موسیقی مصر با قدمتی هفت هزار ساله

موسیقی احتمالاً از آغاز تمدن و فرهنگ مصر با آن عجین بوده است. نقاشیهای باقی‌مانده بر دیوارهای مقبره‌ها و قلعه‌ها، انواع سازهای موسیقایی را در محیطهای مذهبی و غیر مذهبی نشان می‌دهند و بسیاری از موسیقیدانها، با سازهایشان دفن شده‌اند. همین مسئله نشان می‌دهد که موسیقی در مصر نه تنها بخش مهمی از آئینهای آنها را نشان می‌دهد، بلکه بخش مهمی از زندگی روزمره و تفریح و سرگرمی مصریها هم بوده است. متأسفانه هیچ اثر مکتوبی از مصریها بر جا نمانده است و گمان نمی‌رود که نظام نت‌نویسی پیشرفته‌ای توسط مصریها اختراع شده باشد.
ظاهرا‌ً موسیقی هم مثل بسیاری از هنرها، در مصر باستان به‌صورت سینه به سینه نقل می‌شده است. بسیاری از دانشگاهها و مؤسسات موسیقی در پی کشف واقعیتهای موسیقی باستانی مصر و تاریخچه سازهای بی‌شمار آنها هستند.
سازهای شناخته شده در مصر باستان هم دقیقا‌ً به سازهایی که اغلب ملل متمدن اختراع کرده‌اند، شباهت دارند. عود، چنگ، فلوت، نی، شیپور، طبل، دایره زنگی و سایر سازهای کوبه‌ای از این قبیل هستند. به مرور زمان، سازهای جدیدی از سوی مردمان ملل دیگر به مجموعه سازهای مصری افزوده شدند.
سنت موسیقایی عرب به شکلی که امروزه شناخته شده است در فاصله قرنهای هفتم تا سیزدهم میلادی در دربارهای خلفای اسلامی شکل گرفت. نخستین رنسانس بزرگ موسیقی عرب در سوریه و نواحی اطراف آن در دوران بنی‌امیه به وجود آمد (قرن هفتم ـ هشتم میلادی). در آن هنگام بغداد، مجمع بزرگ موسیقیدانها و نوازندگان بود. این توسعه و پیشرفت تا حد زیادی به طرز تفکر فرمانروای آنجا، هارون‌الرشید بستگی داشت.
موسیقی عرب، تا آنجا که مستندات تاریخی نشان می‌دهند، ریشه در موسیقی قرن سوم ایران و امپراتوری بیزانس (قرن ۴ تا ۶ میلادی) دارد. موسیقی این ملل هم به نوبه خود به آثاری از یونانیان ارتباط پیدا می‌کنند که عاشق شعر و موسیقی بودند.
در قرن دهم، موسیقیدان بزرگ ایرانی،‌ فارابی، آثار بزرگ یونان باستان را به عربی ترجمه کرد. برخی از این آثار عبارت‌اند از: مسائل نوشته ارسطو، شرحی بر مسائل نوشته تمیستیوس۱، هارمونی نوشته افلاطون و عناصر موسیقی نوشته اقلیدس. همین آثار، تأثیر عظیم موسیقی یونان را بر موسیقی عرب نشان می‌دهد؛ ولی در عین حال، بنیان محکمی را به دست فارابی برای موسیقی عرب، تدارک می‌بیند.
فارابی هم مثل اقلیدس، ریاضیدان و فیزیکدان بود و لذا می‌توانست ساختار موسیقایی را از منظر علمی مورد بررسی قرار دهد. ولی از سوی دیگر، فارابی موسیقیدان هم بود و از نظر ذهنی به ابزار هنری مطالعه موسیقی مجهز بود و موسیقی را صرفا‌ً از منظر سرد و بی‌روح ریاضیات نمی‌دید. او نه تنها بر علم صدا که بر جنبه زیبایی‌شناسی و لذت بردن از موسیقی هم تکیه می‌کرد و این نکته‌ای بود که یونانیها از آن غافل مانده بودند.
