چالش‏های آمریکا و روسیه در رابطه با مسئله هسته‏ای ایران

آمریکا و روسیه با یکدیگر در حدود یک دهه است که بر سر مسئله هسته‏ای ایران همدیگر را به چالش فرا می‏خوانند، روسیه چشم به تجارت پر سود هسته‏ای با ایران دارد و آن‏را امتیازی برای جلوگیری از ورود نامحرمان به حیاط خلوت خود تلقی می‏کند و آمریکا به لحاظ ایدئولوژیک ایران را دشمن اصلی و یکی از محورهای شرارت می‏داند.
با توجه به این‏که آمریکا و شوروی توافق‏نامه‏های متعددی امضا کرده‏اند که طی آن دو کشور متعهد شوند در راستای خلع سلاح تسلیحات هسته‏ای خود را تخریب کنند. اما امروز با گذشت یک دهه از این توافق‏نامه‏ها هیچ‏یک از دو کشور نه تنها کلاهک‏های هسته‏ای خود را تخریب نکرده‏اند بلکه همچنان به افزایش آنها نیز ادامه داده‏اند.
آمریکا و روسیه با یکدیگر در حدود یک دهه است که بر سر مسئله هسته‏ای ایران همدیگر را به چالش فرا می‏خوانند، روسیه چشم به تجارت پر سود هسته‏ای با ایران دارد و آن‏را امتیازی برای جلوگیری از ورود نامحرمان به حیاط خلوت خود تلقی می‏کند و آمریکا به لحاظ ایدئولوژیک ایران را دشمن اصلی و یکی از محورهای شرارت می‏داند و در نزد نئومحافظه‏کاران طراح دولت بوش خطر بالقوه‏ای برای آمریکا و موجودیت اسرائیل و نقشه‏های خاورمیانه بزرگ تلقی می‏کنند. روسیه که از ناحیه ایران در مسئله چچن، آشوبهای تاجیکستان، درگیری آذربایجان، ارمنستان و اخیراً خشونت‏های ازبکستان آسوده خاطر است ظاهراً تهدید کم‏تری از هسته‏ای شدن ایران احساس می‏کند ولی تمایل رهبران روسیه به نزدیکی با غرب و اتحادیه اروپا ممکن است تنها در صورتی که هزینه‏های شرکت در تحریم علیه ایران را آمریکا و دوستانش بپردازند نگاه روسیه را به مسئله هسته‏ای ایران عوض کند.
اینک به بررسی راهکارها و استدلال‏های هر دو طرف درخصوص مسأله هسته‏ای ایران می‏پردازیم:
● آمریکا
ـ جورج بوش، در ۲۵ ژوئن ۲۰۰۳ اعلام کرد که «ما یک ایران با تسلیحات هسته‏ای را تحمل نخواهیم کرد». وی عنوان می‏دارد که ساخت نیروگاه هسته‏ای برای کشوری همچون ایران که دارای منابع سرشار نفت است هیچ توجیهی ندارد و به‏طور ضمنی به معنای آن است که نیروگاه‏های آن کشور برای ساخت تسلیحات هسته‏ای مورد استفاده قرار خواهد گرفت.
ـ این در حالی است که در دوره محمدرضا شاه پهلوی آمریکایی‏ها ادعا می‏کنند که برنامه‏های هسته‏ای ایران در ابتدا با سفارش و توجیه آنها به این دلیل توسعه یافت که شاه برای ذخیره نفت در جهت استفاده از آن در اهدافی سودآورتر از سوخت، به انرژی هسته‏ای رو می‏آورد، اما بعد از انقلاب به علت از دست دادن منافع استراتژیک خود در ایران در نقطه مقابل موضع گرفته‏اند.
ـ آمریکایی‏ها در تمام این مدت برای قطع همکاری‏های هسته‏ای با ایران، روسیه را تحت فشار قرار داده‏اند از جمله در ژوئیه ۱۹۹۹ هفت شرکت و مرکز تحقیقاتی روسی به‏دلیل این‏که واشینگتن معتقد بود که در توسعه برنامه‏های موشک‏های بالستیک به ایران کمک کرده‏اند جریمه شدند.
