آیا زندان امنیت جامعه را تامین می کند؟

به راستی جایگاه زندان کجاست؟ کسی به این واقیت فکر کرده است که پیشگیری بهتر است یا درمان؟ آیا زندان درمان است و یا حبس و خارج سازی یک بزهکار از دامن جامعه؟ آیا این بزهکار بعد از چند سال تحمل مجازات زندان درمان خواهد شد یا به یک بزهکار خطرناکتر تبدیل می شود؟ آیا او خانواده ای هم دارد ،سرنوشت خانواده اش چه خواهد شد؟ اینها سولاتی است که در این مقاله به آن خواهیم پرداخت.
زمینه پژوهش تاریخچه مجازات و حبس اجتماعات نخستین انسانی به دلایل متعددی از جمله فقدان دیدگاه‌های اصلاحی ، غلبه دیدگاه قصاص، انتقام و تشفی خاطر آسیب‌دیده و از همه مهم‌تر و تعیین‌کننده تر فقدان توان و امکانات نگهداری ، تغذیه و محافظت از مجرمین ، چندان گرایشی به استفاده از حبس نداشتند قدیمی‌ترین قوانین مکتوب بشر شامل قوانین هیتی‌ها(بهزادی ۱۳۷۸:۹) و حمورابی (جوان ۱۳۵۳:۲۱۱) عمدتاً جرائم مالی برای فرد خاطی یا استفاده از قاعده سرراست « چشم‌ در برابر چشم» را در بر می‌گیرد.
این شرایط حتی در مورد جرائم غیرعمدی صادق بود. مسئولیت فردی و در مواردی خانوادگی بود. مثلاً یکی از قوانین حمورابی می‌گوید اگر پلی خراب شود و فرزند کسی که از روی پل عبور می‌کرده دچار آسیب شود و یا بمیرد فرزند معمار پل به همان نسبت آسیب قصاص شده و یا به قتل می‌رسد(کی نیا ۱۳۷۳:۲۹) در واقع مسئولیت جزایی بر پایه «مادی بودن عمل » بنا شده بود و اگر کسی مرتکب جرم می‌شد مستحق مجازات بود اعم از اینکه به لحاظ روانی از سلامت برخوردار باشد یا خیر؟(شامبیاتی ۱۳۷۲:۱۳۶). با این تفاصیل بشر مراحلی را در اعمال مجازات طی کرده که عبارتند از:
● دوران انتقام :
در این مرحله جوامع فقدان تشکل و انسجام امروزین بوده‌اند و خانواده تنها ساختار منظم و قاعده‌دار بوده است. جرائم ارتکابی اغلب شامل قتل و غارت ، سرقت ، ضرب و جرح و تصرف عدوانی املاک و احشام بود از آنجا که دراین دوره جامعه به معنای کنونی وجود نداشته نه از بروز چنین وقایع تلخی متأثر می‌شد و نه امکان بروز واکنش اجتماعی نسبت به این وقایع موجود بود. به این ترتیب قربانی متوسل به انتقام‌گیری می‌شد. چنان که پیشتر متذکر گردید از خصوصیات این دوره مسئولیت جمعی اعضای خانواده فرد مرتکب جرم می‌باشد.
در مواردی این انتقام حالت قبیله‌ای به خود می‌گرفت و با توجه به سطح زندگی و نحوه پیوستگی اعضای قبیله همة افراد آن قوم وقبیله را دربرمی‌گرفت(مظلومان ۱۳۵۵نقل از شامبیاتی ۱۳۷۲:۱۳۷). به تدریج جامعه دچار دگرگونی شد و نظامی در امور اجتماعی بوجود آمد و دولت در اَشکال اولیه آن شکل گرفت.
