تحلیل محتوای کتاب های بخوانیم ازبعد تقویت سرمایه اجتماعی

این مقاله، به بررسی «تحلیل محتوای» کتاب بخوانیم درپایه های مختلف دوره ابتدایی ازبعد تقویت «سرمایه اجتماعی» می پردازد. ازروش تحلیل محتوابه عنوان یکی ازروشهای توصیفی تحقیق درعلوم انسانی، استفاده شده است.جامعه آماری پژوهش، کلّیه کتابهای بخوانیم دوره ابتدایی است که متون درسی آن به عنوان نمونه موردبررسی قرارگرفته است.ابزارمورداستفاده در این مقاله چک لیست محقق ساخته می باشد.]اعتماد عمومی ونهادی،مشارکت رسمی وغیررسمی،هنجار های معامله متقابل[ به عنوان شاخص های سرمایه اجتماعی درنظرگرفته شده است.
یافته های این پژوهش پس ازتحلیل محتواحاکی ازآن است که در میزان به کارگیری شاخص های سرمایه اجتماعی تفاوت معنی داری در پایه های مختلف وجود دارد.همچنین از شاخص اعتماد نهادی ،مشارکت رسمی وهنجارهای متقابل به میزان کمی درکتاب های دروه ی ابتدایی بهره گرفته شده است.
● مقدمه
سرمایه اجتماعی، شبکه هاوفرصت هایی برای بسیج منابع به منظورحل بسیاری ازمشکلات سیاسی واجتماعی وراهی برای تقویت همکاری بین افرادیک جامعه است.طی چند دهه ی گذشته،فرسایش شدیدی درسرمایه اجتماعی کودکان ونوجوانان،هم دردرون خانواده،وهم بیرون ازآن،روی داده است.تحصیلات به عنوان یکی ازمنابع «سرمایه اجتماعی »نقش موثری درایجاد هنجارهای اجتماعی؛یعنی عناصرذهنی وشناختی سرمایه اجتماعی وعناصررفتاری دارد.درکشورمانیزسرمایه اجتماعی بابالارفتن سطح تحصیلات کاهش می یابد(فیروز آبادی،۱۳۸۴). «کلمن» اولین محققی بودکه به بررسی تجربی مفهوم سرمایه اجتماعی وعملیاتی کردن آن ونیزبررسی تاثیرنبود«سرمایه اجتماعی» برعملکرددانش آموزان وترک تحصیل آنان پرداخته است.دانش آموزان درزندگی اجتماعی خود،بازیکنان زمینه ی آموزش هستند.آنها کنشگرانی هستندکه بایددرمراحل گوناگون،ازانتخاب مدرسه ای که، درآن درس می خوانندتا رشته ای که انتخاب می کنندو دانشگاهی که برمی گزینند،اخذتصمیم کنند.لذامتونی راکه درروندآموزش موردمطالعه قرارمی دهندنقش موثری درشناسایی منابع وشاخص های سرمایه اجتماعی خواهدداشت.
آموزش هنجارهاوارزشهادرسیستم آموزشی هر کشوری ازپایین ترین سطح آموزش آن کشور آغاز می شود،این هنجار ها درغالب متون آموزشی،اشعار،مثل ها و...ارائه می گردد.با تغییر کتاب بخوانیم از سال «۱۳۸۲»وتاکید برآموزش«دانش آموز محور»،بررسی این ماده درسی به عنوان یکی از منابع آموزش هنجارها،لازم وضروری می نماید .
شایان ذکر است طبق بررسی های به عمل آمده در« استان گیلان» تاکنون تحقیقات چندانی در این رابطه صورت نپذیرفته است.لذامقاله حاضردرصددتحلیل محتوای کتاب های بخوانیم مقطع ابتدایی ازبعدتقویت«سرمایه اجتماعی»است وبه توصیف میزان تقویت شاخص های «سرمایه اجتماعی» یعنی]اعتمادعمومی،اعتماد نهادی ،شبکه های مشارکت مدنی رسمی، شبکه های مشارکت مدنی غیررسمی وهنجارهای معامله متقابل [ازطریق متون کتاب های بخوانیم مقطع ابتدایی پرداخته است.
