام میباشد و عبارت سنگ چنین است.
در بالا هوالمراد مقرر شد آنكه چون پریشانی و اختلال اوضاع رعایا و سكنه و متوطنین بلده و بلوكات دارالمومنین سبزوار سبب تاخت و تاراج از بكیه مشفیه و افاغنه... مخاذیل بعداوت و ساطع است لذا بنابر تحصیل دعای خیر جهت ذات اقدس و وجود مقدس كه جان ما غلامان فدای تراب پای مباركش باد و جوه پیشكش كه حكام سابق از رعایا توقع می نمودند بر عایای الكای مزبور بخشیدند كه رعایا مرفه الحال بفراغ بال بدعا گوئی دوام دولت ابد مدت و بیچارگی و درویشی خود قیام و اقدام نمایند و بعد اگر احدی از عجزه این ولایت وجوه مذكور را توقف نماید نا صوفی اوجاق كیوان رواق خواهد بود كدخدایان و رعایای الكای مذكور من جمیع الجهات مستمال و امیدوار باشند و بدین علت دیناری با حدی نخواهند داد و در عهده شناسند مقرر آنكه من بعد اگر این بنده ی درگاه توقعی نمایم تا صوفی اوجاق كیوان مدار باشم فی شهر ذیقعده سنه ۱۱۳۶ حرره العبد محمد امین الحسینی فحوای عبارت سنك كه به نام محمد امین الحسینی ذكر شده شاید حاكم سبزوار بوده تعهد می كند در آتیه بابت پیشكش ورود از كسی وجهی دریافت نكند و اگر وجهی بگیرد ناصوفی باشد و توجه شود كه ضمام این تعهد بسیار عجیب است زیرا غالب مردم، ناصوفی هستند و ایرادی هم بر كسی كه ناصوفی باشد نیست، خط فرمان شاه طهماسب نستعلیق بسیار پستی است ولیكن تعهد محمد امین با خط ثلث بهتری نوشته شده است.
در دالان طرف شرقی ایوان شمالی جامع سبزوار سنگ مستطیل خوش خطی است كه گوشه ی راست طرف بالا و گوشه چپ طرف پایین آن شكسته و از بین رفته است و همان سنگ شكسته ناقص را بدیوار دالان در نزدیك دری كه از ایوان وارد راهرو می شود نصب كرده اند و اتفاقاً تمام عبارت این سنگ و شكستگی آن در سال هزار و سیصد قمری از طرف مرحوم حسنخان اعتماد السلطنه در صفحه دویست و چهار جلد سوم مطلع الشمس ذكر شده و عیناً از آن كتاب ذیلاً نقل می شود.
از فرمان همایون شد آنكه چون غسل و دفن اموات واجب كفایی است و اخذ اجرت غسالی و گوركنی نامشروع است لهذا در این ولاشمه ای از مراحم بینهایت شامل حال شیعیان ولایت سبزوار گشته مالی غسالی و گوكنی از جمله ی وجوه رعیب خانه و ابواب جمع ولایت مذكور است از ابتدای همین سال تصدق فرمودیم و ثواب آنرا بمحضرات عرش مرتبات چهارده معصوم هدیه نمودیم كه موافق شرع شریعت عمل نموده طلب اجرت از احدی ننمایند و از جاده شریعت غرا عدول و انحراف نورزند سادات و ارباب و اهالی و كدخدایان ولایت مزبور حسب المسطور مقرر دانسته رقم این عطیه را بر سنگ نقش كرده در محل مرتفع كه عبور خلایق آنجا باشد مؤكد بلعنت نامه نصب نماید و خلاف كننده و تغییر دهنده امر مذكور را از مردودان درگاه الهی شناسند و عمال و متصدیان مهمات مالی و غسالی و گوركنی را بتخفیف و تصدق مقرر دانسته یكدینار بدانعلت بحواله ندهند و طلبی و توقعی از مولانا محمد علی سبزواری و سایر غالان و گوركنان ولایت مذكور ندارند و در این باب غدغن لازم شناسند و از جوانب در این جمله روند و هر ساله حكم مجدد طلب ندارند تحریرا فی پنجشنبه ذیقعده سنه نهصد و هفتاد و نه ، این فرمان از جانب شاه طهماسب اول صادر شده است.
