خصوصیات کرک و پشم شتر

واژه کرک بر الیافی اطلاق می گردد که بر روی بدن شتر رشد می نماید و محققین در مراجع علمی مختلف در این مورد اختلاف نظر دارند برخی آن را پشم شتر CAMEL WOOL و برخی آن را موی شتر CAMEL HAIR نامیده اند و در دو فرهنگ لغت معتبر المورد و LONGMON واژه CAMEL HAIR را کرک شتر معنی کرده اند و همچنین VON BERGEN & MAUIESBERGER در کتاب خود AMERICAN WOOL HAND BOOK نیز چنین اعتقادی دارد، اما از لحاظ علمی سه نوع الیاف وجود دارند لیااف پشم حقیقی TRUE WOOL که این الیاف مدولا ندارند و الیاف موئین HAIRY FIBERS و الیاف کمپ KEMP FIBER . مشاهده شده است که کرک شتر مخلوطی از پشم حقیقی و الیاف موئین و همچنین الیاف هتروتایپ HETRO FIBERS است. JOSEPH (۱۹۷۷) اظهار نمود که باید کرک شتر را همراه با کرک بز و الپاکا و لاما تحت عنوان الیاف موئین ویژه، تقسیم بندی نمود زیرا که این گروه دارای ویژگی ها و صفاتی است که به وسیله رنگ ، درجه ظرافت و درجه استحکام آن را از سایر گروه ها متمایز می سازد. این گروه دارای صفات عایق و گرم کنندگی خوبی هستند و در صنایع نساجی با این گروه همچون پشم برخورد می شود. سلومه (۱۹۹۲) مشاهده کرد که پراکندگی کرک بر روی مناطق مختلف بدن از جائی به جای دیگر متفاوت است و همچنین میزان تولید و صفات کرک نیز بر حسب سن حیوان متفاوت است به طوری که حیوانات کوچک تر دارای میزان بیشتر و نوع بهتری از کرک در مقایسه یا حیوانات بزگ تر می باشند و همچنین فصل نمو و آب و هوا در خصوصیات کرک و وزن آن مؤثر است زیرا که کرک در اثر رابطه بین حیوان و محیط اطراف وی تحت تأثیر قرار می گیرد . کلیاتی در مورد توده کرک و انواع آن (FLEECE TYPES AND GENERAL INFORMATION) علی رغم تعداد فراوان شتر در آفریقا وکشورهای عربی که بالغ بر ۷/۱۰ میلیون نفر شتر است و ۷۶% از مجموع کلی شتران در جهان را تشکیل می دهد ( WARDEH ۱۹۸۹) با این وجود گزارش های اندکی در مورد کرک شتر از طرف این کشورها منتشر شده است و گزارشات و مطالعات مربوط به کرک شتر معمولاً از طرف کشورهائی منتشر می گردد که میزان تولید کرک شتر در آنها بالاست نظیر کشور هندوستان و روسیه.
VON MERGEN (۱۹۶۳) اظهار نمود که الیاف کرک شتر یک کوهانه در مقایسه با شتر دوکوهانه من حیث المجموع کوتاه و خشن است و شتر دو کوهانه بهترین انواع کرک را از جهت مقدار تولید و نرمی آن تولید می کند ودر هنگام پشم چینی شتر، کرک شتر دارای مخلوطی از الیاف مختلف است همانند پشم بز کشمیری، طوری که پوشش خارجی شتر OUTER HAIR بسیار خشن و کلفت می باشد به طوری که طول الیاف آن در ناحیه کوهان به ۵/۳۷ سانتی متر می رسد در حالی که الیاف کرک پوشش داخلی شتر، کوتاه و بسیار نرم همچون پشم گوسفند است و طول این الیاف از ۵/۲ سانتی متر تا ۵/۱۲ سانتی متر متفاوت است.