حاصل این روند برای جرم و مجازات دو شکل بود اول از بین رفتن مسئولیت جمعی به این معنی که تنها شخص بزهکار مسئول عمل مجرمانه به شمار رفت و پی‌آمد عمل مجرمانه را به صورت فردی تحمل می‌کرد. دوم تعدیل مجازات در برابر فعالیت مجرمانه بود. از آنجا که تا پیش از این تحولات مجازات براساس انتقام بود و اندازه و حدود آن بستگی به ترحم و شفقت قربانی عمل مجرمانه بود که گاه حد و مرزی نداشت، اولین عمل دولت‌ها تعیین مجازات معادل و در حدود عمل مجرمانه بود. مهمترین قدمی که در تعدیل اعمال انتقام شخصی برداشته شد، قبول جایگزین غرامت بود. در واقع غرامت جایگزین نقدی یا جنسی قصاص بود از جمله وظایف دولت‌ها نیز تعیین حدود و اندازه غرامت ومالی بود که در برابر هر عمل مجرمانه باید پرداخت می‌شد.
در عصر جدید دیدگاه‌هایی درباره اِعمال مجازات پدیدار شد براساس این دیدگاه‌ها ضمن محکوم کردن مجازاتهای شدید این اعتقاد تقویت شد که علت بوجود آمدن و ازدیاد جرم ، عدم اجرای صحیح مجازاتها است براساس دیدگاه مکتب کلاسیک اگر به بهانه کافی نبودن مجازاتها آنها را تشدید کنیم ولی اجرای آن ناقص باشد نه تنها اثر مطلوب ایجاد نمی‌شود بلکه بازتاب معکوس بوجود می‌آید. با توجه به جمیع جهات به نظر می‌رسد شدت مجازات تا حدودی باعث جلوگیری از بروز مجدد جرم می‌شود ولی از آن حدود مشخص که گذشت دیگر حالت بازدارندگی خود را از دست میدهد.
● روش تحقیق: جامعه آماری:
شامل کلیه زندانیان متأهلی که پنج سال یا بیشتر محکوم به زندان شده‌اند و حداقل ۵/۲ سال از این مدت را در زندان به سر برده‌اند.( ضمناً محکومیت حبس ابد از این گروه مستثنی هستند).
نمونه‌گیری دراین تحقیق از روش نمونه‌گیری سیستماتیک استفاده شده است در این نوع نمونه‌گیری ابتدا همه افراد جامعه فهرست می‌شوند و با انتخاب فاصله مناسب که از طریق فرمول N/n محاسبه می‌شود ، تعداد مورد نظر استخراج می‌شوند.(عمیدی ۱۳۷۸:۲۲۴) اجزاء فرمول فوق شامل کل جامعه =N و تعداد مورد نیاز =n می‌باشد در این تحقیق فاصله مناسب ۵ بوده است. ابزار ابزار مورد استفاده در این پژوهش آزمون محقق ساخته ۲۶ ماده‌ای می‌باشد.
روش تهیه مقیاس بدین گونه بود که ابتدا تعداد زیادی ماده که به نظر می‌رسید با موضوع پژوهش مربوط باشد ، جمع‌آوری شود و در مرحله بعدی ارائه ماده‌ها به افراد صاحب‌نظر درامر زندانبانی مواد همپوش و اضافه حذف و برخی دیگر به آن اضافه شد سرانجام تعداد ۲۶ سؤال در مقیاس نهایی باقی ماند .پرسشنامه شامل ۴ خرده‌مقیاس با عناصر فعالیتهای زندان ، معیشت خانواده، حساسیت نسبت به خانواده و احساس فرد نسبت به شرایط است. پایایی و اعتبارپرسشنامه با استفاده از روش آماری زوج و فرد بین اجزای مختلف همبستگی اجرا گردید.
نتایج حاکی از آن است که ضرایب حاصل در حدود مورد قبول قرار دارند.ضریب پایایی بین اجزای خوشة معیشت خانواده ۹۶/۰،حساسیت خانوادگی ۹۵/۰،شرایط روانی ۹۰/۰و تاثیر فعالیت‌های زندان ۸۸/۰بوده است. بنابراین می‌توان گفت بر اساس اصول روان‌سنجی پرسش‌نامه و نتایج حاصل از اجرا قابل قبول است، در زمینه اعتبار پرسشنامه از طریق مشورت با دست‌اندرکاران امر زندانبانی ، مربوط بودن ماده‌های پرسشنامه مورد تأیید قرار گرفت. از نظر چگونگی تهیه پرسشنامه بدین ترتیب اقدام شد که تعداد زیادی سوالاتی که تصور می‌شد با موضوع مورد بررسی ارتباط دارد جمع‌اوری گردید آنگاه با اجرای محدود تمام ماده‌هایی که بایک‌دیگر همپوشی داشت حذف گردید. سرانجام تنها ۲۶سوال در پرسشنامه نهایی باقی ماند.
