دندانپزشکی و بارداری

● تغییرات فیزیولوژیک در بارداری
تغییرات آناتومیک، فیزیولوژیک و بیوشیمیایی در حاملگی متعدد و چشمگیر هستند. حجم خون در طی حاملگی ۴۵-۴۰% افزایش می‌یابد. کل آهن مورد نیاز در حاملگی طبیعی حدود ۱۰۰۰ میلی‌گرم است، حدود ۳۰۰ میلی‌گرم از آن به طور فعال به جنین و جفت منتقل می‌شود و حدود ۲۰۰ میلی‌گرم از آن از انواع راه‌های طبیعی دفع از دست می‌رود و ۵۰۰ میلی‌گرم دیگر آن صرف افزایش حجم گلبول‌های قرمز گردش خون در حاملگی می‌شود. نیاز به آهن در طی نیمه دوم حاملگی بسیار زیاد است و به طور متوسط به ۶ تا ۷ میلی‌گرم در روز می‌رسد. در صورت فقدان آهن تکمیلی، همزمان با افزایش حجم خون مادر، غلظت هموگلوبین و هماتوکریت به طور محسوس در مادر افت می‌کند. تعداد ضربان نبض در طی حاملگی ۱۰ ضربه در دقیقه افزایش می‌یابد. با بالا رفتن پیشرونده دیافراگم، قلب به طرف چپ و بالا جابجا می‌شود.
سوزش سردل[۱] در حاملگی شایع است و به احتمال زیاد ناشی از رفلاکس ترشحات اسیدی به بخش تحتانی مری است. لثه‌ها ممکن است در طی حاملگی پر خون و نرم شوند و با ضربه‌ای خفیف مانند مسواک زدن، دچار خونریزی شوند. گاهی تورم و پرخونی در بعضی از قسمت‌های لثه‌ها ایجاد می‌شود که گرانولومای بارداری نامیده می‌شود و خود به خود بعد از زایمان پس‌رفت می‌کند.
همچنین تغییرات حس چشایی و افزایش در پاسخ رفلکس تهوع شایع می‌باشد. به طوری که پدیده اخیر در ۹۰% زنان باردار سبب حالت تهوع و استفراغ می‌شود. این علایم در سه ماهه اول حاملگی شایع است.
هنگامی که قصد فرموله کردن اعمال دندانپزشکی را داریم، باید الگوی عمومی رشد جنین در نظر گرفته شود. بارداری نرمال تقریباً ۴۰ هفته طول می‌کشد. در سه ماهه اول، ارگان‌ها و سیستم‌های مختلف بدن تشکیل می‌شوند. بنابراین جنین بسیار مستعد بدفرمی و ناهنجاری خواهد بود.
بعد از سه ماهه اول که تشکیل ارگان‌ها کامل شد، تکامل جنین در جهت رشد و بلوغ است، بنابراین بروز ناهنجاری‌ها به طور قابل ملاحظه‌ای بعد از سه ماهه اول کاهش می‌یابد. استثنائی که وجود دارد در ارتباط با تشکیل دندان‌های جنین است به طوری که مصرف تتراسایکلین در اواخر دوران بارداری می‌تواند باعث تغییر رنگ دندان‌های جنین شود.
● پوسیدگی دندان
هنوز هم بسیاری از زنان، معتقدند که بارداری باعث از دست رفتن دندان‌ها می‌شود (یک دندان به ازای تولد هر کودک) و یا این‌که جهت تأمین نیازهای جنین، کلسیم مورد نیاز توسط دندان‌ها تأمین می‌شود و در نتیجه، دندان‌ها نرم می‌شوند. ولی افزایش میزان پوسیدگی در دوران بارداری، ناشی از نوع رژیم غذایی و رعایت ناقص بهداشت دهان و دندان می‌باشد. علاوه بر این، کلسیم موجود در دندان به صورت کریستال‌های ثابت است و امکان تأمین کلسیم مورد نیاز جنین توسط این کلسیم، وجود ندارد. معمولاً پوسیدگی‌های زمان بارداری در ناحیه یک سوم مجاور لثه‌ای تاج دندان به‌ وجود می‌آیند و موجب التهاب لثه می‌شوند. تغییرات عادات غذایی در دوره بارداری ممکن است فرد را در معرض بروز پوسیدگی دندان قرار دهد.
● خوردگی دندان
خوردگی عبارت است از کاهش تدریجی سطح دندان متعاقب تأثیر مواد شیمیایی مثل اسیدها، در برخی از موارد، حالت تهوع و استفراغ دوران بارداری منجر به خوردگی شدید دندان‌ها می‌شود. سطح کامی، دندان‌های قدامی، فک فوقانی، بیشترین آسیب را می‌بیند.
● ژنژیویت دوران بارداری
شیوع ژنژیویت در دوران بارداری به میزان ۳۰ تا ۱۰۰ درصد گزارش شده است به شکلی که اغلب علت بروز آن را بارداری می‌دانند. در حالی که این مسأله صحیح نیست چرا که بارداری باعث بروز ژنژیویت نمی‌گردد، فقط آنچه را که وجود دارد، تغییر داده و تشدید می‌کند. از نظر بالینی، در تغییرات لثه در دوران بارداری، لثه در محل اتصال به دندان و همچنین در ناحیه بین دو دندان، قرمز پررنگ و متورم می‌شود به طوری که به لمس حساس می‌شوند.