JOSEPH (۱۹۷۷) اظهار نمود که الیاف شتر همراه با پشم بز، الپاکا و لاما جزو الیاف موهای ویژه SPECIALITY HAIR FIBERS دسته بندی می گردد و همچنین اظهار نمود که پوشش داخلی کرک شتر، نرم و ظریف است که شبیه بهترین نوع پشم نرم گوسفند است و علاوه بر آن کرک شتر همچون پشم گوسفند دارای صفت عایق حرارتی است و از آن در کشورهائی که زمستان های بسیار سرد دارند لباس هایی می بافند که درجه حرارت بدن را در هوای بسیار سرد حفظ می نماید و از سوئی دیگر در کشورهای گرمسیری کرک شتر در دستباف ها به کار می رود واز آن لباس هائی تهیه می کنند که مسافران را از گرمای طاقت فرسای صحرا نگاه میدارد. کرک طبیعی دارای رنگ قهوه ای سیر است و این رنگ از رنگ های جذابی به شمار می رود که صنعت گران آن را بر دیگر رنگ ها ترجیح می دهند. بسیاری از محققین اظهار می دارند که بهترین سن شتران یک کوهانه برای تولید کرک، سن ۱ ـ ۳ سال است. (NANDA ۱۹۵۷ ، SINGH ۱۹۶۶ ، LEUPOLD ۱۹۶۸ ، ASAD ۱۹۷۰ ، KNOESS ۱۹۷۶ ، KHANNA ۱۹۸۸ ) .
●وزن توده پشم FLEECE WEIGHT
وزن توده پشم تولیدی در شتر یک کوهانه در سال از ۵/۰ کیلوگرم تا ۵/۵ کیلوگرم متفاوت است. به طوری که هر یک از محققین در کشورهای مختلف عددی را دراین خصوص ذکر نموده که با دیگران متفاوت است ( درسودان EL-AMIN ۱۹۷۹ ، در سومالی HARTLEY ۱۹۷۹ ، در هندوستان MUKASA-M UGERWA ۱۹۸۱ ، در مغولستان CHAPMAN ۱۹۸۵ ، در عربستان سعودی DORMAN ۱۹۸۶ ، در کویت AL-SULTAN ۱۹۸۶ ، و در پاکستان QURESHI ۱۹۸۶ ، و در اردن HASSAN ۱۹۹۱ ).سلومه (۱۹۹۲) مشاهده کرد که متوسط وزن توده پشم در فصل زمستان ( دوره رشد از ماه اکتبر تا آوریل ) در شترهای نر ۹/۰ کیلوگرم و در شترهای ماده ۷/۰ کیلوگرم است و وزن توده پشم در فصل تابستان ( دوره رشد از آوریل تا سپتامبر ) در شترهای نر ۹۴/۰ کیلوگرم و درشترهای ماده ۸۲/۰ کیلوگرم است. FARID (۱۹۸۰) اظهار نمود که متوسط تولید کرک شتر بین ۹/۰ تا ۳۶/۱ کیلوگرم است در حالی که این مقدار در کشورهای سردسیری مناطق آسیای میانه به میزان ۵ کیلوگرم می رسد . YAGIL (۱۹۸۲) مشاهده نمود که میزان تولید کرک شتر درسال بین ۱ تا ۵ کیلوگرم می باشد . WARDDEH (۱۹۸۹) و HASSAN (۱۹۹۱) اظهار نمودند که میزان تولید کرک شتر در کشورهای مختلف عربی با هم اختلاف فاحشی را نشان می دهند به طوری که میزان تولید کرک در عربستان سعودی ۶/۰ کیلوگرم و در عراق ۵ کیلوگرم است .