● بیان مساله
امروزه آموزش وپرورش یکی ازمناسب ترین راه های دستیابی به سرمایه اجتماعی محسوب می شود.این نهاد،به عنوان یکی ازنهاد های تاثیرگذاردر ایجادتغییررفتارافرادجامعه نقش مهمی رابرعهده دارد.درنظام آموزش وپرورش ما نیزمحتوای مطالب آموزشی یکی ازاساسی ترین منابع ومراجع یادگیری هنجارهاوارزشهادردانش آموزان محسوب می گردد.در دو دهه ی گذشته در کنارمباحث مربوط به سرمایه فیزیکی وسرمایه انسانی،بحث تازه ای با عنوان«سرمایه اجتماعی» ظهور یافته است.این نوع سرمایه، هنگامی محقق می شود که روابط میان افرادبه شیوه ای دگرگون شود که کنش راتسهیل کنداگرسرمایه فیزیکی کاملا ملموس وبه صورت مادی قابل مشاهده است وسرمایه انسانی درمهارتهاودانشی که فردکسب می کند متجلی می شود،سرمایه اجتماعی درروابط میان افرادتجسم
می یابدیعنی گروهی که اعضایش قابلیت همکاری واعتمادبیشتری دارند،کارهای بسیارفراوان تری نسبت به گروهی که فاقد آن می باشند،انجام می دهند(فیروزآبادی،۱۳۸۴).
سرمایه اجتماعی معمولادرسطوح خرد،میانی وکلان تعریف های متفاوتی داردوشاخص های عملیاتی کردن آن نیزبراساس همین تعریف های متفاوت ،ازتنوع فراوانی برخوردار است.دراین تحقیق منظوراز«سرمایه اجتماعی»،سرمایه ومنابعی است که افرادوگروهها با تاکیدبرنقش شبکه ها وهنجار های مدنی از طریق پیوندبایگدیگرونوع ارتباطات می توانند بدست آورند (بوردیو ۱۹۸۶،کلمن۱۹۸۸وپاتنام۱۹۹۳).
شبکه های اجتماعی، که فرددرآن قرارداردبه وی کمک می کندتاازرابطه های اجتماعی برای رسیدن به هدفهای خصوصی وعمومی خود استفاده کند.دراین صورت این فرد«سرمایه اجتماعی» بیشتری خواهدداشت .طبعاًَ برای برخورداری ازسرمایه اجتماعی فردباید با دیگران رابطه داشته باشدودرواقع همین دیگران هستندکه منبع واقعی برخورداری ازمزایاوامتیازات محسوب می شوندبه همین دلیل مفهوم سرمایه اجتماعی بامتغیر های مهم جامعه شناسی نظیر؛]اعتماد،آگاهی،مشارکت مدنی وهمبستگی اجتماعی[ ارتباط نزدیکی دارد (تاجبخش،۱۳۷۴).