▪ شبستان شمالی جامع سبزوار
در سمت شمال مسجد و شرقی ایوان شمالی شبستانی است شامل نه ضربی كه یك ضربی آنرا كه در زاویه ی شمال شرقی شبستان واقع شده در سالها قبل از شبستان جدا و دیوار كرده و ضمیمه ی دكان كنار خیابان بیهق نموده اند( و این عمل خلاف موازین شرعی است و كسی مجاز نیست محل نماز گذاران را بدیگری برای كسب واگذار كند) و سه ضربی طرف راست این شبستان مجاذی فضای مسجد و از آنجا نور میگردد و در آهنی شیشه دار در جلو این سه ضربی نصب است و بقیه متضل بشبستان شرقی مسجد می باشد.
▪ شبستان شرقی جامع سبزوار
در طرف شرقی جامع سبزوار در ابتدای بنا شبستان پا بگودی برای نماز شبیه حوضخانه ساخته شده بوده كه با چند پله از فضای مسجد وارد این شبستان روزهای تابستان گرم سبزوار بسیار مفید بوده است و برای وضع شبستان مذكور عین عبارت صفحه ۲۰۳ جلد سوم كتاب مطلع الشمس را عیناً می نویسم ( در طرف مشرق مسجد شبستانی زیر زمینی است و بالای آن نیز شبستان بهاری ساخته و در وسط تازه مدرسی بنا كرده اند)
این شبستان را واقف در گودی ساخته بوده تا حرارت تابستان در فضای داخلی آن در فصل گرما كمتر موثر باشد و سقف شبستان از كف مسجد قدری بلند تر بوده و در شبهای تابستان در ماهتابی و پشت بام این شبستان بعبارت می پرداخته اند و در هشت سال قبل این شبستان را كه سالم و بی عیب بوده و با اینكه مردم هم راضی بخرابی نبوده و اعتراض می كرده اند خراب كرده و سپس كف شبستان را بالا آورده همسطح شبستان شمالی و فضای مسجد قرار داده اند و با نصب چند پایه آهنی گرد بر روی پایه های قدیمی شبستان سابق و با طرح سقف آهنی شبستانی بعرض هشت متر و شصت صدم و طول سی و هفت متر و بیست صدم جدیداً ساخته و با نصب نه دهنه در آهنی با خفنك دریچه دار بطرف فضای مسجد بنای شبستان جدید را بپایان می بردند و دهنه وسط شبستان را نمای ایوان كوچكی داده قدری از لبه بام شبستان بلند تر كرده و با كاشی تزیین نموده اند و نمای این شبستان جدید بطرف فضا در پایه ها و لب بام و پشت بام و پشت بغل درها كاشی خشتی الوان با خطوط و نقوش تازه زینت یافته در صورتیكه قبلاً در این مسجد مطلقاً كاشی كاری وجود نداشته است.
در خفنك در وسط شبستان كه تماماً مزین بكاشی است این عبارت با خط درشت نستعلیق كاشی سفید بر زمینه لاجوردی نوشته شده( بسمه تعالی بانی معظم مرحوم حسینخان غنی بسعی حضرت آیت الله العظمی آقای حاج میرزا حسین فقیه سبزواری در سال ۱۳۸۵ قمری با تمام رسید) و در زیر این عبارت با خط نستعلیق ریز مرقوم شده( بقلم حاج محمد حسن رضوان كتیبه نویس آستان قدس رضوی و بكاشی پزی استاد محمود معاونی) و در همین خفنك با خط نستعلیق درشت در دو قسمت نوشته شده عجلوا بالصلوه قبل الفوت و عجلوا بالتوبه قبل الموت.