در هندوستان KHANNA ۱۹۸۸ اظهار نمود که میزان تولید کرک در شتر جوان کمتر از دوسال سن، در حدود ۹۸/۰ کیلوگرم است درحالی که در شتر سه ساله این میزان به ۲/۱ کیلوگرم در سال می رسد . وی مشاهده کرد که نژادهای مختلف شتران هندی به یک اندازه کرک تولید نمی کنند و میزان کرک تولیدی آنها از ۸/۰ کیلوگرم تا ۰۹/۱ کیلوگرم متفاوت است. اما NANDA ۱۹۵۷ ، SINGH ۱۹۶۶ ، اظهار نمودند که شتر درمناطق سردسیر ۴/۵کیلوگرم کرک در سال تولید می کند. درحالی که LEUPOLD ۱۹۶۸ گزارش نمود که میزان تولید کرک شتر مابین ۵ کیلوگرم تا ۱۲ کیلوگرم در هر نفر شتر می باشد. در چین CHENG-PEILIEU ۱۹۸۴ ، مشاهده نمود که میزان کلی تولید کرک در شتر که شامل لایه پشم خارجی و لایه پشم داخلی است مجموعاً مابین ۵ تا ۶ کیلوگرم است. در حالی که لایه نرم کرک یا لایه داخلی آن به تنهایی ۵/۴ کیلوگرم در سال می باشد .●میزان بازده توده کرک : CLEAN FREECE YIELD
نسبت بازده کرک شسته و تمیز در شتر مابین ۷۶% تا ۸۳% است (LEUPOLD ۱۹۶۸ ، FARID ۱۹۸۰ ، WARDEH ۱۹۸۹ ) و در چین CHEING-PELIEU ۱۹۸۴، مشاهده کرد که بازده کرک در شتر دوکوهانه ۶۸% است .در مصر سلومه ۱۹۹۲ گزارش نمود که میزان بازده کرک شسته در شتران نر در فصل زمستان ۵۶% و در شتران ماده ۶۵% که این میزان در فصل تابستان در شتران نر ۶۵% و درشتران ماده ۶۲% بوده است.
●طول الیاف
الیاف در شتر بر دو نوعند : لایه خارجی که از مو تشکیل یافته و لایه داخلی که از پشم می باشد. لایه خارجی که از مو تشکیل شده دارای الیافی بلند است که طول الیاف آن به ۵/۳۷ سانتی متر می رسد (VON BORGEN ۱۹۶۳) . JULES-LABARTHE (۱۹۷۵) اظهار نمود که طول الیاف نرم شتر مابین ۵ ـ ۵/۷ سانتی متر است در حالیکه طول الیاف خشن شتر مابین ۱۰ ـ ۲۵ سانتی متر است . در چین CHENG PEILIEU (۱۹۸۴) معتقد است که طول الیاف در شتر دوکوهانه مابین ۷ ـ ۸ سانتی متر می باشد .در عربستان سعودی WARDEH (۱۹۸۹) اظهار نمود که طول الیاف مابین ۵/۳ تا ۱۲ سانتی متر می باشد .HASSAN (۱۹۹۱) در اردن معتقد است که طویل ترین الیاف شتر الیاف منطقه کوهان و ناحیه شانه است که طول آن به ۱۲ سانتی متر می رسد. سلومه (۱۹۹۲) درمصر از سیستم WIRA جهت اندازه گیری طول الیاف استفاده کرد و مشاهده کرد که طول الیاف در زمستان ۶ سانتی متر و درتابستان ۴ سانتی متر می باشد.