ـ آمریکایی‏ها ادعا می‏کردند که مراکز پژوهشی، دانشمندان و کارشناسان نظامی روسیه در اجرای برنامه اتمی و موشکی ایران نقش مهمی ایفا می‏کنند.
و این در حالی است که دولت بوش برای بودجه ۲۰۰۵ درخواست ۱۹ میلیارد دلار درخصوص گسترش سلاح‏های هسته‏ای کرده است که نسبت به گذشته افزایش چشمگیری داشته است با توجه به سیاست‏های اعلام شده و سخنان مسئولین بلندپایه آمریکا می‏توان تقابل ایالات متحده با ایران را حدس زد برای مثال ریچارد بوچر سخنگوی وزارت خارجه آمریکا در راستای اتهامات مقام‏های رسمی آمریکا به ایران اعلام نمود «تهران باید استانداردهای بین‏المللی را که از سوی اکثر کشورهای جهان پذیرفته شده است قبول کند ... تقریباً تمام کشورهای جهان پروتکل الحاقی را پذیرفته‏اند و ایران نیز باید آن‏را امضا کند.
و نیز ریچارد پرل مشاور وزیر دفاع آمریکا نیز اعلام کرد:
ـ بهترین راه برای مقابله با برنامه‏های هسته‏ای ایران، آزاد کردن و رهایی مردم ایران می‏باشد.
و سرانجام جورج کنت رئیس سازمان جاسوسی آمریکا سیا در گزارشی به کنگره این کشور، ایران را به داشتن یکی از فعال‏ترین برنامه‏های دست‏یابی به تسلیحات هسته‏ای متهم کرد.
در مجموع تقابل آمریکا در رابطه با مسئله انرژی هسته‏ای ایران را می‏توان در پنج محور نام برد:
ـ مسأله توسعه تسلیحات کشتار جمعی؛
ـ مبارزه با تروریسم؛
ـ وضعیت صلح خاورمیانه؛
ـ حقوق بشر؛
ـ تهدیدات بالقوه علیه موجودیت اسرائیل.
● روسیه
در ژانویه ۱۹۹۵ مسکو و تهران قراردادی به ارزش ۸۰۰ میلیون دلار برای ساخت نیروگاه اتمی بوشهر منعقد کردند. البته شرکت‏های آلمانی در سال ۱۹۷۴ در دوره محمدرضا شاه پهلوی پروژه بوشهر را آغاز کرده بودند اما عملیات ساختمانی آن به‏خاطر انقلاب اسلامی در سال ۱۹۹۷ متوقف شد و سرانجام در جنگ تحمیلی عراق علیه ایران نیروگاه اتمی بوشهر آسیب جدی دید و برای بازسازی، ایران نیاز به جلب کمک‏های فنی خارجی پیدا کرد. در نتیجه با موافقت دو کشور ایران و روسیه عملیات بازسازی نیروگاه بوشهر در سال ۱۹۹۵ آغاز شد و طبق گفته مقامات مسئول ایران این نیروگاه که نیروگاه آب سبک ۱۰۰۰ مگاواتی می‏باشد در سال ۲۰۰۵ راه‏اندازی خواهد شد.
روسیه همکاری خودش را با ایران در تمام زمینه‏ها صلح‏آمیز اعلام نمود و علی‏رغم فشارهای آمریکا در مارس ۲۰۰۱، رئیس‏جمهور روسیه و آقای خاتمی یک معاهده همکاری را به امضاء رساندند. و نیز در اکتبر ۲۰۰۱ مسکو و تهران موافقت‏نامه‏هایی را برای صدور کالاهای نظامی روسیه به ایران امضا کردند. ارزش این موافقت‏نامه‏ها ۴۰۰ میلیون دلار بود و شامل کالاهایی چون لوازم یدکی تسلیحات ساخت روسیه، جت‏های جنگنده جدید و احتمالاً تجهیزات هوایی ـ دفاعی، سیستم‏های زمین به زمین و سیستم‏های ضد کشتی بود.