«پیر بوردیو»جامعه شناس فرانسوی جزو اولین محققانی بودکه به تحلیل سرمایه اجتماعی پرداخت. به نظر"بوردیو" پیوندهای شبکه ای بایدازنوع خاص یعنی مثبت ومبتنی براعتمادباشند.به اعتقاد«پاتنام» شبکه های مشارکت مدنی نظیرانجمن های شکل گرفته درنظام همسایگی،تعاونی هاو...ازشکلهای اساسی سرمایه اجتماعی محسوب می شوند.به نظر«فوکویاما» هنجار هایی که« سرمایه اجتماعی »راتولید می کننداساساًبایدازقبیل صداقت،ادای تعهدات وارتباطات دو جانبه باشندکه ازطریق آموزش این مفاهیم در افرادجامعه باید ایجادگردد. «کلمن» وجود سرمایه اجتماعی رادر وجوداعتماد واطلاع رسانی وضمانت های اجرایی کارآمد،روابط مبتنی براقتدارومیزان تکالیف درگروه می داندبنابراین منظوراو از سرمایه اجتماعی ،منابع وامکانات اجتماعی است (شارع پور،۱۳۸۳ ).با توجه به نظریات مطرح شده، سرمایه اجتماعی دارای عناصرمشترک زیر است:
۱)«اعتماد»که باعث تسهیل درکنش وهمکاری می شودوشامل دوبخش«اعتماد عمومی ونهادی»است«اعتماد عمومی» بدین معناست که معمولامردم تاچه میزان قابل اعتمادهستندوتاچه میزان امانتدار،صادق ومتعهد به قول وقرارهای خودهستند (فیروز آبادی،۱۳۸۴)ودراین تحقیق منظورمتونی است که درکتاب بخوانیم مقطع ابتدایی مفاهیمی چون امانتداری،صداقت،متعهد بودن به قول وقرار ها،احترام به بزرگتر ها،تلاش وپشتکاربرای رسیدن به هدف و... را در بردارد.«اعتماد نهادی» یعنی مردم تاچه میزان به نهادهای اجتماعی،فرهنگی وخدماتی مانند
بیمارستان ها،بانک ها،دارایی،مخابرات،و...اعتماد دارند(فیروزآباردی ،۱۳۸۴).دراین تحقیق منظورمتونی است که به نقش وعملکردمثبت نهاد های اجتماعی اشاره داشته واعتماد دانش آموزان را نسبت به آنها جلب می نماید.
۲) «آگاهی وتوجه» شامل مجموعه ای از افکار،عقایدوحساسیت ها نسبت به زندگی است(افه وفوش،۲۰۰۲:۱۹). از آنجایی که هدف عمومی آموزش وپرورش ایجادآگاهی است بنابراین ازبه کار گیری این شاخص درمقاله خودداری شده است .
۳) «شبکه های مشارکت مدنی» دارای دودسته کلی هستند. «مشارکت رسمی»،که به معنای مشارکت درانجمن ها اصناف ،گروههای رسمی اجتماعی،فرهنگی وسیاسی و...است .در این تحقیق منظور ما متونی است که به معرفی انجمن هاوگروههای فوق پرداخته ونحوه عضوگیری ومشارکت درآنهاراآموزش می دهد. «مشارکت غیررسمی»، شامل مشارکت مذهبی ، خیریه وهمیارانه است که به معنای مشارکت درجشن وسرور واعیادوعزاداری مذهبی،شرکت درانواع فعالیت نیکوکارانه وخیریه مانند]جشن نیکوکاری،تکریم ایتام،جشن عاطفه ها، کمک وقرض دادن وسایل وسایر خدمات همدلانه درروابط همسایگی وشهروندی[ می باشد.دراین تحقیق منظور متونی است که به معرفی موارد فوق پرداخته ونحوه ی مشارکت غیر رسمی را آموزش می دهد.
۴) «هنجار های معامله متقابل» به این معنا است که اگرمن کاری برای شماانجام می دهم به این امیداست که شمانیزدربرهه ی سخت تردیگرکاری برای من انجام دهید(پاتنام،۳۱۳:۱۳۸۰) در این مقاله منظورمتونی است که انجام دادن کاری را همراه با گرفتن پاداش یا مجازات هم زمان آموزش می دهدوبه نوعی معامله متقابل در انجام عملی رانشان می دهد.
باعنایت به این امر که دانش آموزان دوره ابتدایی درسنین آغازین« جامعه پذیری» هستند،آموزش مفاهیم شهروندی در آنها بسیار موثرخواهد بود.برای آنکه در آینده شهروندانی شوندکه به یکدیگر اعتمادکرده وبرای تحقق هدف های مشترک به تعاون با همدیگرپرداخته وصاحب یک فرهنگ مشترک شوندودر نهایت جامعه ای سالم فراهم گردد (شهابی،۱۳۸۴)، بنابر این لازم است که این مفاهیم در کتب درسی آنها درج گردد.لذاتحلیل محتوای کتاب های بخوانیم مقطع ابتدایی ازبعدتقویت سرمایه اجتماعی به عنوان یکی ازمنابع آموزش این مفاهیم، ضروری است.