● ساختار موسیقی عرب
شکلهای موسیقایی در جهان اسلام و عرب، شکل ابتدایی موسیقی در مصر در تاریخ اخیر هستند (دو هزاره از نظر یک مور‌ّخ، اخیر محسوب می‌شود!). در هر حال، عقیده راسخی در این مورد وجود دارد که شکلهای موسیقایی عربی، درواقع محصول شکلهای موسیقایی مصری هستند. شکلهای عربی موسیقایی به راحتی قابل دسترسی و مطالعه هستند و ویژگیهای اولیه آنها در طی قرون و اعصار، تقریبا‌ً دست‌نخورده باقی مانده‌اند. موسیقی عربی، همچون بسیاری از شکلهای موسیقایی سنتی افریقا، تا حد زیادی مبتنی بر واریاسیون و بداهه‌خوانی و بداهه‌نوازی و یک تم اصلی هستند. این مسئله، موسیقی عرب را از نظر ساختاری، به موسیقی جاز، که آن نیز ریشه‌های عمیقی در موسیقی افریقا دارد، شبیه می‌کند. ساختار اصلی موسیقی عرب، یعنی مقامات را می‌توان با سازهای مختلفی اجرا کرد. هرچند طبل و گیتار از همه متداول‌تر هستند.
در این چهارچوب، نوازندگان ملودیهای ناهماهنگی را به شکل دنباله‌دار می‌نوازند، ریتم اصلی را تغییر می‌دهند و ریتمهایی را هم به شکل بداهه‌ می‌نوازند.
یکی از عوارض جانبی و مداخله‌جویانه موسیقی بداهه این است که استفاده از ن‍ُت در شکلهای سنتی موسیقی عرب، جایی ندارد. در موسیقی عربی، به طرز بسیار گسترده‌ای از میکروت‍ُن استفاده می‌شود که تنوع آنها از بسیاری از شکلهای موسیقایی غربی (غیر از جاز که از نظر تکنیک اجرا، یک استثناست) بیشتر است.
در اجرای موسیقی سنتی عربی، نوازندگان و تماشاچیان نقش دارند. تماشاچی ساکت، از نظر نوازنده عرب یعنی تماشاچی ناراضی! برخلاف اجرای موسیقی در غرب، تماشاچی تمام‌عیار عرب باید همراه با نوازنده کف بزند، آواز بخواند و از او بخواهد بخشهایی از قطعه را تکرار کند. غالبا‌ً این درخواستها در فاصله اجرای قطعات صورت می‌گیرند و در نتیجه، ممکن است اجرای یک آهنگ ده دقیقه‌ای، نیم ساعت طول بکشد و نوازندگان، بارها قطعه درخواستی تماشاگران را تکرار کنند.
اجرای موسیقی سنتی عربی، می‌تواند کاملا‌ً غیر رسمی و دوستانه باشد و یک قطعه موسیقی قبل از آنکه به‌صورت نوار ضبط شود و در اختیار مردم قرار گیرد، بارها در قهوه‌خانه‌ها اجرا می‌شود و مردم، آن را حفظ می‌کنند.
● آغاز قرن بیستم و انفجار ظبط موسیقی
با اختراع فونوگراف و اختراعات بعدی، موسیقی در اختیار توده مردم قرار گرفت. قبل از ضبط موسیقی روی صفحه و نوار، موسیقی منحصرا‌ً در اختیار تماشاگرانی قرار داشت که می‌توانستند بلیطهای گران‌قیمت اجراهای زنده را بخرند. با اختراع وسایل ضبط موسیقی، مردم عادی هم توانستند به موسیقی دلخواه خود گوش بدهند.
در سال ۱۹۰۹، کمپانی گرامافون بریتانیا، نخستین صفحه خود را به نام «صدای باشکوه او» ضبط و پخش کرد. موسیقی سنتی عرب، در سالهای بعد به سرعت ضبط شد و در اختیار مردم قرار گرفت و شکلهای جدید موسیقی پدید آمدند. در سال ۱۹۱۴، شرکت دکا۲ گرامافونی را به‌صورت انبوه تولید کرد. هر چند این گرامافون هم گران بود و فقط ثروتمندها قدرت خرید آن را داشتند، ولی بسیاری از بازرگانان، آنها را خریدند تا بتوانند مشتریهای بیشتری را جلب کنند. در یکی دو دهه بعد، مردم مصر عادت کرده بودند که به قهوه‌خانه‌ها بروند و به موسیقی کسانی چون ام‌کلثوم و محمد عبدالوهاب گوش بدهند.
کمی قبل از آن، موسیقی عربی، به‌خصوص در مصر، دچار دگرگونیهای فراوانی شد. آهنگسازانی چون سید درویش عناصر موسیقی غربی را در موسیقی سنتی عرب وارد کردند و موسیقی‌ای را که پس از قرنها، موسیقی واقعی مصری تلقی می‌شد، پدید آوردند. این موسیقی با آنکه هنوز قدرت و تأثیر موسیقی سنتی را داشت به شکلی مدرن و با ارکستر اجرا می‌شد. بسیاری از آهنگهای مصری در آن دوران، هنوز هم زنده و باطراوت هستند و با تنظیمهای جدیدی توسط خوانندگانی چون صباح فخری و فیروز اجرا می‌شوند.