در مجموع مسکو علی‏رغم فشارهای زیاد آمریکا هنوز همکاری‏های هسته‏ای خود با ایران را قطع نکرده است.
مقامات روسیه ایران را همسایه و شریک سنتی روسیه می‏خوانند و تأکید می‏کنند که شکی وجود ندارد که روسیه تعهداتش نسبت به ایران را انجام خواهد داد و نیرگاه هسته‏ای بوشهر را تکمیل خواهد کرد.
پوتین بعد از اظهارنظر تونی بلر نخست‏وزیر انگلیس اعلام داشت:
روسیه همکاری هسته‏ای خود با ایران را متوقف نخواهد کرد ولی بر این امر اصرار داریم که برنامه‏های هسته‏ای ایران باید تحت نظارت و کنترل آژانس بین‏المللی انرژی اتمی (IAEA) باشد.
ایگور ایوانف وزیر خارجه روسیه نیز در مصاحبه‏ای عنوان کرد که حمایت روسیه از پروژه ۸۰۰ میلیون دلاری نیروگاه اتمی بوشهر در تطابق با تعهدات بین‏المللی ما می‏باشد.
نوع تعامل ایران با روسیه از اهمیتی دوچندان برخوردار می‏باشد. تاکنون زمامداران روسی اگرچه در برخی از مواقع تا حد امکان بر سر تعهدات دوجانبه خویش باقی ماندند، با این حال نشان داده‏اند منافع ملی و خصوصاً اقتصادی خویش را در بسیاری جنبه‏ها بر روابط دوجانبه با ایران ارجح می‏دانند.
دلایل همکاری و تمایل روسیه با ایران
۱) در صورت قطع همکاری با ایران این کشور موقعیت خود را در بازار رقابتی تکنولوژی هسته‏ای تضعیف خواهد کرد. (زیرا پوتین در جریان اجلاس سران گروه هشت در اواسط سال ۲۰۰۳ با اشاره به این موضوع اعلام کرد که در فرآیند منع تکثیر تسلیحات، گام‏ها و اقداماتی که روسیه را دچار زیان رقابتی نماید تحمل نخواهد کرد.
۲) روسیه از مشارکت استراتژیک با ایران نفع می‏برد و بیشتر از همه این نفع ژئوپولتیکی است که روسیه را تشویق به همکاری با ایران می‏نماید.
۳) روسیه در شرایط همکاری با ایران فضای بیشتری برای پی‏گیری سیاست خارجی خود دارد: و یک ایران با ثبات و به لحاظ تکنولوژیکی پیشرفته برای روس ذی‏نفع است. و از طرفی نیز با بودن صلح و ثبات جامع در خاورمیانه نفع می‏برد.
۴) مسیر ترانزیتی جایگزینی که آسیا را به اروپا پیوند می‏دهد میلیاردها دلار درآمد را برای روسیه به همراه دارد. خط آهن یکصد میلیون دلاری و ۳۴۰ کیلومتری که روسیه را از طریق آذربایجان و ایران به خلیج‏فارس متصل می‏کند منافع اقتصادی با ایران را تعقیب می‏کند.
۵) بوشهر پس از تکمیل برای روسیه درآمدزایی خواهد داشته و بازتابی از الزامات اقتصادی است. حدود یکصد ایرانی به منظور راه‏اندازی نیروگاه بوشهر در حال آموزش در روسیه هستند و به‏قول سرگئی بلاگف متخصص مسائل سیاسی کشورهای مستقل مشترک‏المنافع در نگاه مسکو امید به کسب درآمد از همکاری هسته‏ای با ایران بر نگرانی از ظهور یک قدرت هسته‏ای جدید می‏چربد.