این پژوهش در پی پاسخ گویی به چهار سوال زیراست:
۱)میزان بکارگیری اعتماد] عمومی ، نهادی[ درکتاب های بخوانیم مقطع ابتدایی چگونه است؟
۲) میزان بکارگیری مشارکت]رسمی وغیر رسمی [درکتاب های بخوانیم چگونه است؟
۳) میزان بکارگیری] هنجار های معامله متقابل[ درکتاب های بخوانیم چگونه است؟
۴) رتبه بندی شاخص های ]سرمایه اجتماعی[ درکتاب های بخوانیم مقطع ابتدایی چگونه است؟
● فرضیه پزوهش
به نظرمی رسد بین کتاب های بخوانیم ] پنج پایه [درمیزان به کارگیری شاخص های سرمایه اجتماعی تفاوت معنی داری وجود دارد.
● روش شناسی
این پژوهش ازنوع تحقیقات توصیفی است وباتوجه به این که ازطریق تحلیل محتوامی توان روزنامه ها، مجلات،کتاب هاوحتی نوارهاراازدیدی مقایسه ای تحلیل کرد.(ساروخانی،۱۳۷۷)بااستفاده ازاین روش به توصیف سوالات ویژه پزوهش پرداخته شده است.جامعه آماری این پژوهش کلیه کتاب های بخوانیم مقطع ابتدایی بوده که ازمیان آنها متون درسی موردبررسی قرارگرفته است.همچنین ازکتاب« راهنمای معلم بخوانیم » پنج پایه ابتدایی جهت استخراج اهداف کلیه دروس استفاده گردیده است.سپس چک لیست تحلیل محتواباتوجه به شاخص های سرمایه اجتماعی تهیه شده است.اعتبار این چک لیست بااستفاده ازروش بازآزمایی ]ازنظر متخصصان[مورد تاییدقرار گرفته است.جهت انجام محاسبات آماری ازنرم افزارspss استفاده شده است.ازفراوانی ودرصدبرای آمارتوصیفی وازآزمون F(تحلیل واریانس)برای آمار استنباطی استفاده گردیده است.
● یافته های پژوهش
باتوجه به(جدول شماره ۱)میزان به کارگیری«اعتمادعمومی»درپایه سوم با%۲۲دربالاترین سطح قرارداردودرپایه اول وپنجم با %۹/۱۸ درپایین ترین سطح قرارمی گیرد.به نظرمی رسد به کارگیری شاخص «اعتمادعمومی» درمتون بخوانیم مقطع ابتدایی ازپایه اول تاسوم سیرصعودی داشته اماپس ازآن درپایه های بالاترکاهش می یابد.همچنین میزان به کارگیری«اعتمادنهادی» درپایه اول ودوم%۱۰بوده است. درپایه سوم وچهارم به %۲۹ درصد افزایش یافته ومجددا درپایه پنجم کاهش یافته وبه سطح%۲۲می رسد.
همچنین باعنایت به(جدول شماره ۱)،میزان به کارگیری«مشارکت غیر رسمی»درپایه اول بااختصاص%۳۲فراوانی دربالاترین سطح قرارداردودرپایه پنجم با%۱۵به پایین ترین سطح خود می رسدبه نظر می رسددربه کارگیری این شاخص نیزدرمتون بخوانیم مقطع ابتدایی سیرصعودی رعایت نشده است.همچنین میزان به کارگیری«مشارکت رسمی»درپایه اول با%۵/۳۶دربالاترین سطح می باشدامّا درپایه های بعدی به شدت کاهش یافته است به طوری که در پایه چهارم وپنجم تنها%۱۵ درصد فراوانی را به خود اختصاص داده است.