همچنین از نظر اعتبار صوری سوالات بر اساس گزارشات حین اجرا مشکلی مشاهده نشد. یافته‌های تحقیق اطلاعات جمعیت‌شناختی براساس حجم جامعه تعداد ۱۰۰ نفر به صورت نمونه‌گیری منظم برگزیده و پرسشنامه توسط مددکاران زندان اجرا گردید اطلاعات جمعیت‌شناختی نمونه از افراد زیر است: در نمونه‌گیری نهایی ۹۷ پرسشنامه مورد بررسی قرار گرفت و ۳ پرسشنامه بدلیل مخدوش بودن و عدم امکان تحلیل حذف گردید. محدوده سنی اعضای نمونه بین ۴۷-۲۲ سالگی و میانگین آن ۵/۳۱ بوده همة اعضای نمونه متأهل و حداقل دارای ۱ فرزند بودند. میانگین تعداد افراد تحت پوشش هر عضو نمونه ۳ نفر بوده. وضعیت سواد نمونه ۲۳ درصد بیسواد ، ۶۲ درصد در سطح دبستان و بقیه در سطح راهنمایی بودند. از نظر وضعیت جرم ۲۶درصد قاچاق و جرائم مرتبط با مواد مخدر، ۱۳ درصد جرائم مرتبط با اسلحه ۴۶/۰ سرقت و بقیه مرتکب سایر جرائم بودند.
● فرضیه‌های تحقیق
▪ گرایش زندانی به انجام فعالیتهای فرهنگی و اصلاحی در حبسهای درازمدت رو به کاهش می‌رود.
▪ در حبسهای درازمدت در وضعیت معیشتی و درآمد خانواده زندانی اختلال ایجاد می‌گردد.
▪ در حبسهای طولانی فرد نسبت به شرایط زندگی خانواده و تربیت فرزندان کم توجه می‌شود.
▪ در حبسهای درازمدت در شرایط روانی فرد اختلال ایجاد می‌شود.
یافته‌های حاصل از تحلیل آماری فرض مبنی بر اینکه «گرایش زندانی به انجام فعالیت‌های فرهنگی و اصلاحی زندان برای حبس‌های درازمدت رو به کاستی می‌رود» با توجه به داده‌های حاصل از سؤالات مربوط به خوشة فعالیت‌های زندان تایید می‌گردد. به عبارت دقیق‌تر از آنجا که مقدار P‌ مشاهده از P بحرانی بالاتر بوده است، در سطح ۰۵/۰ فرضیه تأیید شده است. در واقع معلوم شد بعد از گذشت چند سال در حبس امکان بازپروری و تغییر و اصلاح رفتار فردکاهش می‌یابد و فرد فاقد انگیزه و شوق کافی برای حضور در فعالیت‌های فرهنگی منجر به اصلاح رفتار است.این شرایط را می‌توان نوعی نقض غرض نامید. فرضیه مربوط به «اختلال در وضعیت معیشتی و درآمد خانوار ناشی از زندانی شدن فرد» با توجه به داده‌های حاصل از سؤالات مربوط به خوشة وضعیت معیشتی تأیید می‌گردد.
به عبارت‌ دقیق‌تر از آنجا که مقدار P مشاهده شده ازP بحرانی خیلی بیشتر است این فرض در سطح کمتر از ۰۵/۰تأیید گردید.
این یافته بدین معنی است که اکثر قریب به اتفاق آزمودنی‌ها تأیید کرده‌اند بر اثر حبس خانواده‌های آنها دچار مشکلات مالی شده‌اند واین امر می‌تواند کل فرایند بازپروری و بازگرداندن توام با عزت فرد به جامعه و پذیرش از سوی خانواده و جامعه را مخدوش کند.