● قطر الیاف
VON BERGEN (۱۹۶۳) اظهار نمود که قطر الیاف کرک شتر در کشورهای مختلف به درستی معلوم نیست و مابین ۵ تا ۴۰ میکرون متفاوت است و همچنین این اختلاف در میزان تولید نوع کرک نیز خودنمائی می کند به طوری که تولید کرک در کشورهائی نظیر چین، مغولستان، ایران و افغانستان از نظر نوع متفاوت است به طوری که نسبت تولید موی خشن به پشم نرم در لایه داخلی از کشوری به کشور دیگر تفاوت می کند ( مقصود این است که بر اساس آب و هوای محیط اطراف شتر میزان کرک بر روی بدن شتر رشد می کند و این آب و هواست که در تعیین نسبت لایه داخلی (پشم نرم) به لایه خارجی (می) نقش اساسی دارد و این مسئله به نیاز حیوان برای تأمین گرمای بدن و همخوانی وی با شرایط آب و هوائی محیط اطراف باز می گردد به طوریکه در مناطق بسیار سرد لایه داخلی رشد فراوانی می کند تا درجه حرارت بدن حیوان را حفظ نماید و هرچه درجه حرارت محیط اطراف بالا رود، نیاز به رشد و نمو این لایه (پشم) کم می گردد و نیاز به رشد و نمو لایه خارجی (مو) افزایش می یابد زیرا که این لایه حیوان را از اشعه مستقیم خورشید محافظت می نماید .LEUPOLD (۱۹۶۸) ، JULES-LABARTHE (۲۹۷۵) ، CHENG-PEILIEU (۱۹۸۴) اظهار نمودند که قطر الیاف شتر به ترتیب مابین ۱۶ تا ۱۸ ، ۱۸ تا ۱۹ ، ۱۷ تا ۱۹ میکرون است . FARID (۱۹۸۰) گزارش نمود که قطر الیاف در کشورهای عربی مابین ۱۶ ـ ۱۸ میکرون است در حالی که WARDEH (۱۹۸۹) اظهار می دارد که قطر الیاف در سوریه مابین ۱۶ ـ ۲۸ میکرون است . HASSAN (۱۹۸۱) گزارش نمود که قطر الیاف لایه خارجی در اردن مابین ۱۶ تا ۲۸ میکرون است سلومه (۱۹۹۲) قطر الیاف را در لایه خارجی در زمستان ۵۴ میکرون و در تابستان ۵۵ میکرون تعیین نمود. وی همچنین قطر الیاف را در لایه داخلی در زمستان ۲۵ میکرون و در تابستان ۲۸ میکرون اعلام نمود.
●انواع الیاف
VON MERGEN (۱۹۶۳) اظهار می نماید که پوشش خارجی در شتر از دو نوع الیاف تشکیل می شود که اختلاف زیادی با هم دارند، الیاف لایه خارجی بسیار خشن، سفت و محکم است در حالی که الیاف لایه داخلی بسیار نرم و لطیف است. میزان الیاف لایه خارجی در کشورهای مختلف متفاوت است به طوریکه در شتر دوکوهانه در مغولستان مقدار ۵/۲۲% از وزن کل کرک شتر را تشکیل می دهد در حالی که میزان الیاف لایه خارجی در شتران ایران ۸/۶۳% از وزن کرک شتر را تشکیل می دهد و در همین حال HASSAN (۱۹۹۱) در اردن نسبت الیاف لایه داخلی را در شتر یک کوهانه در حدود ۵۰% ذکر نموده است. سلومه (۱۹۹۲) مشاهده نمود که پوشش خارجی شتر شامل تمامی انواع شناخته شده از الیاف مختلف است که در پشم گوسفند با آن مواجه می گردیم و عبارتند از: الیاف پشم حقیقی، مو، الیاف هتروتایپ HETRO FIBERS و الیاف کمپ و الیاف رنگین و نسبت میان این الیاف برحسب فصل، سن و شرایط محیطی تغییر می کند.