و در پایه راست و چپ همین دهنه با خط ثلث كاشی سفید و زمینه لاجوردی از بالا بپایین پایه نوشته شده (الله محمد علی فاطمه حسن حسین) و در زیر این كلمات در پایه راست با خط نستعلیق ریز مرقوم است( ساخت مشهد) و درپایه چپ( محمود معاونی) در پایه های جلو شبستان تازه ساز كه بطرف فضای مسجد است كاشی خشتی هفت رنگ با نقوش مناسب نصب شده و در هر پایه از بالا به پایین در سه جا با خط درشت كاشی سفید و زمینه لاجوردی در سه ترنج رقم شده (لااله لا الله محمد رسول الله علی ولی الله ) و این عبارت در تمام پایه ها تكرار گردیده است. در لبه دیوار شبستان كتیبه ای ابداع شده و از طرف راست سوره مباركه جمعه را با خط ثلث كاشی سفید و زمینه لاجوردی شروع كرده و در طرف چپ شبستان كه متصل بشبستان شمالی است با ذكر (صدق الله العلی العظیم) كتیبه خاتمه یافته و در آخر آن با خط ریز رقم شده (رضا قدس-فرازی) تمام كاشی بدنه شرقی مسجد كاشی خشتی هفت رنگ است و تا اندازه ای ظریف و رنگ درخشان دارد و خطوط این جبهه متوسط و در سال ۱۳۸۵ قمری كاشی ها را ساخته اند و درهای این شبستان بطرف فضای مسجد تماماً آهنی و خفنك و دریچه در بالای در و شیشه داراست در صورتیكه درهای سایر شبستانها چوبی است و چون در سبزوار موریانه چوب را فاسد می سازد از این جهت و اینكه بسبك روز درها را ساخته باشند در آهنی با شیشه برای شبستان نو ساز تهیه كرده اند.▪ ایوان جنوبی جامع سبزواری
اهم بنای جامع سبزوار كه جلوه ی خاصی دارد ایوان جنوبی آنجا و دو مناره آجری بدون تزیین بالای ایوان جنوبی است و هر چند ایوان جنوبی در زمان بنا كاشی یا گچ بری نداشته ولیكن با تمام سادگی اسلوب ابنیه اواخر قرن هشتم هجری را می رسانیده است و عرض ایوان نه متر و بیست و پنج صدم متر است و نغل آن نوزده متر و هفتادو پنج صدم متر می باشد و ارتفاع ایوان هفده متر و شصت صدم و با ضربی روی فضای ایوان در حدود بیست متر است و محراب مسجد در آخراین ایوان است.و در بالای محراب نوشته شده( سبحان الذی اسری بعبده لیلا من المسجد الحرام الی المسجد الاقصی الذی باركنا حوله لنریه من آیا تنا انه هوالسمیع البصیر اللهم اغفرلنا و لوالدنیا تحریراًفی شهر رجب ۱۲۹۲ (كتبه محمد حسین بن محمد باقر)
در ابتدای ایوان بعد از دو متر پایه قطور ضربی ایوان پیش‌آمده و در بالای این قسمت چند نقش ظریف با نیل و قرمزی و زرد نقاشی كرده اند و در وسط دو پایه ضربی ایوان یك غرفه ی كم عرض طولانی است كه راه آن از پشت بام است و از این غرفه تمام مسجد را می توان زیر نظر گرفت پایه های ضربی ایوان پر قطر در نظر گرفته شده كه سنگینی سقف ایوان و دو مناره ی بالای ایوان را بتواند تحمل كند و ارتفاع دو مناره ی بالای ایوان از پشت بام با ماذنه آن یازده متر است و با وجود چنین پایه های قطور سقف ایوان و الفرها و گوشوارها كه با خشت پخته خفته و راسته بنا شده در هر چهار طرف سقف و در محراب آخر ایوان درزها و شكست های قدیمی دیده می شود كه در فرصت مناسب باید مرمت شود و در ضلع طرفین محراب در كلفتی پایه ی دو طرف دو حجره ی كوچك است كه محل قرآنهای اوراق شده بود و موذن مسجد از مناره ی طرف راست ایوان اذان می گوید و راه مناره ی طرف چپ رتا مسدود كرده اند.
در دو طرف ایوان جنوبی جامع سبزوار در هر طرف چهار ضربی بلند و رسا و پر اوج در راست و چپ ایوان در زمان بنا ساخته شده كه سقف آنها قریب سه متر از ضربی شبستانهای دیگر بلند تر است و این ضربیهای دو طرف ایوان را بمنظور پشت بند و تكیه گاه ایوان طرح كرده اند تا پشتیبان و محل اتكاء پایه ها و سقف ایوان و دو مناره ی بالای ایوان باشد تا پایه های ایوان از هم نگسلد . در طرف شرقی ایوان جامع سبزوار از وسط دو ضربی سقف بلند جنب ایوان راهی سراشیب و سرازیر است كه بدرآهنی كوچكی منتهی میگردد و این در بكوچه ی نوبان باز می شود و مورد رفت و آمد مردم است و باین ترتیب جامع سبزوار دو در احداثی در خیابان بیهق در ضلع شمالی مسجد دارد و یك در كوچك در ضلع جنوبی كه به كوچه ی نوبان باز شده و این هر سه در احداث است و راه اصلی ورود بمسجد فقط اسپر ایوان شمالی بوده كه اكنون مسدود و بجای آن پنجره ی بسیار بزرگ قرار داده اند. در دو پایه طرفین ایوان كاشی كاری بدیعی از كاشی خشتی هفت رنگ شده كه ذه تعریف می شود.