فرض مربوط به فقدان حساسیت نسبت به شرایط خانواده و اوضاع و احوال آن به داده‌های برگرفته از سؤالات مربوط به خوشه حساسیت نسبت به خانواده تأیید نگردید. به عبارت دیگر از آنجا که مقدار P مشاهده شده کمتر از P بحرانی بود، این فرض تأیید نشد. در واقع فرد همچنان نسبت به خانواده و فرزندان احساس مسوولیت نموده و برای آنچه برای آنها پیش می‌آید، حساسیت نشان می‌دهد. خوشه مربوط به حساسیت خانوادگی شامل دو بخش فرعی حساسیت نسبت به تربیت فرزندان و کانون خانواده است.
که درهر دو مورد فرض دایر بر عدم حساسیت نسبت به تربیت فرزندان و کانون خانواده رد گردید. این یافته به نوعی حاکی از پایایی داده‌های مربوط به این خوشه و انسجام درونی آن نیز هست که در بخش مربوط به پایایی و اعتبار پرسشنامه پیشتر مورد بررسی قرار گرفت. فرض مبنی بر «تأثیرپذیری حالات روانی فرد در نتیجة حبس درازمدت » را با توجه به داده‌ها و تحلیل آماری با قید احتیاط می‌توان تأیید کرد. در واقع حد فاصله P مشاهده شده و بحرانی آنقدر کم است که به زحمت میتوان فرض را تأیید کرد. دربخش بحث و نتیجه‌گیری در این مورد بیشتر توضیح داده می‌شود.
● بررسی سؤالات و پاسخهای ارائه شده:
۱) پس از طی این مدت احساس خاصی نسبت به شرایط موجود ندارم. در پاسخ به سؤال اول ۵۰ درصد از نمونه به گزینه‌های کاملاً درست و درست اشاره کردند در واقع این یافته دیدگاه محقق مبنی بر اینکه فرد با گذشت زمان تقریباً حساسیت خود را از دست داده است تأیید می‌نماید.
۲) برخلاف سالهای قبل شور وشوقی برای رسیدن روز ملاقات ندارم. ۵/۴۳ درصد از افراد نمونه در واکنش به این سؤال گزینه‌های کاملاً درست و درست را انتخاب کردند.
۳) شمارش ایام هفته ، ماه و سال را مدتی است کنار گذاشته‌ام. ۸/۵۴ درصد از افراد به این سؤال گزینه‌های کاملاً درست و درست را انتخاب کردند
۴) خانواده‌ام اشتیاق اولیه را برای ملاقات نشان نمی‌دهند. ۴/۷۵ درصد از افراد با این سؤال موافق بوده‌اند.
۵) مشکلات ملاقات، سختی آن و اینکه خانواده‌ام نمی‌توانند هر بار به ملاقات بیایند، بخش عمدة گفتگوی مدت ملاقات را به خود اختصاص می‌دهند. در جواب به این سؤال ۵/۷۳ درصد گزینه‌های کاملاً نادرست و نادرست را انتخاب کردند.
۶) احساس می‌کنم از حرفهای خانواده‌ام بوی ناراحتی و جدایی می‌آید. ۹/۶۱ درصد از افراد نمونه گزینه‌های عدم موافقت را انتخاب کردند یعنی اینکه این نظریه را رد می‌کنند.
۷) خانواده‌ام در زمینه تأمین معاش مشکلات زیادی دارند. ۴/۵۶ درصد از افراد این را تأیید کرده‌اند.
۸) هر چند برایم اهمیتی ندارد ولی می‌دانم آموزش و تربیت فرزندانم به حال خود رها شده است. ۵۰ درصد اعضای نمونه با این گزینه مخالف بوده‌اند.
۹. بعد از گذشت این مدت برای من اهمیتی ندارد چه به روز خانواده‌ام می‌آید. ۶۸ درصد از افراد گزینه‌های حاکی از موافقت را انتخاب کرده‌‌اند.
۱۰) مدتی است که خانواده‌ام سعی دارند به بهانه‌های مختلف زمان ملاقات را کوتاه‌تر کنند.
تقریباً ۴۵ درصد از افراد گزینه‌های کاملاً درست و درست را انتخاب کردند.
۱۱) خانواده‌ام سعی می‌کنند به من بفهمانند دائماً به ملاقات من نیایند. تقریباُ ۵۰ درصد با این امر موافق بوده‌اند.
