ICT و فرصت های آن برای مهندسی مجدد ساختار دستگاه سیاست خارجی

● مقدمه
با تحول جهان و محیط بین المللی ، دولتها نیازمند آن هستند که روش ها (پارادایم ها ) ابزارهای اجرای روابط بین المللی خود و همچنین تعقیب و پیشبرد منافع ملی را مورد باز اندیشی قرار دهند . امروزه ، محیطی که در آن جمهوری اسلامی ایران به تعقیب روابط بین المللی و منافع خود می پردازد از چند بعد مهم دچار تحول شده است :
- تغییر در شرایط تولید ، انتشار و دسترسی به اطلاعات در اثر پیشرفت های دهة اخیر در فنآوری ارتباطی و اطلاعاتی ، این تحول هم پتانسیل آن را دارد که انحصار دستگاه سیاست خارجی بر حجم و جریان اطلاعات خارجی نسبت به کشور را تحلیل برد و هم با ایجاد شرایط اضافه بار اطلاعاتی ، تصمیم گیری در عرصه سیاست خارجی را تا حد زیادی پیچیده می سازد . دلیل این پیچیدگی ، افزایش عدم قطعیت (Uncertainty) است .
- جهانی شدن و تحولات تکنولوژیکی جمهوری اسلامی ایران را در شرایطی قرار داده است که با نوعی عدم موازنه عظیم در میزان و سرعت پذیری آن از بازیگران خارجی و نیروهای اجتماعی جهانی و میزان تاثیر گذاری آن بر محیط خارجی مواجه است .
- جهانی شدن و تحولات تکنولوژی اطلاعاتی ، باعث افزایش بی سابقه حجم روابط خارجی نسبت به سیاست خارجی (روابط خارجی تعقیب شده از سوی دولت ) شده است . این روابط خارجی در بسیاری از جهات می تواند اهداف سیاست خارجی را با مانع مواجه سازد .
- دستور کارهای( Agenda ) دیپلماسی به گونه ای قابل ملاحظه افزایش یافته است در مواجهه با این تحولات محیطی ، دستگاههای سیاست خارجی (وزارت خارجه) بسیاری از کشورها به عنوان یک سازمان ، دست به اتخاذ استفاده از ICT برای اصلاح ساختار و رویه های عملیاتی خود زده اند . حاصل این تلاش ، پروژه ای است به نام (( دیپلماسی الکترونیک )) که با نامهای دیگری مانند دیپلماسی مجازی و غیره بیان گردیده است .
هدف این تلاش و ابتکار ، اجتناب از ((شکاف کارکردی )) ( Performance Gap )) از طریق اصلاح بروکراسی ها و رویه های عملیاتی است . هدف دیپلماسی الکترونیک عبارت از ((تعاملی کردن )) ، کارآمد کردن و پاسخگو کردن دستگاه سیاست خارجی است . از این طریق ، وزارت امور خارجه قابلیت Network Readiness پیدا می کند .
تعاریف و ادبیات وسیعی در طی ماهها و سالهای اخیر پیرامون ((دیپلماسی الکترونیک )) تولید شده است . اما این مفهوم کمتر عملیاتی شده است .
اجرای دیپلماسی الکترونیک نیازمند اقداماتی در دو سطح زیر می باشد :
۱) ایجاد زیر ساخت های لازم برای اجرای دیپلماسی الکترونیک : بر اساس تجربیات کشورهای پیشرفته در این حوزه ، ایجاد زیر ساخت های لازم دربرگیرنده موارد زیر می باشد :
الف) کامپیوتری ، شبکه ای و خود کار کردن رویه های عملیاتی در درون دستگاه وزارت امور خارجه است . معمولاٌ برای رسیدن به این هدف ، تیم های طراحی مربوطه دست به ایجاد یک شبکه داخلی (Intranet ) یا شبکه محلی LAN ) می زنند . این اولین قدم در اجرای پروژه دیپلماسی مجازی است . وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی ایران اکنون این مرحله را اجراء کرده است ، اما گستره اتصال (Connectivity ) ، کاربردها ( Application ) و قابلیت اتکایی آن باید افزایش یابد . اگر سیستم نتواند به گونه ای مدیریت شود که کاربردها دایماٌ قطع و وصل شوند ، اعتماد به آنها برای انجام امور به طور شبکه ای کاهش می یابد .