در دو پایه طرفین ایوان جنوبی حاشیه ها و خوانچه ها و مربع ها و گلدان ها طرح شده و در مربع ها با خط بسیار درشت ثلث و كاشی سفید و زمینه لاجوردی كلمات الله و محمد و علی و فاطمه و حسن و حسین را از بالا بطرف پایین نوشته اند و خوانچه های دو پایه ایوان با خط ثلث كاشی سفید و زمینه لاجوردی لا اله الا الله و محمد رسول الله و علی ولی الله را رقم كرده و اطراف خوانچه ها بنقوش متناسب زینت یافته و در هر حال پایه های ایوان كه قبلاً ساده و آجری بوده اكنون دارای كاشی هفت رنگ می باشد.
در نزدیك دهنه ایوان بر قطر پایه یك كتیبه طولانی ازطرف راست ببالا آغاز شده و تا بالا ی سر در رفته و سپس از لبه سر در بطرف پایه چپ سرازیر شده و همه جا دور لبه ایوان را سیر كرده و در زمینه كاشی لاجوردی سیر نزدیك به رنگ سیاه و خط ثلث با كاشی سفید آیه مباركه نور را و سپس آیات دیگری از قرآن را در این كتیبه نوشته و در آخر كتیبه در پایه چپ در مربع مستطیلی رقم شده (باهتمام جناب خیر الاج محمود مسلم زید توفیقانه پایان یافت ساخت مشهد محمد تقی قدس۲۵/۶/۴۷)
تمام پشت بغل ایوان كاشی خشتی با نقوش متناسب است و در وسط هر پشت بغل با خط ریز عباراتی نوشته شده كه بواسطه بلندی ایوان و ریزی خط خواندن و عبارت میسر نگردید.
در یخ ایوان كتیبه دیگری است كه سوره مباركه هل اتی را با خط ثلث كاشی سفید و زمینه كاشی لاجوردی نوشته اند خط این كتیبه بسیار پست است و كاشی آنهم چندان مطلوب نیست.
در پیشانی سر در ایوان جنوبی جامع سبزوار در یك سطر دراز در زمینه كاشی لاجوردی و خط كاشی سفید نستعلیق زیبا عبارت ذیل را نوشته و نصب كرده اند.
(بمفاد آیه شریفه(و ما تقدموالا نفسكم من خیر تجدوه عندالله) بهمت حاج محمود مسلم فرزند حاج محمد حسین مسلم وسعی حجت الاسلام آقای حاج محمد تقی عندلیبی این مكان مقدس تعمیرات لازمه و كاشیكاری گردید خداوند متعال در یوم الاینفع مال و لابنون جزای خیر بمعظم له عنایت فرموده و همین عمل خیر و سایر اعمال خیر ایشان را زاد و توشه آخرت قرار دهد بتاریخ محرم الحرام ۱۳۸۹) این سال قمری است و كاش الوان تمام سطح پایه ها و سر در ایوان را در چهار سال قبل تهیه و نصب كرده اند و با اینكه تمام كاشی ها خشتی و غیر معرق است از نظر طرح و رنگ بهتر از كاشی جلو شبستان شرقی مسجد است و جلوه تامی بعمارات جامع سبزوار كه قبلاً هیچگونه تزئینی نداشته بخشیده است.
كف ایوان جنوبی با موزاییك سربی رنگ فرش شده و واضح است موزاییك در یك اثر باستانی بیمورد و غلط است و بهتر است كف ایوان را با آجر سبز محكم و یا با سنگ بادوام مفروش سازند.
▪ شبستان غربی جامع سبزوار
در طرف غربی فضای جامع سبزوار شبستانی طولانی در نه دهنه ساخته شده كه دهنه وسط را بعنوان راهرو قرار داده و از آنجا وارد شبستان می شوند و بقیه شبستان غربی راهش از دالان جنب ایوان شمالی مسجد است نمای این ضلع مسجد قبلاً آجر ساده بوده و روكاری نداشته است و اكنون روی پایه های بطرف فضا را با كاشی نره ی سفید و سیاه مزین كرده و جا بجا الله و محمد و علی را با خط كوفی بنایی نوشته اند و در سر در كوچك راهرو شبستان كتیبه مختصری بعرض دهنه راهرو و نزدیك بلبه سر در آیه شریفه نور را با خط ثلث كاشی سفید قدری ریز و زمینه كاشی لاجوردی نوشته و نام خطاط این كتیبه ذكر نشده و در بغل سر در كوچك راهرو و نقوش متناسب با كاشی خشتی هفت رنگ دیده می شود.