●الیاف دارای مدولا :
مدولا در تعیین نوع الیاف وویژگی های آن دارای نقش بسیار مهمی است. VON BERGEN (۱۹۶۳) اظهار می دارد که الیاف نرمی که شتر دارد الیافی است که دارای مدولا است و معمولاً مدولای آن تکه تکه است و مدولا رابطه مستقیمی با قطر اجمالی الیاف دارد و بر قطر الیاف و کشوری که در آن کرک به دست آمده است متکی است و نسبت الیاف مدولا دار از کشوری به کشور دیگر به شدت تفاوت می کند به طوریکه در شترهای دوکوهانه چین و مغولستان به میزان ۵% کل الیاف است در حالیکه در شتران یک کوهانه ایران ۴۳% کل الیاف می باشد و هنگامی که الیاف نرم باشد نسبت داشتن مدولا کاهش می یابد .اختلاف زیاد بین میزان مدولا در الیاف ما را قادر می سازد که حتی پس از طی مراحل مختلف صنعتی باز هم قادر باشیم به منشأ آن الیاف پی ببریم. بر حسب مثال الیاف تهیه شده از شتران دو کوهانه چینی دارای ۷% الیاف مدولادار است در حالی که الیاف مخلوط تهیه شده از شتران یک کوهانه افغانی وایرانی دارای ۲۳ % الیاف نرم مدولادار است. سلومه (۱۹۹۲) در مصر اقدام به اجرای تست تعیین نوع الیاف نمود و مشاهده کرد که توده کرک در فصل زمستان از الیاف زیر تشکیل یافته است : ۴۵% پشم ، ۴۵% الیاف مدولادار ، ۱% الیاف کمپ ، ۹% الیاف رنگین و اظهار نمود که این نسبت در فصل تابستان و در جاهای مختلف بدن تفاوت می کند.●مجموعه فولیکول ها و فولیکول های اولیه و ثانویه :
فولیکول های مو از مجموعه ای از فولیکول ها تشکیل می شود که حاوی فولیکول های اولیه و فولیکول های ثانویه می باشد.Dolang & Nai (۱۹۶۲) اظهار کردند که فولیکول های مو در پوست شتر به صورت مجموعه ای از فولیکول ها هستند که در بافت همبند قرار دارند و به صورت Tuftes است که هر مجموعه بطور متوسط حاوی ۲۸ فولیکول و شکل تمامی آنها بیضی شکل است که از نظر حجم با هم متفاوتند و دارای دو نوع فولیکول بزرگ مو وجود دارد که همراه آن یک غده عرقی و یک ماهیچه وجود دارد و به طور کلی سه فولیکول دیگر در مجموعه وجود دارد که دارای غده عرقی هستند و گاهی اوقات در مجموعه های بزرگ ۴ تا ۵ و حتی ۶ فولیکول وجود دارد در حالی که در مجموعه های کوچک ۱ تا ۲ فولیکول وجود دارد Lee & Nilsan (۱۹۶۲) در جاهای مختلفی از بدن شتر مشاهده کردند که فولیکول های مو به صورت دسته ای Custers و دور از هم قرار می گیرند و هر دسته ای از سطح پوست به شکل غیر منظم بیرون می زند و از دسته های دیگر از لحاظ شکل متفاوت است و هر دسته ای حاوی ۲ الی ۳ فولیکول بزرگ برجسته منفرد است و گاهی نیز دیده شده که ۲ الی ۵ مجموعه مو که دارای فولیکول های کوچک هستند به هم چسبیده اند و هر مجموعه ای از مجموعه ها معمولاً از ۲ تا ۹ فولیکول تشکیل می شود . Mehdi (۱۹۷۹) مشاهده کرد که نظم و ترتیب فولیکول های مو در شتر با سایر پستانداران اهلی تفاوت دارد و فولیکول های