معمولاً ژنژیویت ارتباطی نزدیک با میزان پلاک دندانی دارد. ولی ژنژیویت دوران بارداری تا حدودی، به طور غیرمعمول، با کاهش میزان پلاک دندانی همراه است. این مسأله بیان‌گر این نکته است که فاکتورهای دیگر، علاوه بر تجمع پلاک در بروز ژنژیویت دخالت دارد.
● گرانولومای بارداری
بارداری علاوه بر تغییرات عمومی در بافت لثه، ممکن است باعث افزایش موضعی بافت لثه و نرم شدن آن شود. این پدیده به اپولیس بارداری یا گرانولومای بارداری معروف است. میزان بروز این حالت در بافت لثه خانم‌های باردار بین صفر تا ۵ درصد گزارش شده است. گرانولومای بارداری معمولاً در سه ماهه دوم بروز می‌کند.
● افزایش تحرک دندان
لقی دندان به طور موضعی یا عمومی، پدیده شایعی در طی بارداری نمی‌باشد. این یافته از علایم بیماری لثه، نقص در نواحی اتصالی لثه می‌باشد.
● قرص‌های خوراکی پیشگیری از بارداری
مطالعات متعددی مشخص کرده‌اند که در خانم‌هایی که از روش‌های هورمونی پیشگیری از بارداری استفاده می‌کنند، شیوع ژنژیویت همراه با پرخونی لثه در آن‌ها افزایش می‌یابد. از نظر آماری افزایش التهاب لثه با طول درمان، ارتباط معنی‌داری دارد.
● رژیم غذایی و بهداشت دهان و دندان
شواهدی که اهمیت تعداد دفعات مصرف قند را به عنوان یک متغیر در توسعه پوسیدگی دندان مطرح می‌کنند، قابل توجه می‌باشند. هر بار که مواد قندی مورد مصرف قرار می‌گیرند به مدت ۲۰ تا ۳۰ دقیقه در پلاک دندانی، اسید تولید می‌شود. در طول دوران بارداری، عادات غذایی می‌توانند به طور قابل ملاحظه‌ای تغییر کنند. تمایل به مصرف غذاهای شیرین بیشتر می‌شود، ولی مدت زمانی که این تمایل وجود دارد برای ایجاد پوسیدگی قابل توجه در دندان‌ها بسیار کوتاه است. به مادران باید توصیه شود تا از یک رژیم غذایی متنوع با چربی، شکر و نمک به میزان کم و نشاسته و فیبر به میزان زیاد، استفاده کنند. ضرورت محدودیت در مصرف میان وعده‌های غذایی و نوشیدنی‌های حاوی مواد قندی نیز باید تأکید شود.
● تغذیه در دوران بارداری و سلامت دندان‌ها
در کشورهایی که مادران باردار از رژیم غذایی متنوع و مطلوبی برخوردار هستند، به نظر می‌رسد تغذیه دوران بارداری تأثیر کمی در وضعیت سلامتی دندان‌های کودک داشته باشد. اما در کشورهایی که سوءتغذیه وجود دارد و تغذیه دوران بارداری نامناسب است مینای دندانی که قبل از تولد شکل می‌گیرد، ممکن است تحت تأثیر قرار گرفته و تعداد دندان‌های ناقص (هیپوپلاستیک) در کودک افزایش پیدا کند.
مصرف زیاد فلوراید در دوران بارداری باعث ایجاد فلوئوروزیس در مینای دندان که در این دوران در حال شکل گرفتن است، می‌شود. کمبود‌ها و یا افزایش مواد غذایی در مادران باردار ارتباطی با بروز ناهنجاری‌های مادرزادی مثل ناهنجاری‌های دندانی یا شکاف لب یا کام در نوزادان ندارد.
● پیشگیری از آسیب‌های دهان و دندان در بارداری
مهم‌ترین اصل در طرح درمان‌های دندانپزشکی در خانم‌های باردار رعایت بهداشت مطلوب دهان و دندان و برقراری سلامت محیط دهان می‌باشد. اساسی‌ترین موضوع در این رابطه، برنامه کنترل پلاک است که پاسخ‌های التهابی شدت یافته به محرک‌های موضعی را که همراه با تغییرات هورمونال دوران بارداری است، به حداقل می‌رساند.
مطالعاتی که در طی ۲۵ سال گذشته انجام شده نشان می‌دهد که کاهش سطوح آلوده به استرپتوکوک در دهان مادران باردار خطر آلوده شدن نوزاد و بروز پوسیدگی را در کودک وی کاهش می‌دهد. به علاوه بیماری پریودنتال در مادر، ریسک تولد نوزاد کم وزن را افزایش می‌دهد.