● چالش‏های پیش روی روسیه و آمریکا
رابطه روسیه و آمریکا بعد از حادثه ۱۱ سپتامبر در حوزه مبارزه با تروریسم که برای آمریکا «القاعده» و برای روسیه «چچن» مهم تلقی می‏شد پیشرفت قابل توجهی یافت ولی نگرانی روسیه از نقش آمریکا در جهان تک قطبی و نظم نوین جهانی و اضطراب آمریکایی‏ها از سرازیر شدن تکنولوژی هسته‏ای و سلاح‏های کشتار جمعی از ناحیه روسیه به کشورهای محور شرارت و فعالیت‏های روسیه در نشان دادن استقلال و نفوذ جهانی چالش‏های جدیدی را ایجاد کرده است. اختلاف‏نظر میان آمریکا و روسیه بر سر کشورهایی که در شمار محور شرارت قرار گرفته‏اند محل بحث و گفت‏وگوی جدی این دو کشور می‏باشد. چین، کره شمالی و ایران به‏عنوان مکان‏هایی که روسیه در گسترش مهارت و لوازم مربوط به سلاح‏های کشتار جمعی نقش مستقیم داشته است از نظر آمریکا مورد تائید نمی‏باشند و با توجه به اظهارات هر دو کشور مبنی بر رویکرد یکسان درخصوص منع گسترش سلاح‏های کشتار جمعی به کشورهای جهان همچنان اختلاف اساسی و غیرقابل انکار درخصوص مسایل هسته‏ای بین آنها وجود دارد. تاکنون روابط ایران و روسیه در رابطه با فروش تکنولوژی هسته‏ای و موشکی به‏عنوان موضوع عمده و بحث برانگیز در روابط ایران و روسیه عمل کرده است. وضعیت کنونی این گفت‏وگوها به‏ویژه بحث غنی‏سازی اورانیوم و فعال کردن راکتور اصفهان در تولید هگزافلوراید اورانیوم و مذاکرات ژنو در چهارشنبه ۴/۳/۱۳۸۳ در هر لحظه می‏تواند به‏عنوان تعیین‏کننده وضعیت چالش واشینگتن و مسکو نگریسته شود. روسیه در حالی‏که از ایران به‏عنوان یک متحد ژئوپلتیک و شریک سنتی در منطقه نام می‏برد با دقت به بهایی که حرکت به سوی رابطه با ایران خواهد داشت نظر می‏کند.
● مسأله داخلی روسیه و همسایگانش
تلاش‏ها و فعالیت‏های جنجال برانگیز روسیه در داخل کشور بعد از فروپاشی درخصوص حفظ وضع موجود و تغییرات بسیار کند و تدریجی خسته‏کننده در کنار شیوه عمومی روس‏ها در ایجاد آرامش و ثبات در جامعه و حیاط خلوت خود آمریکایی‏ها را وادار به واکنش ساخته تا ماهیت دمکراتیک و ارزش‏های اساسی روسیه و همسایگان تازه به استقلال رسیده نوظهور را زیر سؤال ببرند روسیه که در حیاط خلوت خود این روزها از طرف فعالیت‏های آمریکا غافل‏گیر شده است بشدت احساس خطر و آسیب‏پذیری می‏کند.