مو در شتر به صورت مجموعه هائی است که هرچند مجموعه یک دسته را تشکیل میدهند و هر مجموعه نیز به خودی خود از ۲ الی ۴ فولیکول بزرگ مو و از ۲ تا ۵ فولیکول ثانویه تشکیل می گردد و یک دسته مو بطور کامل بوسیله بافت همبند مشخصی و غلاف آشکاری احاطه شده است. Kamel.et.al (۱۹۸۶) اظهار نمودند که فولیکول های مو در مجموعه های آشکاری مرتب و منظم شده است که هر مجموعه به طور کلی از یک فولیکول بزرگ و تعدادی فولیکول ثانویه کوچک تشکیل شده است. فولیکول بزرگ به نظر می رسد که عمیق تر از فولیکول های ثانویه کوچک درپوست فرو رفته است.تعداد فولیکول های هر مجموعه درجاهای مختلف بدن متفاوت است به طوریکه در منطقه کوهان هر مجموعه ۲۵ فولیکول و در منطقه کپل ۳۵ فولیکول و در منطقه پشت ۲۰ فولیکول دارد. همچنین تعداد مجموعه های مو در سانتی متر مربع، درمنطقه کوهان ۱۱۴ مجموعه ، در منطقه کپل ۹۶ مجموعه و در منطقه پشت ۷۵ مجموعه است. سلومه (۱۹۹۲) مشاهده کرد که فولیکول ها در مجموعه های واضحی که به وسیله بافت همبند احاطه شده رشد و نمو می کند و همچنین ملاحظه کرد که طریقه و طبیعت رشد و نمو این فولیکول ها در شتر با طبیعت رشد و نمو فولیکول ها در گوسفندان تفاوت دارد و این مجموعه در هر سانتی متر مربع از لحاظ دارا بودن فولیکول ها و همچنین غدد عرقی با هم تفاوت دارند و حتی بر روی بدن یک نفر شتر این اختلاف محسوس است به طوریکه تراکم این مجموعه ها در منطقه کپل بالاترین تراکم را دارد و درمنطقه کوهان کمترین تراکم را دارد.
منابع مورد استفاده :
۱-AGLAND , P.B.E. (۱۹۳۲) : NOTES ON THE CAMEL IN EASTERN SUDAN – SUDAN NOTES REC. ۱۵ (۱) PP: ۱۱۹-۱۴۹.
۲-AL – SULTAN , S.A. (۱۹۸۶) : CAMELS IN KUWAIT. IN THE CAMEL DEVELOPMENT RESSSSSWARCII. PROCEDEDINGS OF KUWAIT SEMINAR. ۲۰-۲۳ OCTOBER , ۱۹۵۶. (MINEADEP AND FAO) , ROME , ۱۹۸۸.
۳-ASAD , T. (۱۹۷۰) : THE KABABISH POWER : OUTHRITY AND CONSENT IN A NOMADIC TRIBE,C, HURST AND CO. LONDON PP: ۲۶۳.
۴-CHAPMAN , M.J. (۱۹۸۵) : WORLD ANIMAL REEEVIEW ۵۵:۱۴.
۵-CHENG , PEILIEU ۹۱۹۸۴) : LIVESTOCK BREEDS OF CHINA . ROME: FOOD AND AGRICULTURAL ORGANIZATION OF THE UNITED NATIONS.۶- DORMAN, A.E. ۹۱۹۸۶) : ASPECTS OF THE HUSBANRY AND MANAGEMENT OF THE GENUS CAMELUS, IN ۹ THE CAMEL IN HEALTH AND DISEASE ) ED. BY. HIGGINS , A.J. ۱ ST ED. ۱۹۸۹ BAILLIERE TINDALL LONDON.
۶-EL-AMIN , F.M. (۱۹۷۹) : THE DROMEDARY CAMEL OF THE SUDAN. PAPER PRESENTED AT THE WORKSHOP ON CAMEL , KHARTOUM , ۱۸-۲۰ DECEMBER ۱۹۷۹. IFS (INTERNATIONAL FOUNDATION FOR SCIENCE ) PROVISIONAL REPORT , PP: ۳۵-۵۳.
۷-FARID , M.F.A. ( ۱۹۸۰ ) : CAMELS IN THE ARAB WORLD – THE ARAB CENTER FOR THE STUDIES OF ARAB LONDS. DAMAS SYRIA.