باتوجه به(جدول شماره۱)،میزان به کارگیری«هنجار معامله متقابل»درپایه سوم بااختصاص%۴۱فراوانی،دربالاترین سطح قرارداشته امادرپایه پنجم با%۱۶فراوانی درپایین ترین سطح قرار می گیردبه نظرمی رسددربه کارگیری شاخص «هنجار معامله متقابل »نیزدر«متون بخوانیم» مقطع ابتدایی سیرصعودی رعایت نشده است.
در(جدول شماره۱)باتوجه به رتبه بندی پایه های پنج گانه مقطع ابتدایی،میزان به کارگیری شاخص های سرمایه اجتماعی ازنظم منطقی وسیرصعودی برخوردارنیست. چنانچه ازلحاظ رتبه بندی به کارگیری شاخص های سرمایه اجتماعی ،پایه سوم دررتبه اول ،چهارم دررتبه دوم، اول دررتبه سوم،ودوم وپنجم به ترتیب دررتبه چهارم وپنجم قرار دارند.
باتوجه به (جدول شماره۲)شاخص «اعتمادعمومی»بااختصاص%۵/۴۵فراوانی هادررتبه اول قراردارد.آموزش مفاهیم«مشارکت غیر رسمی»با%۱۹فراوانی هادررتبه دوم،«اعتماد نهادی»با%۱۳فراوانی ها در رتبه سوم ،«هنجارهای معامله متقابل ومشارکت رسمی »با%۱۲و%۵/۱۰به ترتیب دررتبه چهارم وپنجم قرار دارند.
ازآنجایی که آزمونF(تحلیل واریانس)توانایی آزمون میانگین تمام گروه هارادارد.(منصورفر،۱۳۷۴)برای پاسخ گویی به فرضیه تحقیق ازاین آزمون استفاده شده است.با توجه به(جدول شماره ۳)نتایج نشان می دهدF بدست آمده برابربا۴۸/۱۹ بوده که ازFجدول درهردوسطح بزرگتراست.بنابراین با%۹۹ اطمینان می توان ادعانمودکه بین کتابهای بخوانیم پنج پایه ابتدایی درمیزان به کارگیری شاخص های سرمایه اجتماعی تفاوت معنی داری وجود دارد.
● بحث ونتیجه گیری
درهمه جوامع،سازمان های اجتماعی وجود دارندیاتاسیس می شوندکه به طورآگاهانه ورسمی(مانندمدرسه)ویا ناآگاهانه وغیررسمی(خانواده،هم سالان وهم کلاسی ها)،ازطریق فرایندجامعه پذیری،نکات بسیاری رابه کودکان
می آموزند،تابدین وسیله پیوندهای اجتماعی وگروهی تقویت، واخلاق اجتماعی(سرمایه اجتماعی)درونی شود(فوکویاما،۱۱:۱۳۷۹؛ کلمن،۱۳۷۷: ۴۵۰-۴۴۹ ؛ شارون ،۱۳۸۲: ۱۵۴؛جیمز،جنکس وپروت، ۱۳۸۳ :۲۹۱-۲۸۸) . خرده نظام مدرسه باوادارکردن اعضای خود به ازخود گذشتگی(بابه کارگیری سازوکاردرونی کردن)،تا اندازه زیادی خودراتقویت وسرمایه اجتماعی راقوام می بخشد(کلمن،۱۳۷۷ : ۴۷۵).اعتمادعمومی، ازقبیل صداقت،راستگویی، گذشت،احترام به بزرگترها،پشتکارو...درپایه های آغازین مقطع ابتدایی به خوبی آموزش داده می شودامادرپایه پنجم به شدت کاهش می یابد.درضمن،این نکته را بایدمدنظرداشت که رشدیک جانبه اعتماد عمومی منجربه رشد فرد گرایی وتوجه به مصالح فردی می گردد.آنچنان که نتایج تحقیق« شارع پور»(۱۳۸۰)به رشدفرسایشی سرمایه اجتماعی برای جوانان طی چند دهه ی اخیر،هم دردرون وهم دربیرون ازخانواده اشاره داردکه توام بارشدفردگرایی وتقدم مصالح فردی به جمعی بوده است.
