روحیه سربازی از نگاه روانشناسی

یکی از حیطه های کار روانشناسان نظامی بررسی روحیه در یگان نظامی می باشد که در ایجاد و تقویت این عامل روانشناسان نظامی می توانند تاثیر بسزایی داشته باشند. روحیه سرباز پراهمیت‌ترین عامل در جنگ به شمار می آید و شاید اغراق نباشد اگر بگوییم در هیچ نوع عملکردی داشتن روحیه برای فرد به اندازه‌ای که برای یک جنگجو مهم است اهمیت ندارد. در میدان نبرد عوامل بازدارنده‌ای وجود دارد تا یک سرباز را از ادامه نبرد سست کند، زیرا در آنجاست که انسان در دو راهی حیات و مرگ قرار دارد و در آنجاست که کل وجود و هستی یک نفر تهدید می شود، و از این دو راه یکی را باید انتخاب کند و نه تنها انتخاب کند بلکه بایستی با عشق و حرارت تمام بر سر این انتخابش وفادار و استوار باقی بماند. پس این عامل می تواند سرنوشت جنگ را شدیدا تحت تاثیر قرار دهد.
البته روحیه سرباز عامل جدیدی نیست که به تازگی مورد توجه فرماندهان قرار گرفته باشد. بلکه از روزگاران قدیم، روحیه به عنوان یک عنصر اساسی در جنگها شناخته شده است و همواره سرباز شجاع، نترس و بی‌باک را همگان تحسین کرده اند، و در نقطه مقابل، افراد ترسو که شهامت جنگیدن را نداشته‌اند مورد مزمت قرار گرفته‌اند. اسکندر برای جلب روحیه سربازانش همواره بین آنها بذل و بخشش می‌کرد و حتی در طول جنگ، آنهایی را که نیاز داشتند به سوی وطنشان بروند راهی مرخصی می‌کرد. زیرا خوب می‌دانست که سربازان بدون انگیزه نمی‌توانند جنگجوی خوبی برای او باشند. فیلدمارشال مونتگمری نیز می‌گوید که روحیه سرباز پراهمیت‌ترین عامل در جنگ است.
در تاریخ جنگها، شاید هیچ ارتشی یافت نشود که روحیه سربازانش به قدر سربازان ناپلئون قوی و نیرومند بوده باشد. این ارتش در بحبوحه انقلاب و در میان شعار آزادی، برابری و برادری زاده شده، پرورش یافته و به سلسله پیروزیهای عجیب و غریبی در تمام خاک اروپا نایل گردیده بود. دلیل این امر چه بود؟
در سال ۱۹۲۱ مونسون برای اولین بار شاخه‌ای به عنوان بخش روحیه در ستاد ارتش آمریکا بوجود آورد و در این زمینه شروع به انجام تحقیقات گسترده‌ای نمود و عوامل مختلفی شناسایی شده‌اند که می‌توانند روحیه افراد را تحت تاثیر قرار دهند و عملکرد آنها را در واحدهای نظامی تغییر دهند.
● تعریف روحیه
واژه روحیه در زمینه‌های متفاوتی چون صنعت، علوم تربیتی، پزشکی و همانند آن در ارتش بکار رفته است. اما به نظر می‌رسد که این واژه از نظر معنی در تمام زمینه‌های فوق دارای تفاوتهای بسیاری باشد. در یک تعریف آمده است: روحیه عبارت است از یک حالت روانی هیجانی که در این حالت فرد دارای احساس خوشحالی، امیدواری و داشتن اطمینان به دور از هرگونه احساس بی‌ارزشی، غم و افسردگی است.
در تعریف دیگری روحیه را به عنوان توانایی انجام کار در شرایط و اوضاع دشوار با یک ظرفیت محدود توصیف کرده‌اند. بطور کلی اطمینان داشتن، ثابت قدم و راسخ بودن و فدا کردن نگرشهای خود در برابر وظایفی که از افراد خواسته می‌شود، ایمان به فرماندهان، اعتقاد به پیروزی، احساس سهیم بودن در ثمره کار گروهی و وفاداری نسبت به دیگر اعضای گروه نشانگر روحیه بالا می‌باشد.
● عوامل فردی موثر بر ایجاد روحیه
این عوامل به نیازهای فیزیولژیکی و روانشناختی بستگی دارد. بهداشت خوب، سلامتی، غذای خوب، استراحت مناسب و خواب کافی، لباسهای خشک و تمیز و در دسترس بودن حمام، از عواملی هستند که موجب بوجود آمدن روحیه بالا می‌شوند. نظر بر این است که ارضای نیازهای اولیه سربازان از قوانین و روشها در میدان جنگ برای آنها الویت بیشتری دارد. بطوریکه یکی از شکایات سربازان در زمان جنگ مربوط به غذا و خواب است. ناپلئون بناپارت در خصوص اهمیت نیاز افراد به غذا و جنگ می‌گوید: یکی از مارشهای نظامی، مارش مربوط به شکم سربازان می‌باشد. چارلز مکدونالد یکی از فرماندهان یک گردان پیاده در جنگ جهانی دوم در یک جمله کوتاه چنین می‌گوید: هیچوقت برای من اتفاق نیافتاده که روحیه‌ام برابر زمانی باشد که در یگان حمام کرده باشم.