پایه های شبستانها و ایوانها در زمان بنا بطرف فضا آجر ساده بوده و در سال اخیر تمام پایه ها را در چهار ظرف مسجد با سنگ معدن خلج مشهد در چند رك سنگ نصب كرده اند و شبستانها با قالی و زیلوی نذری مفروش شده و در تمام شبستانها بواسطه گرمی تابستان سبزوار كولر و با دزن برقی قرار دارد و دو خادم از اداره اوقاف موظفند و جاروب و تنظیف مسجد را عهده دار می باشند و مردم سبزوار در كمال گشاده دستی مرمتها و كاشیكاری و فرش و زیلوی مسجد را تقریباً الی الله مورد اقدام قرار داده اند.
اما بنای این مسجد را تا بحال نتوانستم بدست آوردم و در سبزوار گفته می شود كه مسجد جامع سبزوار از بناهای سربداریه است و در كتاب گنج دانش در صفحه ۳۲۳ می نویسد (مسجد جامع سبزوار كه از ابنیه سربداریه است بنای علای محكمی است )ولیكن مآخذ این قول را ذكر نمی كند و در كتاب مطلع الشمس تألیف اعتماد السلطنه نیز در صفحه ۲۰۳ جلد سوم بدون ذكر ماخذ نوشته (مسجد جامع سبزوار را بقول سبزواریها كه این عنوان را سینه بسینه تا بحال شنیده اید و در كتاب مذكور از ابنیه سربدارها می دانیم ولیكن در كتاب تاریخ بیهق برای سبزوار دو مسجد را ذكر می كند كه یكی مسجد آدینه سبزوار بوده و اكنون بنام مسجد پامنار نامیده می شود و شرح آن قریباً بیاید دیگری مسجدی بوده كه بنام مسجد سبز نامیده می شده و عبارت تاریخ بیهق در این مورد چنین است.
( و عمارت مسجد سبز بر دست خواجه امیرك نزل آبادی بودفی سنه اربع و ستین و اربع مائه و آن پیش از این سر گشاده بوده است و در میان آن درخت كشته و خواجه امیرك برین هیئت مرمت عمارت كرد) لذا با ذكر عبارت صفحه پنجاه تاریخ بیهق چاپ تهران حدس می زنم كه مسجد جامع سبزوار در قرن پنجم قبلاً در سبزوار وجود داشته و شاید سربداریه بتجدید یا مرمت مسجد پرداخته باشند و در مسجد جامع كنونی هیچگونه كتیبه و سنگی كه حاكی از نام بانی وسال ایجاد مسجد باشد باقی نمانده است تا پرده این ابهام را بردارد و در تاریخ روضه الصفا ضمن حالات سربداران نامی از تاریخی بنام تاریخ سربداران میبرد كه این كتاب را بنده ندیده ام و شاید در آن كتاب نام مسجد جامع سبزوار را كه سربداران ساخته اند ذكر كرده باشد و با توجه بمدت سلطنت هر یك از سربداران هیچكدام فرصت بنای مسجدی را نداشته مگر خواجه علی موید سربداری آخرین نفر از این سلسله كه بیست و هفت سال تا زمان پیدایش امیر تیمور كوركان در سبزوار و نیشابور و طوس و كاشمر و دامغان و گاهی استر آباد سلطنت كرده و احتمال می دهم بنای مسجد جامع از نجم الدین امیر علی موید سربداری باشد و در خاتمه ی این قمست می نویسم كه در مسجد ذكر شده بشرح ذیل سنگی بتاریخ ۱۲۷۶ قمری كه در ایوان شمالی مسجد بوده حاكی از اینكه شخصی ایوان را سنگ فرش كرد ولیكن نام بانی را عمداً تراشیده اند.● معماری وسازه مسجدسبزوار
۱) بی :
دونالد ویلبر به خوبی بی سازی بناهای دوران ایلخانی را در ایران توصیف می كند كه در برخی موارد انتهای انها مشخص نیست سازه های دوره ایلخانی جنانكه ویلبر می كوید بی و كرسی جینی محكمی در زیر زمین دارند .
البته كفته های ویلبر نمی تواند در مورد همه بناها تعمیم داده شود. جنانكه بنای برعطمت سلطانیه به عنوان نماد معماری دوره ایلخانی كمتر از یك متر بی سازی دارد. در برخی بناها دیوارها را روی عارضه های طبیعی كار می كذاشته اند . جنانكه دیوارهای حصار شهر ایلخانی طایران توس فاقد بستر سازی است و اصلا بی ندارد.