● زمان مناسب جهت درمان دندانپزشکی خانم باردار
▪ سه ماهه اول
بهتر است درمان‌های دندانپزشکی طولانی‌مدت در این دوره انجام نشود. در ملاقات اول، دندان‌های مادر معاینه و رادیوگرافی‌های دندانی که قبل از بارداری گرفته شده‌اند، بررسی می‌شود و دندان‌هایی که قبل از زایمان ممکن است برای مادر مشکل ایجاد کند، معین می‌شود و جهت ترمیم آنها در سه ماهه دوم حاملگی به بیمار نوبت داده می‌شود. همچنین چگونگی مسواک زدن صحیح و استفاده از نخ دندان به خانم حامله آموزش داده می‌شود.
▪ سه ماهه دوم
این دوره بهترین زمان جهت انجام درمان‌های دندانپزشکی است. خانم حامله معمولاً راحت‌تر از سه ماهه اول می‌تواند در وضعیت مناسب روی صندلی دندانپزشکی قرار گیرد. در این دوره می‌توان تمام درمان‌های دندانی لازم را انجام داد. استفاده از بی‌حس‌کننده موضعی مانعی ندارد. هم‌چنین در صورت لزوم دندانپزشک ممکن است بعد از درمان، آنتی‌بیوتیک یا مسکن تجویز کند که استفاده از آن‌ها بلامانع است. باید توجه داشت که درمان دندان‌هایی که قبل از زایمان برای خانم حامله مشکلی ایجاد نمی‌کنند، باید به بعد از زایمان موکول شود.
▪ سه ماهه سوم
خانم حامله به دلیل افزیش وزن جنین نمی‌تواند مدت زیادی در حالت خوابیده به پشت روی صندلی دندانپزشکی قرار گیرد. بنابراین بهتر است فقط درمان‌های کوتاه مدت و اورژانسی در این دوره انجام شود. همچنین در ملاقات دندانپزشکی این دوره نکات لازم در مورد چگونگی رویش دندان‌های نوزاد، مراقبت‌های در منزل و زمان مراجعه جهت معاینه دندانپزشکی نوزاد توصیه خواهد شد.
● درمان‌های اورژانسی دندان پزشکی در بارداری
خانم باردار که از عفونت و یا ضربه و درد دندان رنج می‌برد، باید سریع تحت مداوا قرار گیرد. اغلب اوقات عوارض سوء ناشی از موقعیت‌های اورژانسی بیش از خطرات همراه با اقدامات درمانی است. بنابراین باید توصیه شود که مادران باردار مراجعه به دندانپزشک را به تأخیر نیاندازند. درمان عفونت دندان شامل برطرف‌کردن علت بروز عفونت، درناژ و تخلیه عفونت از طریق جراحی و تجویز آنتی‌بیوتیک مناسب می‌باشد. برای مثال در آبسه دندان معمولاً دندان مبتلا خارج شده و درمان با آنتی‌بیوتیک سیستمیک نیز ممکن است لازم باشد. عامل درد دندان باید هر چه سریع‌تر برطرف شود.
● بی‌حس‌کننده‌های موضعی بارداری
خانم بارداری که به دندانپزشکی مراجعه می‌کند ممکن است نیاز به تزریق بی‌حس‌کننده‌های موضعی پیدا کند. اگر چه هنوز تعدادی سوال بی‌پاسخ در رابطه با بی‌خطر بودن مصرف بی‌حس‌کننده‌های موضعی در طول دوران بارداری وجود دارد، ولی شواهد موجود در خصوص منع استعمال این داروها در دوران بارداری نیز کم است. این داروها ممکن است در دوزهای بالینی معمول، برای خانم باردار تجویز شوند. بهترین داروی بی‌حسی لیدوکایین بدون آدرنالین می‌باشد.
● نتیجه‌گیری
در بیمار باردار، دندانپزشک موظف به رعایت ملاحظات خاص می‌باشد. درمان‌های دندانپزشکی باید طوری انجام شود که هیچ اثر سویی بر جنین نداشته باشد. اگرچه درمان‌های رایجی که برای مادران باردار انجام می‌شود، عموماً بدون خطر است ولی باید توجه داشت برخی اعمال دندانپزشکی می‌توانند مضر باشند. در این رابطه می‌توان از اشعه یونیزه و داروها نام برد. انجام رادیوگرافی با استفاده از کمترین میزان اشعه و محافظ سربی مانعی ندارد. اگر مادر بعد از تولد، بچه را با شیر خودش تغذیه کند باز هم نیاز به برخی ملاحظات دارد. اگر چه بسیاری از داروها فقط به مقدار کم از طریق سرم مادر به شیر وارد می‌شوند و نوزاد تحت تأثیر مقادیر کمی از این ترکیبات قرار می‌گیرد ولی دندانپزشک باید از تجویز کلیه داروهایی که اثر سوء بر نوزاد دارد، خودداری کند.

نام نویسنده :دکتر قادر فیضی- متخصص اندودنتیس، عضو هیئت علمی مرکز تحقیقات پروفسور ترابی‌نژاد اصفهان ، فسانه رئیسی
۱. Heartburn

منبع : فصلنامه پزشکی اجتماعی هوم