ب) ایجاد یک شبکه خارجی یا Extranet که می تواند از طریق خطوط کابلی ، از طریق پروتکل های اینترنت یا از طریق اتصالات ماهواره ای صورت گیرد . اما امنیت لازمه ، ایجاب می کند که سرور آن در داخل باشد . این مرحله ، در حقیقت امکان دسترسی شبکه ای سفارتخانه های کشور در خارج و همچنین دیگر دولت ها به ادرات مرکزی وزارت خارجه در داخل فراهم می سازد . پروژه مبتنی کردن وزارت خارجه بر ICT اکنون در تلاش برای انجام این مرحله است . (Foreign D . To Embassy ) و ( State To State )
ج) ایجاد اتصال شبکه ای با دستگاه دولت و دیگر نهادهای مرتبط در داخل کشور و از طریق متصل کردن شبکه داخلی وزارت خارجه به شبکه ملی اطلاعات است . معمولاٌ در اکثر کشورهای پیشرفته یک زیر ساخت اطلاعاتی شبکه ای ملی ( National Information Infrastructure ) وجود دارد که شبکه محلی وزارت خارجه بدان متصل می شود .
د) ایجاد وب سایتهای وزارتخانه ای تعاملی برای انجام و ارائه تمام خدمات قابل ارائه روی شبکه به عموم مردم در داخل و خارج . ( State To Customer )
۲) طراحی و فعال سازی کاربردهای ICT در اجرای دیپلماسی :
این مرحله از مهمترین مراحل طراحی دیپلماسی دیجیتال است . هر قدر کاربردهای بیشتری با استفاده از نرم افزارهای پیشرفته طراحی شود ، اجرای دیپلماسی دیجیتال یا الکترونیک عملی تر می گردد .
از جمله این کاربردهای مهم می توان به موارد زیر اشاره نمود :
- Video Conferencing و Virtual Meeting : با آن که گفته می شود بهترین شیوه انجام مذاکرات به عنوان یکی از کارکردهای مهم دستگاه سیاست خارجی از طریق همان گفتگوهای چهر به چهره است ، اما در بسیاری از موارد می توان از این شیوه برای انجام مذاکرات و دایدارهای رسمی استفاده کرد .
- ایجاد جوامع مجازی از طریق پست الکترونیک و لیست سرور : یکی از مهمترین کاربردهایICT در دیپلماسی عبارت از ایجاد جوامع مجازی تخصصی است . با این کار ، وزارت خارجه می تواند Forum هایی برای بحث ، گفتگو و مباحثه علمی و همچنین تبادل نظر بین متخصصان سیاست خارجی در رابطه بااهداف سیاست خارجی فراهم کند .
- ایجاد بانک اطلاعات در رابطه با مناطق عمده جهان و دولت های داخل آن به ویژه در مناطق و کشورهایی که جمهوری اسلامی ایران داری منافع ملی قابل توجهی در آنجاست .
- ایجاد سفارت خانه های مجازی در کشورها و مناطقی که ایجاد سفارت خانه و اعزام پرسنل مربوطه به آنجا مقرون به صرفه نیست . از این نوع سفارتخانه ها می توان در مناطق درگیر جنگ و منازعه ، در کشورهای دور افتاده و ... استفاده نمود .
حتی می توان از طریق ایجاد نوعی سفارتخانه مجازی در درون سفارتخانه های فیزیکی در خارج از کشور بسیاری از زیر ساخت های فیزیکی و انسانی را در آنجا تقلیل داد که خود باعث کاهش هزینه می گردد .