۱۲) بعد از این همه وقت دیگر اهمیتی ندارد در زندان چه پیش می‌آید. ۶۰ درصد از افراد گزینه‌های کاملاً درست و درست را برگزیدند.
۱۳) با گذشت زمان نسبت به شرکت در فعالیت‌های زندان کم‌حوصله‌تر می‌شوم. تقریباً ۹۰ درصد گزینه‌های کاملاً درست و درست را انتخاب کردندکه حاکی از آثار اندک فعالیت‌های بازپروری بعد از مدت طولانی حبس است.
۱۴) در جریان ملاقات متوجه شدم که فرزندم گستاخ و بی‌ادب شده است. ۶۰ درصد از افراد گزینه‌های گزینه‌های کاملاً نادرست و نادرست را انتخاب کردند.
۱۵) هر بار که خانواده‌ام به ملاقاتم می‌آید بیشتر متوجه می‌شوم از آینده و آزادی من ناامید شده‌اند. تقریباُ ۶۲ درصد از افراد به گزینه‌های کاملاً نادرست و نادرست جواب دادند .
۱۶) مشکلات مالی، گریبان خانواده‌ام را به شدت گرفته است. تقریباً ۸۴ درصد نمونه از مشکلات معیشتی خانواده ناراحت هستند.
۱۷) خانواده‌ام برخی مواقع به دلیل مشکلات مالی به ملاقاتم نمی‌آیند. ۵۵ درصد نمونه این مورد را تأیید کرده‌اند.
۱۸) خانواده‌ام به تازگی گفته‌اند دیگر تحمل ادامه این شرایط را ندارند تقریباُ ۵۶ درصد از نمونه فقدان این شرایط را گزارش کرده‌اند که حاکی از توجه خانواده‌ها به فرد زندانی است.
۱۹) در ابتدای حبس برای شنیدن اخباری از خانواده‌ لحظه‌شماری می‌کردم ولی الان دیگر این‌گونه نیست.
تقریباُ ۶۴ درصد از افراد به این سؤال پاسخ درست یا کاملاً درست را انتخاب کردند
۲۰) می‌دانم که گرایش به خلاف فرزندم ناشی از عدم حضور من در خانواده است. ۶۴ درصد از افراد گزینه‌های درست یا کاملاً درست را انتخاب ‌کردند.
۲۱) زمانی که بیرون از زندان بودم مجبور بودم فرزندم را بشدت کنترل کنم، الان می‌دانم با نبود خودم در خانه به هر کاری از جمله شرارت و آزار و اذیت دیگران دست می‌زند. ۶۶ درصد از افراد نمونه به این سؤال پاسخهای منفی را انتخاب کردند.
۲۲) از یکی دو سال اخیر احساس می‌کنم دیگر روز ملاقات برایم شوق‌انگیز نیست. ۵۰ درصد از افراد نمونه در جواب این سؤال پاسخ منفی داده‌اند که حاکی از این است که خانواده زندانی با اینکه فرد مدت زیادی در حبس بوده ولی هنوز امید دارندکه زندگی‌شان دوباره سامانی بگیرد.
۲۳) سراسر مدت ملاقات با غرغر، ناراحتی و اوقات تلخی می‌گذرد. تقریباً ۶۰ درصد از افراد به این سؤال پاسخ منفی داده‌اند.
۲۴) خانواده‌ام از نافرمانی ، شرارت و خلافکاری فرزند (یا فرزندانم) بشدت نگران و ناراحتند. ۵۴ درصد از افراد به این سؤال پاسخهای درست یا کاملاً درست داده‌اند.
۲۵) برخلاف یکی دو سال اول حبس، دیگر لحظه‌شماری و روزشماری برای رسیدن روز آزادی را کنار گذاشته‌ام. تقریباُ ۶۰ درصد از نمونه به این سؤال گزینه‌های درست یا کاملاً درست را انتخاب کرده‌اند.
۲۶) پس از گذشت این مدت ، دیگر رغبتی به فعالیت در زندان حتی برای وقت کشی ندارم. تقریباُ ۹۰ درصد از افراد در جواب به این سؤال گزینه‌های درست یا کاملاً درست را انتخاب کردند.