« تاجبخش» ودیگران ازوضع نگران کنندی سرمایه اجتماعی براساس شاخص های اعتمادوباوربه ارزشهای حاکم برجامعه گزارش می دهندکه درمجموع،حاکی ازفضای بی اعتمادی گسترده درسطح جامعه است) ۱۳۸۴ : ۱۶۴.( توجه به عملکرد نهادهای موجوددرجامعه وایجادآگاهی ونگرش مثبت نسبت به آنها تحت عنوان اعتماد نهادی،در کتاب های بخوانیم دوره ابتدایی به میزان کمی آموزش داده می شودوعلی رغم اینکه انتظارمی رودبارشدسنی وعقلی دانش آموزان درپایه پنجم، میزان متون مربوط به اعتماد نهادی بیشتر ارائه گردد،ارائه این شاخص به شدت در این پایه کاهش می یابد.درنتیجه بسترهای ایجاد اعتماد نهادی درشهروندان آینده به خوبی فراهم نمی گردد.
) صفدری،۱۳۷۴وبیات ،۱۳۷۳(نیزبه کاهش قابل ملاحظه اعتماداجتماعی اشاره داشته اند.همچنین )رفیع پور،۱۳۷۸: ۱۱۱-۱۰۸( درتحقیقی با عنوان آنومی یاآشفتگی اجتماعی اعلام می دارد،میزان اعتماد اجتماعی شهروندان درحد قابل توجهی پایین آمده است.«تاجبخش» ودیگران وضع نامطلوب مشارکت درمیان مردم راگزارش نموده ومعتقدنددرمیان مهمترین مسائل جامعه ازنظرمردم ،مشارکت درآخرین مرحله قراردارد) ۱۳۸۲: ۱۶۴(.آشنایی بااصناف، گروه هاوانجمن هاتحت عنوان مشارکت رسمی نیز به میزان کمی درکتاب های بخوانیم مقطع ابتدایی آموزش داده شده است.به طوری که دربین پنج شاخص سرمایه اجتماعی، دررتبه پنجم قراردارد.هنجار های معامله متقابل که باعنوان بده بستان های اجتماعی ازآن یادشده است نیزدررتبه چهارم قراردارد.نتایج تحقیق «صفدری وبیات»(۱۳۷۴-۱۳۷۳) نیزحاکی ازاین امراست که میزان بی اعتمادی سیاسی نسبت به مسئولان دربین افرادپاسخگو درحدبالایی قراردارد.
خرده نظام مدرسه،بایددرکنارمهارت های شناختی]ریاضی ،تاریخ ،جغرافیاو... [شیوه های برقراری ارتباط بادیگران ونقشهایی راکه هریک ازدانش آموزان درآینده بایدعهده دارشوند،آموزش دهد. )امیرکافی، ۵- ۱۳۷۴ :۱۱۷(وبااستفاده ازمتونی که تحت عنوان مواد آموزشی به آنها ارائه می گرددبرای زندگی درجامعه آماده شده ونحوه مشارکت بانهادهای مختلف اجتماعی را فراگیرند. درمجموع کتابهای بخوانیم مقطع ابتدایی از لحاظ تقویت اعتمادعمومی وایجادآشنایی بانحوه مشارکت غیررسمی، درحدخوبی قراردارد،امادرزمینه ی تقویت اعتمادنهادی نیز ایجاد نگرش مثبت نسبت به نهاد های مختلف اجتماعی وایجادآشنایی با نحوه مشارکت رسمی یعنی همکاری ومشارکت درسازمان ها ،ادارات و ... درحد پایینی قرار دارد.
● پیشنهادات
۱)باتوجه به کم بودن میزان به کارگیری شاخص اعتمادنهادی،مشارکت رسمی وهنجارهای معامله متقابل درکلیه پایه ها،پیشنهاد می گردد؛نویسندگان کتاب های بخوانیم مقطع ابتدایی بامشارکت اندیشمندان جامعه شناسی به بررسی مجدد این کتب پرداخته واین کتاب های را از بعدشاخص های فوق تقویت نمایند.