۸-HARTLEY , J.B. (۱۹۷۹) : CAMEL IN THE HORN OF AFRICA. IN : CAMEL. IFS SYMPOSIUM SUD , ۱۰۹-۱۲۴.
۹-HASSAN , N.I. (۱۹۹۱) : STUDIES ON CAMEL IN HAMAD BASIN. PAPER PRESENTED AT THE INTERNATIONAL CONFERENCE ON CAMEL PRODUCTION AND IMPROVENT. TOBRUK , LIBYA.
۱۰-OSEPH , M.L. (۱۹۷۷) : INTRODUCT ORY TEXTILE SCIENCE. ۳TH. ED. RINEHART AND WINSTON , PP: ۱۰۱. USA.
۱۱-JULES – LABARTHE : (۱۹۷۵) : ELEMENTS OF TEXTILES. MACMILLAN PUBLISH , CO . INC. NEW – YORK. COLLIER MACMILLAN PUBLISHERS, LONDON.
۱۲-KHANNA, N.D. (۱۹۸۸) : ANNUAL REPORT , FOR , NATIONAL RESEATCII CENTERE ON BIKANER, P.B. NO : ۰۷. JORBEER , BIKANER : ۳۳۴۰۰۱ ( RAJASTHAN) , INDIA , PP: ۵۹-۵۳.
۱۳-KNOESS , K.H. (۱۹۷۶) : ASSIGNMENT REPORT ON ANIMAL PRODUCTION IN MIDDLE AWASH VALLEY. ROME . F A O PP : ۵۷.
۱۴-LEUPOLD , J. (۱۹۶۸) : LE CHAMEAU : IMPORTANT ANIMAL DOMESTIQUE DES PAYS SUB- TROPICAUX. IN : LES CAIHERS BLEUS VETERINARES ۱۹۶۸ (۱۵) PP: ۱-۶
۱۵-MUKASA . MUGERWA , E . (۱۹۸۱) : THE CAMEL ( CAMELUS DROMEDARIUS) A BIBLIOGRAPHICAL REVIEW . PUBLISHED BY INTERNATIONAL LIVESTOCK CENTRE FOR AFRICA ADDIS ABABA , ETHIOPIA , PP: ۷۹-۸۰.
۱۶-NANDA , P.N. (۱۹۵۷) : CAMEL AND THEIR MANAGEMENT. DELHI , ICAR ( INDIAN COWNCIL OF AGRICULTURAL RESEARCH ) ۱۹۶۳ , PP: ۱۷.
۱۷-QURESHI , M.H. (۱۹۸۶) : THE CAMEL IN PAKISTAN. IN : THE CAMEL DEVELOPMENT RESEARCH. PROCEEDINGS OF KUWAIT SEMINAR. ۲۰-۲۳ OCTOBER , ۱۹۸۶. (MINEADEP AND FAO) ROME , ۱۹۸۸. PP:۴۴.
۱۸-SINGH , H. (۱۹۶۶) CAMEL CAREINTENSIVE AAGRIC , JANUARY ۱۹۶۶ PP:۹-۱۲.
۱۹-YAGIL . R (۱۹۸۲) : WORLD ANIMAL REVIEW.
۲۰-VON BERGEN , W.& MAURESBERGER , H.R (۱۹۶۳) : AMEERICAN WOOL HANDBOOK. TEXTILE BOOK PUBLISHER , INC. NEW YIRK.
۲۱-WARDEH , M.F. (۱۹۸۶) : ARABIAN CAMELS : ORIGIN , BREEDS AND HUSBANDRY. AL MALLAH PUBL. DAMASCUS (۵۰۰ PP. ARABIC).
تألیف : مهندس جمال سلومه ( کارشناس انستیتوی تحقیقات فرآورده های دامی مصر )
ترجمه : دکتر احسان مقدس

منبع : پایگاه اطلاع رسانی سازمان دامپزشکی کشور