علاوه بر عوامل فیزیولژیک موثر در روحیه فردی، عوامل روانشناختی دیگری وجود دارد که نقش مهمی در روحیه سربازان بازی می‌کند. روحیه سرباز به عواملی چون هدف، نقش اجتماعی در واحد و وجود یک دلیل برای اعتماد به نفس وابسته است. همچنین یکی از عوامل موثر در ایجاد روحیه را ایمان و ایدئولوژی می‌دانند که می‌تواند موجب افزایش عملکرد نظامی افراد شود. میهن پرستی و داشتن ایدئولوژی و ایمان موجب کاهش خواسته‌ها و نیازهای افسرانی بوده است که دارای این ویژگیها بوده‌اند. از دیگر عوامل موثر در روحیه آموزش است که نقش محوری در ایجاد روحیه در یگان نظامی را ایفا می‌کند.
اعتماد به رهبر نظامی نیز یک موضوع حیاتی است. وقتی که سرباز به رهبران خود احترام بگذارد و به قضاوت و توانایی آنان اعتماد داشته باشد و آنها را نسبتا به حالتی قوی، بعنوان پدر و یا برادر قبول داشته باشد، روحیه و تحمل او در مقابل فشارهای جنگ مقاومتر می شود. از طرف دیگر عدم اعتماد یا دوست نداشتن حقیقی رهبران در روحیه و تحمل فشار جنگ بسیار مضر است.
● عوامل گروهی موثر در روحیه
نکته بسیار مهمی که جا دارد در اینجا به آن اشاره کنیم این است که اغلب، توانایی و اراده سربازان درگیر در میدان رزم بستگی به دشمن مقابل آنها ندارد، بلکه بیشتر وابسته به شرایط محیط اطراف و ارتباطی است که با همرزمان خود دارند. گفته می‌شود داشتن هویت و تشخص در میان گروهی که خود، هویت دارد، شاید به عنوان یکی از مهمترین عوامل و اجزای تشکیل دهنده روحیه در میدان نبرد باشد.
بطور کلی صمیمیت در گروه سربازان در ارتباط نزدیک با همانند سازی با روحیه گروه می باشد. بنظر می رسد روح صمیمیت در گروه مسری است. وقتی که گروه بطور عمومی قبل از جنگیدن خوش بین است، فرد هم مستعد نشان دادن روحیه ای خوب است. اگر شهرت واحد، لیاقت آن در جنگ باشد، فرد سرباز هم منتهای کوشش و لیاقت خود را برای مبارزه نشان می دهد.
از طرف دیگر، زمانی که واحد دلسرد گردد یا گذشته ای از شکست یا از دست دادن افراد بسیاری را داشته باشد، فرد به آسانی تسلیم اضطراب و هراس می گردد. البته این حقیقتی است که کاهش روح صمیمیت در میان گروه، در ارتباط نزدیک با عدم اعتماد به رهبران یا اهمیت اهداف ضروری جنگ می باشد.
ارتباط خوب حداقل با یک رفیق در یگان به ایجاد وحدت در یگان کمک کرده و انجام ماموریت را تسهیل می‌کند و همچنین به بقای نفرات کمک می‌کند. داشتن مشترکات، چنین ارتباطاتی را تسهیل می‌کند و موجب کاهش اختلافات ناشی از نامتجانس بودن نژادی، طبقاتی، اخلاقی و ... می‌شود. بطور کلی همبستگی گروهی و عواملی که آنرا تقویت می‌کند در ایجاد روحیه واحدهای نظامی موثر هستند.
● ایجاد روحیه در واحدهای نظامی
همانطور که اشاره شد روحیه سربازان می تواند در سرنوشت جنگ تاثیر عمده ای داشته باشد و ما را علیرغم ضعف تسلیحاتی در مقابل دشمن به پیروزی برساند. شایان ذکر است که جهت دستیابی به روحیه عالی در یگان، روانشناسان نظامی می توانند در رسیدن به این هدف نقش محوری را ایفا کنند.
بطور کلی جهت ایجاد روحیه در یگان، حفظ و نگهداری، و ارتقاء آن، به ترتیب توجه به موارد زیر از اهمیت بسزایی برخوردار است.
۱) تامین کیفی و کمی نیازهای فیزیولژیک مثل تغذیه ، خواب ، حمام و ...
۲) تامین نیازهای روانی افراد مثل تقویت اعتماد به نفس، احساس مسئولیت
۳) تقویت ایمان و ایدئولوژی
۴) تقویت ارتباطات در واحدهای نظامی
۵) تقویت همبستگی در واحدهای نظامی
۶) متجانس کردن واحدهای نظامی

سعید متشکری