در بخش شمالی مطابق كمانه زنی انجام شده در سال ۱۳۷۳ دیوارهای بار بر ایوان شمالی حداقل یك متر بی سنكی دارد كه با توجه به رها شدن كار به صورت ناتمام انتهای بی مشخص شده است. اما احتمالا تا محل خاك ترسك ادامه بیدا می كند. در قسمت جنوب غربی ان كه به واسطه مشكلات بیش امده بی بنا قابل رویت است می بینیم كه اختلاف ارتفاع از كف بیرون مسجد ( در سرای تجاری جنوبی ان ) تا كف مسجد جیزی قریب به ۵/۷ متر است.
مشكلات به وجود امده برای بی مسجد به واسطه نشت ابهای زیرزمینی است. اكر جه سردر كمی قنات های قدیمی در نتیجه اجرای نادرست طرح فاضلاب در این شهر و در نهایت نشست و انحراف بایه های جرزها مشكلات جدیدتری را هم برای این بنا به بار اورده است.
این حالت انحراف وقتی بدید می اید كه زمین های مجاور ( و نه زیر ) بی سست و نابایدار كشته و یا زمانی كه جاله ای عمیق در زمین مجاور بی ایجاد شده باشد.
۲) دیوارها :
اهمیت اجتماعی مسجد جامع از همان ابتدای ساخت و میل به ماندكاری ان – و نیز جنانكه كفته شد عبور قنات های اب از بستر زیر بی – موجب شده است كه در ساخت ان از اجر استفاده شود اما طبق یافته های باستان شناسی در ایوان شمالی مسجد قدیمی ( احتمالا مسجد سبز) از خشت بوده است. دیوارهای زبره كشیده و مرتفع كه تقریبا در همه قسمت های مسجد مشاهده می شود از خصوصیات سازه های این عصر ( خصوصا در نواحی خراسان بزرك ) می باشد.
۳) بوشش ها
بوشش ها اساسی ترین وجه مشخصه مهم ترین ابتكار معماری ایرانی و نقطه عطف بیوند مردمان این سرزمین و بایسته های اقلیمی اش می باشند. بوشش ها را در تقسیم بندی عمومی ان به بوشش های تخت و بوشش های سغ ( یا ازج ) كه همان بوشش های منحنی می باشند – تفكیك كرده اند . بوشش های منحنی یا تاقی نیز به شیوه های متفاوت دسته بندی شده اند :
۱) براساس نوع جفد ( یا منحنی ) به كار رفته در انها : قوس های مازه ای ( بیز _ بستو و ......... اغلب جفدهای مورد استفاده در معماری بیش از اسلام ) و تیزه ای ( جمانه – بنج اوهفت – شیدری – سروك سه بخشی – شابزی و .... )
۲) از لحاط شیوه جیدمان اجرها : رومی – ضربی – جبیله و مخلوط رومی و ضربی
۳) از نقطه نطر شكل كلی تاق : تاق اهنك – تاق جهار بخشی – تاق كرد كلمبو و جهار كرده و سه كرده – كنبد- كاربندی و...
به طور كلی در شیوه بوشش های منحنی در معماری ایرانی تكامل به وضوح مشاهده می شود.
انجا كه كوشواره های ابداع شده در بنای جهار تاقی از حالت جوبی ( اتشكده بازه هور – تربت حیدریه ) به فیلبوش ( اتشكده اذر برزین مهر – ریوند سبزوار ) و سبس به سكنج ( عمده مساجد بعد از اسلام ) می رسد اسبرهای طولانی تاق اهنك نیز برای باز شدن فضاها كنار می رود و بایه هایی برای تكیه بر جهار جهت ایوان كرخه جای انها را می كیرد.
و انجا كه جفدهای مازه ای برای كوجك كردن حجم عموم ساختمان جای خود را به جفدهای تیزه ای می دهند در نهایت ساختمان به عنوان یك حجم توبر یك تكه و صلب به اندامواره ای با ماهیجه های به هم بیوسته و سازه ای استخوان دار دیكركون می شود.
در خراسان به عنوان یكی از خاستكاههای مهم بوشش های منحنی و ناجی اصالت ایرانی – بی شك نمونه های بی نطیری از این كونه ابتكار عمل ها یافت خواهد شد .
تاق های اجرا شده در این مسجد از هر دو نوع رومی و ضربی است و شیوه اجرای جبیله نیز در ان دیده نشده است. اجرای رومی تاق ها در همه تویزه های باربردیده می شود و اجرای ضربی نیز در اغلب تاق های اهنك مشاهده می شود و اساسا تاق های اهنك را با اجرای ضربی می شناسند .