۲)با توجه به کاهش چشمگیرشاخص های سرمایه اجتماعی در پایه پنجم وبا توجه به جدید التالیف بودن این کتاب پیشنهادمی گردد؛ کتاب بخوانیم پایه پنجم مورد بازنگری قرارگرفته وازلحاظ به کارگیری شاخص های سرمایه اجتماعی تقویت گردد.
۳)سیرصعودی آموزش سرمایه اجتماعی درکتاب های بخوانیم درمقطع ابتدایی به خوبی صورت نگرفته است. لذا پیشنهادمی گردد؛ازپایه اول ابتدایی آموزش شاخص های سرمایه اجتماعی آغازوبارشدنسبی ومنظم درپایه های بعدی ادامه یابدوفرازونشیب حاضردرکتاب های فعلی رفع گردد.

پری مسلمی پور
ملیحه السادات جابری
مهین کرامتی
منابع وماخذ
۱) امیر کافی ،مهدی(۵-۱۳۸۴)اعتماد اجتماعی وعوامل موثر برآن.کارشناسی ارشدرشته پژوهشگری اجتماعی.دانشگاه شهید بهشتی.تهران.
۲)بیات،فریبرز(۱۳۷۳۹رابطه عام گرایی با اخلاق. کارشناسی ارشد رشته پژوهشگری علوم اجتماعی.دانشگاه شهیدبهشتی.تهران.
۳)پاتنام،رابرت.دموکراسی وسنت های مدنی.ترجمه دلفروزانتشارات روزنامه سلام.تهران.۱۳۸۰.
۴)تاجبخش،کیان(۱۳۸۴).«سرمایه اجتماعی:اعتماد،دموکراسی وتوسعه» شیرازه .تهران
۵)جبلی آده،پریچهر،ذوالفقاری ،حسن و...، ۱۳۸۵کتاب معلم فارسی ابتدایی هر پنج پایه(بخوانیم _بنویسیم)
۶)جبلی آده،پریچهر،ذوالفقاری ،حسن و...، ۱۳۸۵، کتاب بخوانیم هرپنج پایه ابتدایی
۷) رفیع پور فرامرز(۱۳۷۸).آنومی یا آشفتگی اجتماعی:پژوهش در زمینه پتانسیل آنومی درشهر تهران.سروش.تهران.
۸) شارع پور،محمود(۱۳۸۳). «جامعه شناسی آموزش وپرورش».سمت.تهران.
۹)شارون،جوئل(۱۳۸۰).ده پرسش ازدیدگاه جامعه شناسی .ترجمه ی منوچهرصبوری،نی.تهران.
۱۰) صفدری،سلمان(۱۳۷۴).رضایت اجتماعی وعوامل آن.کارشناسی ارشد رشته پژوهشگری علوم اجتماعی دانشگاه شهیدبهشتی.تهران.
۱۱)کلمن،جیمز(۱۳۷۷)نظریه های بنیادین جامعه شناسی.ترجمه ی منوچهرصبوری.نشر نی.تهران
۱۲)فوکویاما،فرانسیس.پایان نظم سرمایه اجتماعی وحفظ آن.ترجمه غلامعباس توسلی.جامعه ایرانیان.تهران.۱۳۷۹
۱۳)فیروزآبادی،سیداحمد.«بررسی سرمایه اجتماعی وعوامل موثربرشکل گیری آن درتهران»پایان نامه دکترای
جامعه شناسی.دانشکده ی علوم اجتماعی دانشگاه تهران.۱۳۸۴.
۱۴)قنبر لو،عبدالله.در خوب وبد سرمایه اجتماعی.شماره ی۸۹.اسفند ۱۳۸۳.
۱۵) منصور فر ،کریم،۱۳۷۴، آمار درعلوم اجتماعی،انتشارات پیام نور