با ارزان شدن تکنولوژی ضبط صدا، صفحات و گرامافونها هم ارزان‌تر شدند و افراد بیشتری قدرت خرید پیدا کردند. اینک گرامافون، مثل رادیو، در اغلب خانه‌ها پیدا می‌شد. موسیقی جدید مصر و جهان عرب، گسترش پیدا کرد و با خود هویت فرهنگی قدرتمندی را به ارمغان آورد.
● جهان معاصر
در هر حال تحول موسیقی عربی، یکسویه نبود. موسیقی عرب یکی از قدیمی‌ترین سنتهای موسیقایی جهان است و از همین رو بر موسیقی بسیاری از کشورها تأثیر عمده گذاشته است. موسیقی اسپانیا یکی از آنهاست که پس از فتح اسپانیا به دست امپراتوران اسلامی (قرون ۸ ـ ۱۵ میلادی) به‌شدت تحت تأثیر موسیقی عرب قرار گرفت. کشورهای حاشیه مدیترانه، یونان و ایتالیا هم از این تأثیرها بهره بردند. تأثیرات موسیقی عرب را حتی در ایالات متحده هم می‌توان در موسیقی تکنو۳ که در کلوپهای شبانه اجرا می‌شود و در موسیقی تژانو۴ در جنوب غربی آنجا، دید.
موسیقی عرب، در حال حاضر شامل انواع موسیقیهاست. برخی از موسیقیدانها، ملودیهای سنتی را اجرا می‌کنند و عده‌ای هم به انواع موسیقی غربی، از جمله پاپ و تاپ فورتی۵ روی آورده‌اند. در طی قرون و اعصار، مصریها هیچ‌گاه عشق به موسیقی را از دست نداده‌اند و امروزه، مصر به‌عنوان بزرگ‌ترین کانون موسیقی عرب، از اعتبار بالایی برخوردار است. موسیقیدان و رهبر ارکستر لبنانی‌الاصل، سلیم سحاب که اینک تبعه مصر است می‌گوید: «فرقی نمی‌کند که یک خواننده و آهنگساز عربی در کشور خودش چقدر موفق باشد یا نباشد. موضوع این است که تا پا در مصر نگذاری، نمی‌توانی به آرزوهایت برسی.»
اهمیت مصر در موسیقی عرب، از اهمیت ویژه‌ای که هنرمندان مصری دارند، پیداست. هنرمندانی چون سید درویش، محمد عبدالوهاب، ام‌کلثوم، محمد القصابی، زکریا احمد و ریاض الثونباتی. مصر درهای خود را به روی هنرمندان سایر کشورها نیز گشوده است. برخی از این هنرمندان، از جمله ابوخلیل الق‍ّبانی در سوریه متهم به تأثیر مخر‌ّب بر جوانان شد و به قاهره رفت و در آنجا اولین ارکستر واقعی در موسیقی عرب را بنا نهاد. مصر عاشق ‌موسیقیدانهای خود است و گفته می‌شود که تشییع جنازه بزرگ‌ترین خواننده مصر، ام‌ّ کلثوم در سال ۱۹۷۵، از تشییع جنازه رئیس‌جمهور جمال عبدالناصر باشکوه‌تر بوده است.
امروزه، موسیقیدانهای عربی، از جمله الهام المزفائی، فیروز و ماگدا الرومی از محبوبیت فراوانی برخوردار هستند، ولی موسیقیدانی که موسیقی عربی را در سراسر جهان از اعتبار بالایی بهره‌مند ساخته است، عمر ذیاب نام دارد که در سال ۱۹۹۸ بزرگترین جایزه جهانی موسیقی را برای ترانه نورالعین گرفت. نسخه انگلیسی این ترانه با نام حبیبی، پرفروش‌ترین ترانه اروپا و امریکا شد. او در سراسر جهان برنامه اجرا کرده و آثارش، در انواع سبکهای موسیقی، از سنتی گرفته تا موسیقی رقص اروپا و تک‌خوانیهای سیاه‌پوستان امریکایی، اجرا می‌شوند.

۱.Themistius
۲.Decca
۳.Techno
۴.Tejano
۵.Top۴o
وداد توحیدی

منبع : سورۀ مهر