این تفكیك وطیفه میان جرزهای باربر و دیوارهای حایل سیستم سازه ای قالب در معماری بناهای تاقی ایرانی – خصوصا بس از اسلام – است . از نكات دیكر در ابتكارات بوششی معماری دوران اسلامی در ایران استفاده از كاربندی هاست كه به نحوه ساده و با شكوهی در بخش مركزی شبستان جنوبی این مسجد اجرا شده است. بدین صورت كه تصمیم داشته اند دهانه مركزی را بزركتر و طبیعتا بلندتر از دیكر دهانه های شبستان جنوبی ببوشانند . لنكه طاقهایی كه به عنوان كاربندی در این قسمت اجرا شده است تنها از جهار تویزه تشكیل شده كه دو به دو موازی و عمود بر یكدیكر هستند.
جفد این تویزه های بنج اوهفت تند است و تنها وطیفه ای كه بر عهده دارند این است كه دهانه كوجكتری را برای اجرای نهایی طاق كرد ایجاد می كنند لنكه های كاربندی در این بوشش هیج طرح شمسه ای خاصی ایجاد نمی كند و تنها زمینه متقارنی برای ایجاد طرح یزدی بندی ایجاد می كند كه تزیینی بدون نقش سازه ای است و این موضوعی است كه سبك و سیاق این معماری را به شیوه ها و نمونه های موجود در ایران مركزی – خصوصا یزد و كاشان نزدیك می كند .
نكته دیكر جیدمان اجر به شیوه خوشه جینی زیبا در اسمانه طاقهای كلمبو می باشد كه به صورت اویز بر روی جهار دمغازه در طاقهای شبیستان غربی و شمالی اجرا شده است.
در یكی از طاقها كه اندود روی ان تراشیده شده است این جیدمان بسیار زیبا بیداست.
۴) جفدها :
برداشت منحنی جفدها روش های جندی دارد :
۱) تعیین ارتفاع نقاط مختلف روی جفد : در این روش همانطور كه از نام ان بیداست نقاط مختلفی روی زمینه دهانه با فاصله مساوی علامت كذاری می شود و فاصله انها از اسمانه تویزه یا طاق منحنی اندازه كیری می شود كفتنی است كه میزان خطای این روش زیاد است .
۲) روش مثلث بندی : این روش تفاوت جندی با شیوه قبلی دارد دو نقطه اصلی روی باكارتاق علامت كذاری می شود این دو نقطه به عنوان نقاط بایه ای مثلثهای مختلف مبنای اندازه كیری نقاط مختلفی به دلخواه روی منحنی تاق هستند در این روش احتیاجی نیست كه نقاطی را كه روی تاق علامت كذاری می كنیم فاصله مشخصی با یكدیكر داشته باشند بلكه موقعیت دقیق هر یك از انها به وسیله مثلث بندی و ترسیم به وسیله بركار بدست می اید . دو كمان دایره به مراكز باتاق و به شعاع اندازه های برداشت شده سرنوشت هر یك از نقاط را مشخص می كند .
۳) روش فتوكرامتری : دو روش اول در فضاهای سه بعدی مانند اسمانه كنبدها كاربرد بسیاری دارد و روش سوم كه روش مورد استفاده این بزوهش بوده بیشتر در نماها و بخشهایی كه مسیر انحنا در یك جهت است – و امكان عكاسی وجود دارد – باسخ مناسبی خواهد داد .
نكته مهم در این روش اینكه عكسهای كرفته شده باید كاملا از روبرو و بدون زاویه باشد و یا ابزاری مانند نرم افزارهای مختلف برای تخت كردن و اصلاح خطای برسبكتیوی انها وجود داشته باشد نرم افزار مشهور phidias ( فیدیاس ) كه به صورت یك تعداد امكانات اضافی و نوار ابزار ( ماكرو ) بر روی نرم افزار macro نصب می شود توانایی اصلاح برسبكتیوی تقریبا تمامی عكس هایی را كه به خصوصا شكل تاق اهنك و منحنی ان كه در یك جهت حضور دارد جنین شیوه اجرایی را توجیه می كند .
تاق اهنك تاقی بسیار قدیمی و ساده ترین شكل تاقها می باشد ایوان ها خاستكاه جنین تاقی هستند و در این مسجد نیز ایوانهای شمالی – جنوبی و غربی دارای تاق اهنك است كاهی در برخی از انها مانند ایوان غربی انتهای تاق را كرد می كنند كه در ورودی دركاهها به ان كنه بوش می كویند .