ویکتور یوشچنکو از اوکراین و میخائیل ساکاشویلی از گرجستان که هر دو با انقلاب رنگی به‏قدرت رسیده‏اند، ولادیمیر و رونین رئیس جمهور «مولدوا» که با یک حربه توانست جلوی شورش را در کشور خود بگیرد و از وقوع انفجار مردمی در کشور خود جلوگیری کند و با انتقاد شدید از روسیه گوی نقد از روسیه را از دست مخالفان خود ربود و با این کار توانست آنها را آرام کرده و اوضاع را به‏دست گیرد و خشونت در ازبکستان که اسلام کریم اف را به وحشت انداخته و خود شخصاً شورش اندیجان را سرکوب کرده است و نیز آتش زیر خاکستر در آذربایجان که روسیه را به هراس انداخته است امّا الهام علی اف رئیس‏جمهور آذربایجان نه روسیه را نقد می‏کند و نه آرزو می‏کند که انقلاب مخملی در کشوراش رخ دهد و از اوضاع فعلی راضی است و قصد دارد آن‏را به همین شکل حفظ کند هرچند که الهام علی اف و پدرش هر دو سابقه بدی در یک‏طرفه کردن انتخابات دارند و هم‏اکنون سه حزب مخالف عمده در آذربایجان (حزب مساوات به رهبری عضو سابق پارلمان عیسی قنبر و حزب دموکراتیک به رهبری عضو سابق پارلمان رسول قلی اف و حزب مردم به رهبری علی کریم لی) که رهبران این سه حزب در ماه اردیبهشت به ملاقات سفیر آمریکا در آذربایجان رفته بودند این حرکت موافقان علی اف را به‏شدت برآشفت و این نشان می‏دهد که اوضاع آذربایجان به مراتب آشفته‏تر از زمانی است که اوکراین در زمان انتخابات داشت. به هر حال حیات خلوت روسیه اینروزها در آستانه حوادث غیرمترقبه است که روسیه‏ها را به‏شدت آشفته کرده است. و این امور می‏تواند در رابطه آمریکا و روسیه درخصوص انرژی هسته‏ای ایران تأثیرگذار باشد.
● رابطه مسکو با غرب و آمریکا
مقامات آمریکائی بر این باورند که هرچند روسیه در سال‏های اخیر قدم‏های مثبتی در جهت ایجاد روابط تجاری با غرب برداشته و سطح تعاملات خود با آمریکا را افزایش داده است اما این کشور همچنان باید از صدور سلاح به کشورهایی که از نگاه آمریکا در محور شرارت قرار گرفته‏اند پرهیز کند.
روسیه در مقابل اظهار داشته که شرکت‏های غربی، ایران را به تکنولوژی موشکی و هسته‏ای مجهز کرده‏اند نه شرکت‏های روسی. با این وجود روسیه پیشنهاد کرد تا ایران را برای اجازه دادن به بازرس‏های بین‏المللی بیشتر و گسترده‏تر تحت فشار قرار دهند، البته ترس روسیه از داشتن چرخه سوخت ایران است و پیشنهاد اخیر روسیه قبل از نشست حسن روحانی در ژنو (۴/۳/۱۳۸۳) با وزیران سه کشور آلمان، فرانسه و انگلیس، درخصوص غنی‏سازی اورانیوم ایران در روسیه حاکی از این ترس روسیه می‏باشد. در این میان آمریکایی‏ها نیز فعال‏تر شده و از تمامی اهرم‏های موجود برای قطع رابطه ایران و روسیه استفاده کرده حتی در مذاکراتی که پس از ۱۱ سپتامبر میان روسیه و آمریکا صورت گرفت، آمریکا تلاش نمود تا خسارت‏های احتمالی صرف‏نظر کردن روسیه از ادامه فعالیت با ایران را بپردازد.
در این زمینه راهکارهای آمریکا از جمله خرید تعدادی از تسلیحات ساخت روسیه یا واردات ضایعات هسته‏ای روسیه توسط تایوان، کره جنوبی و ژاپن، همچنین دستور به ناسا در جهت استفاده از خدمات آژانس فضایی و هواپیمایی روسیه و پرداخت هزینه‏های آن را ارایه کرده است که با استقبال جدی روس‏ها مواجه نگردید. زیرا دلایل اساسی برای روس‏ها علی‏رغم اظهارنظر کارشناسان آمریکائی، روسیه به این مطلب پی برده است که قابلیت‏های نوظهور هسته‏ای در کشورهای مخالف آمریکا وجود دارد که به روسیه به‏عنوان یک شریک منطقه‏ای مهم و بازار بزرگ برای تکنولوژی‏های نظامی روسیه نگاه می‏کنند و نیز سقوط جهانی بازار تسلیحات و سقوط مداوم مجموعه صنایع نظامی روسیه باعث شده است که احساس کنند مجبور به گسترش روابط با خریداران فعلی یا آینده سلاح‏های روس مانند ایران، چین، هند هستند «کما این‏که رئیس‏جمهور روسیه پوتین در اجلاس سران گروه هشت در اواسط سال ۲۰۰۳ اعلام کرد گام‏ها و اقداماتی که روسیه را دچار زیان رقابتی نماید تحمل نخواهد کرد.»