بحث و نتیجه‌گیری با توجه به تأیید شدن فرض مربوط به کاهش اثر فعالیت‌های فرهنگی در اثر حبس طولانی مدت، به نظر می‌رسد لازم است در زمینة کاربرد حبس طولانی با احتیاط بیشتر عمل شود و یا شرایط خاصی را برای محکومین به این حبس‌ها در نظر گرفت که در صورت برآورده شدن آنها امکان رهایی فرد وجود داشته باشد تأکید بر فعالیت‌های فرهنگی و مورد نظر گرفتن شاخص‌های بهبود رفتار فرد ازآن جمله است. این موضوع اهمیت خاصی دارد چرا که علاوه بر عدم تحقق هدف از حبس که همان تنبه و اصلاح فرد است می‌تواند باعث ناراحتی و تشویق فرد به خلاف به دلیل سرخوردگی و ناامیدی فرد نیز گردد که ارتکاب جرم در زندان پس از رهایی را شامل می‌شود. تأیید فرض مربوط به مشکلات معیشتی خانواده در نتیجه حبس فرد از جمله موارد مهمی است که باید مورد توجه قرار گیرد. به نظر می‌رسد با توجه به فردی بودن مجازات ، باید شرایط به گونه‌ای پیش‌بینی شود که خانوادة فرد از آثار سوء حبس برکنار باشند.
در این زمینه توجه به نقش سازمانهای رفاه و تأمین اجتماعی اهمیت خاصی دارد. یک موضوع مهم عدم تأیید فرض مربوط به حساسیت فرد نسبت به خانواده و فرزند است.
این وضعیت حاکی از وجود حمایت اجتماعی برای بازپروری فرد و پذیرش مجدد او از سوی خانواده و شاید اجتماع است.این واقعیت امکان بازپروری فرد در صورت اندیشیدن تمهیدات لازم را فراهم می‌آورد. بهرحال فرد انگیزه‌ای دارد که باید راه استفاده از آن توسط قانون‌گذاران و سایر دست‌اندرکاران مشخص شود. فرض مربوط به تأثیر‌پذیری حالات روانی فرد در نتیجة حبس با قید احتیاط قابل تأیید است. این یافته‌ها هماهنگی با دو فرض قبلی است که فرد ضمن امید داشتن به حمایت خانواده از وضع معیشتی آنان ناراحت و نگران بوده و این واقعیت زندگی او را تحت تأثیر قرار داده است.
▪ پیشنهادات
ـ بررسی امکان استفاده از مجازات‌های جایگزین حبس شامل ارائه خدمات آموزش-فنی‌ و حرفه‌ای و نیز مجازات مالی با توجه به جمیع جهات.
ـ فراهم آوردن امکانات حبس خانگی ، با توجه به نیاز خانواده‌ به حضور سرپرست در خانواده.
ـ اندیشیدن تمهیداتی برای کاهش آثار مالی ناشی از حبس سرپرست بر خانواده با گسترش چتر حمایتی سازمانهای تأمین اجتماعی.
ـ گسترش فعالیت‌های فرهنگی برای خانوادة زندانیان دارای حبس درازمدت در کنار ارائه کمک‌های مالی به عنوان مکمل فعالیت‌های فرهنگی درون زندان برای فرد زندانی.
ـ تدوین دقیق روشهای تنبیهی و تشویقی برای محکومین حبس‌های درازمدت به منظور ایجاد انگیزه برای شرکت در فعالیتهای بازپروری.

حسین تفضلی
▪ منابع:
ـ بهزادی، رقیه قوانین هیتی‌ها مجلة حقوقی دادگستری شماره ۲۶ بهار ۱۳۷۸
ـ جوان، موسی تاریخ ایران قبل از اسلام انتشارات عطایی ۱۳۵۳
ـ عمیدی،‌ جواد نظریه‌های نمونه‌گیری مرکز نشر دانشگاهی ۱۳۷۸
ـ کی‌نیا ، مهدی مبانی جرم‌شناسی انتشارات دانشگاه تهران ۱۳۷۳ـ شامبیاتی، هوشنگ حقوق جزای عمومی (جلد اول) انتشارات ویستار ۱۳۷۲

منبع : سایت خبری تحلیلی فرهنگ انقلاب اسلامی