از انجا كه اجرها در اجرای ضربی توان بالایی برای ایستادن در جهت قایم ندارند برای جلوكیری از وارفتن انها به مرور زمان دو كار را انجام می دهند : یكی اینكه اولین اجر را مایل قرار می دهند تا تاق به اسبر انتهایی تكیه و ایستایی داشته باشد .
زاویه دار جیدن جند رج اول اجرها در تاق اهنك كه به صورت ضربی كار می شود باعث تكیه كردن رجهای بعدی بران می شود و نهایتا باعث استحكام بیشتر تاق می كردد . دوم اینكه در جلوی تاق اهنك تویزه ای به صورت رومی اجرا می كند تا اجرهای كاركذارده به صورت بر را در تاق اهنك از طبله كردن و باز شدن نجات دهند.
۵) سیستم سازه ای :
ساختار ماهیجه ای مسجد بسیار تكامل یافته است. جنانكه كمترین وابستكی را به اسبرها و دیوارهای یكبارجه نشان می دهد و تماما بر سیستم سازه اندام وار و بیوسته ای استوار است . در این میان شبستان جنوبی یك نمونه مثال زدنی است بارهای وارده از تویزه ها و تاقهای میان انها تماما برروی بایه جرزها منتقل شده و هیج ارتباطی به لحاط سازه ای با دیواره ای كه به عنوان در بركیرنده كل ساختمان می باشد ندارد. جنانكه رانش دیوار محیطی بنا در جبهه جنوب غربی همین شبستان- علی رغم اینكه مدتها بود كه از به وجود امدن ان می كذشت – هیج كونه تآثیری بر بیكره اصلی مسجد به جای نكذاشت. در شبستان غربی نیز همین سیستم بر با بوده است اما شبستان جنوبی به دلیل ارتفاع و فراخی دهانه های اجرای ان حایز اهمیت است.
شیوه سفارشی این نرم افزار- و به صورت چند عکسی از یک موضوع – تهیه شده باشند دارد.
در این روش به وسیله نرم افزاری مانند فتوشاپ حالت پرسپکتیو تنها برخی از عکسها را اصلاح کرده ایم . در عکسهایی که به این روش اصلاح می شوند باید چهار نقطه از تصویر که در حالت حقیقی دارای زاویه ای ۹۰ درجه نسبت به یکدیگر هستند باید در تصویر دیده شوند و پسندیده تر آن است که این نقاط روی بدنه چفد مورد نظر وجود داشته باشد. بقیه کار تقریبا مشخص است عکس مورد نظر را در نرم افزار فتوشاپ باز می کنیم ابزار crop را انتخاب می كنیم با این ابزار كادری را برای برش در تصویر انتخاب می كنیم سپس در نوار option در بالای صفحه كزینه perspective را فعال می كنیم. و در نهایت با اقتدار تمام گوشه های كادر انتخابی خود را بر روی چهار نقطه ای كه می بایست زاویه ۹۰ درجه داشته باشند تنطیم می كنیم .
بس از اتمام عملیات crop مشاهده خواهیم كرد كه تصویر مورد نطر در درجاتی از عمق برسبكتیوی خودش تخت شده است مطمین باشید كه نرم افزار phidias هم نمی تواند یك تصویر بدون برسبكتیو ایجاد كند و تنها بخشی از مشكلات ما را در فتوكرامتری ( البته با توانایی های ادراك نرم افزاری بیشتر ) برطرف می كند .
نكته ای كه در جریان عكسبرداری مهم است اینكه عسكهای برداشت شیه حتی الامكان باید بدون زاویه و تخت برداشت شود و در نهایت باقی مانده های خطای پرسبكتیوی انها با این روش كرفته شود.
دیكر اینكه در زمان انطباق منحنی چفد استاندارد ترسیم شده با عكس برداشت شده باید نواحی مهم پاكار و شكرگاه و ایوارگاه و نیزه دقیقا با هم سازگاری داشته باشد.
تفاوت های بارز در هر یك از این بخش ها میان دو منحنی استاندارد و منحنی چفد نهایی داشته باشد به همین جهت بهتر است كه اجرهای تویزه در عكسی كه برداشت می شود دیده شود تا بتوان پاتاق را تشخیص داد . در این پزوهش چنانكه گفته شد روش فتوگرامتری مورد استفاده قرار گرفت و در نهایت چفدهای به كار رفته در پوشش دهانه ها از این قرار تعیین شد .
اصغر حسین آبادی


همچنین مشاهده کنید