● پیامد انرژی هسته‏ای ایران برای روسیه و آمریکا
در پیامد بحث باید گفت بعد از فروپاشی شوروی در سال ۱۹۹۸ دو نکته در رابطه روسیه و آمریکا مهم تلقی می‏شود.
یکم) از زمانی که روسیه به دعوت ایران برای ساخت نیروگاه اتمی بوشهر پاسخ مثبت داد و مسأله انرژی هسته‏ای ایران مطرح شد.
دوّم) دلارهایی که آمریکا در کشورهای تازه به استقلال رسیده شوروی سابق هزینه کرده که این روزها دارد جواب می‏دهد و زنگ‏های خطر یکی پس از دیگری برای روسیه به صدا در می‏آیند از اوکراین گرفته تا مسئله ازبکستان که دامنه خشونت آن را فرا گرفته است.
در هر دو مسأله از سوی هر دو طرف بر ضرورت یک سازش آگاه هستند و ظاهراً به حل اختلافات باقی مانده در مورد این دو مسأله علاقه نشان می‏دهند، برخی از نشانه‏ها نمایانگر سست شدن روسیه در برخی از مقاطع بوده اما تاکنون روسیه هیچ‏گونه تعهد رسمی مبنی بر عدم همکاری هسته‏ای با ایران نداده است، در عوض احتمالاً دولت آمریکا نیز از تمام ابزارهای تشویق که در اختیار داشته استفاده نکرده است. ولی قرائن نشان می‏دهد که روسیه نیز بدش نمی‏آید که ایران چرخه سوخت نداشته باشد و صرفاً منابع از طریق روسیه تأمین گردد. همان‏طور که آمریکا در مورد ۲۰ راکتور هسته‏ای بدون هیچ چرخه سوختی برای کره جنوبی در نظر گرفته تا نبض کره‏ای‏ها را در دست داشته باشد و اگر اعتراضی کنند دیگر از سوخت خبری نباشد و تمامی راکتورها تعطیل شود به‏نظر می‏رسد روسیه نیز تمایل دارد که ایران چرخه سوخت نداشته باشد تا بتواند هم امتیازی نسبت به برنامه هسته‏ای ایران داشته باشد و نیز به آمریکا بگوید که مسئله هسته‏ای ایران در دست روس‏هاست و در هر زمان که بخواهد با حیاط خلوت خود معامله کند.
اما بدشناسی روسیه این‏جا است که از همه طرف با همفکران آمریکا محاصره شده است سفر جورج بوش به گرجستان و اعلام او از روند دموکراسی در کشورهای تازه به استقلال رسیده و ابراز خوشحالی از روند رو به رشد آن دقیقاً این همان چیزی است که روسیه را در مقابل به واکنش وا می‏دارد و بهترین اهرم به این نقطه‏ضعف تقویت همکاری با ایران است. از این‏رو انتظار نمی‏رود که اختلافات روسیه و آمریکا بر سر مسئله هسته‏ای ایران به سادگی حل شود بلکه این اختلاف روز به روز پیچیده‏تر شده و بر ابعاد آن افزوده می‏گردد در نتیجه پیامدها و واکنش‏های ناخواسته و خواسته این دو قدرت در مجموع زمانی به نفع ایران خواهد بود که ایران هوشمندانه و هوشیارانه از رابطه این دو قدرت به تفع خود بهره‏برداری نماید.

نویسنده: مسعود پورفرد

منبع : خبرگزاری فارس