- ایجاد تیم های ویژه مجازی ( Virtual Task Force ) برای انجام بعضی ماموریتها .
- ایجاد وب سایتهای تعاملی برای ارائه خدمات مختلف به عموم مردم داخل و خارج از زمینه های مختلف از طریق شبکه .
بدون تردید بسیاری از کاربردهای دیگر وجود دارند که می توان آنها را فعال کرد .
مزیت های استفاده از ICT در دیپلماسی را می توان بدین شرح برشمرد :
۱) انتقال اطلاعات در بین فواصل عظیم در زمان کوتاه ، انتقال دستورها و دستورالعملها از دفاتر مرکزی به نمایندگی های واقع در خارج و دریافت گزارش ها از آنها در زمان کوتاه .
۲) امکان طراحی اقدام هماهنگ درسطوح کاملاٌ متفاوت .
۳) امکان مدیریت موضوعات جهانی . در طی تاریخ ، وظیفه دیپلماسی عمدتاٌ پیشبرد منافع ملی و اجرای روابط بین المللی بوده است . اما امروزه ضرورت دارد که دیپلماسی بخشی از تلاش خود را صرف موضوعات جهانی تاثیر گذار بر کشور بکند .
۴) مدیریت وابستگی متقابل در عصر حاضر .
۵) حفظ تناسب دستگاه دیپلماسی در شرایط و محیط بین المللی جدید .
۶) کاربرد ICT در وزارت امور خارجه ، سفرا و نمایندگان کشور در خارج را نسبت به تحولات داخلی در زمان واقعی آگاهتر می سازد .
۷) امکان کاهش پرسنل و لیست ها در خارج و همچنین کاهش نیاز به سفرهای برگشتی سفرا و نمایندگان از خارج به داخل کشور برای انجام امور در ادارات مرکزی وزارت خارجه .
شاید وزارت خارجه دیگر چندان نیازی نداشته باشد که برای مشورت و رایزنی با نماینده یا سفیر خود در یک کشور ، از او بخواهد که به وزارت خارجه مراجعت کند .
بطور کلی ، تمام این شرایط زمانی تحقق می یابد که اولاٌ زیر ساختها به گونه ای مناسب طراحی و مهندسی شده باشند ، کاربردهای ICT با استفاده از نرم افزارهای پیشرفته فعال شده باشند و مهمتر از آن اینکه مدیران ارشد وزارت خارجه و کشور خود بخشی از انقلاب اطلاعات و در مسیر Network Readiness باشند .
در جهان حاضر ، " سرعت " و " اتصال " ( Connectivity ) ، پیش شرایط لازم برای دستگاه دیپلماسی در محیط جدید است . به علاوه ، ارزش سازمانها از جمله وزارت خارجه را با سرعت ، اتصال و بازبودن منطقی می سنجد نه با انسداد و محرمانگی .
حفظ امنیت و حوزه های سری ، نیازمند تقویت و مدیریت امنیت شبکه ای است .
در حال حاضر ، مهمترین موضوع برای طراحی دیپلماسی الکترونیک در وزارت خارجه ، طراحی و اجرای یک Extranet قوی ، قابل اتکاء و ایمن است که بتواند امکان تعامل شبکه ای را بین شبکه داخلی وزارت خارجه و نمایندگی های آن در خارج و همچنین بین نمایندگی های کشور در کشورهای مختلف و همچنین بین وزارت خارجه و دولت های دیگر را فراهم سازد .
ذکر این نکته ضروری است که طراحان پروژه دیپلماسی الکترونیک باید به این نکته توجه کنند که دیپلماسی الکترونیک بدان معنا نیست که بتوان هر چیزی را از ادارات مرکزی وزارت خارجه به صورت الکترونیک انجام داد .

نویسنده : مراد علی صدوقی

منبع : مرکز توسعه و تبادل دانش فناوری اطلاعات