روان شناسی خواب و رؤیا

خوابیدن همچون غذا خوردن و آشامیدن یكی از مهم‌ترین اعمال حیاتی به شمار می‌رود. هر جانداری از جمله موش، فیل و حتی سوسك‌ها نیز می خوابند. تمام جانداران مهره دار، حتی ساده ترین انواع جانداران بدون خواب قادر به ادامه حیات خود نیستند. انسان‌ها در شب به خواب می‌روند، اما برخی از جانوران شب شروع به فعالیت می‌كنند.
شواهد نشان می دهد كه عامل اصلی تعیین طول مدت خواب جانداران، بیش از هر چیز، به جثه و شدت سوخت و ساز بدن جاندار بستگی دارد. بر همین اساس، خفاش‌ها در طول شبانه روز، دست كم بیست ساعت در خواب به سر می برند. در حالی كه، اسب‌ها تنها دو ساعت نیاز به استراحت و خواب دارند. علی رغم این تفاوت ها در میان جانداران، عمل خوابیدن، دست كم در میان پستان‌داران، مشخصه های بیولوژیكی بسیار مشابه و تقریباً یكسانی دارد. هنگام خواب، بدن این جانداران سست شده، دمای بدن و عمل غیرارادی سوخت و سوز به میزان زیادی كاهش می‌یابد.
این نوشتار نیم نگاهی به خواب و فرایند آن از منظر روان شناسی دارد.
● خواب در قرآن و سنّت
از نشانه‌های قدرت خداوند و اسرار خلقت حكیمانه او خواب است. قرآن كریم می‌فرماید: «از نشانه‌های قدرت اوست خوابیدن شما در شب و روز، تا این كه از فضل پروردگار به طلب روزی برخیزید، در این (حالت) برای قومی كه سخن حق را بشنوند، عبرت‌هایی است.» (روم: ۲۳)
البته، برخی از مفسّران عقیده دارند «نوم» بخشی از خواب است كه در آن «رؤیا» تحقق می‌یابد. در سوره صافات، از زبان حضرت ابراهیم(علیه السلام)می فرماید: «انّی اری فی المنام»; «در خواب دیده‌ام...» خواب براساس نظر قرآن، آرامش انسان را تضمین می‌كند، چنان كه می‌فرماید: «والنّومَ سباتا...» (فرقان: ۴۷)
همچنین می‌فرماید:«وجعلنانومكم سباتاً» (نبأ: ۹) سبات از ماده سبت بر وزن وقت به معنی قطع شدن و تعطیل گردیدن و استراحت است.۱ از آن جا كه خواب موجب سستی انسان می‌شود، خداوند از هرگونه خوابی، اعم از سبك و سنگین، منزه است: «الله خدایی است كه هیچ خدایی جز او نیست، زنده و پاینده است، نه خواب سبك او را می‌گیرد و نه خواب سنگین» (بقره: ۲۵۵)
از آیات قرآن بر می‌آید كه خواب شباهت بسیار زیادی با مرگ دارد: «خداوند است كه در وقت مرگ جان‌ها را می‌گیرد و نیز جان آنهایی را كه به خواب رفته و هنگام مردن آنها فرا نرسیده است، پس جان‌هایی را كه حكم مرگ بر آنها جاری شده در نزد خود نگاه می دارد و دیگران را تا زمانی كه معیّن است، باز می فرستد. در این، برای آنهایی كه فكر می كنند نشانه هایی روشن وجود دارد.» (زمر: ۴۱) این آیه به روشنی بیان می كند كه مرگ و خواب از یك جنس هستند و لذا برای هر دو، لفظ «توفّی» به كار برده است. این واژه به معنی «به طور كامل اخذ كردن» است. در آیه دیگری نیز لفظ «توفی» به كار ر فته است: «و او پروردگاری است كه شب هنگام شما را می‌میراند و هرچه در روز انجام داده‌اید، می‌داند. آن گاه بامدادان شما را زنده نموده تا آن هنگام كه عمرتان به انتها برسد، سپس بازگشت شما به سوی اوست و از آنچه كرده‌اید، شما را آگاه می‌نماید.» (انعام: ۶۰)
در هنگام خواب، بدن انسان روی زمین است، ولی روح او دریافت شده و در عوالم دیگر سیر می‌كند و سپس به سوی جسم برمی‌گردد. روح با یك سرعت و شكل مشخصی از بدن خارج می‌شود و بسته به نوع و شدت خواب، از جسمِ خوابیده فاصله می‌گیرد و تنها یك پیوند ضعیفی بین آنها برقرار است. حال، اگر جسم براثر عامل خارجی مانند ضربه و صدا تحریك شود، روح كه بایستی با یك سرعت معمول و مشخصی به جسم و بدن بازگردد، با سرعتی فوق العاده به بدن باز می‌گردد كه معمولاً با یك شوك عصبی و بیدار شدن همراه با ناراحتی زیاد همراه است. عوام این حالت را «پاره شدن چرت!» گویند. در واقع، این حالت نتیجه بازگشت غیرمنتظره روح به بدن می‌باشد.
رسول اكرم(صلی الله علیه وآله) بعد از بیداری از خواب شب، سر را به سجده می گذاشتند و این ذكر را بر زبان جاری می نمودند: «سپاس خداوندی را كه مرامیراندوپس زنده كردوبه سوی اوست بعثتورستاخیز.»۲
خواب عمیق، بسیار به مرگ شباهت دارد. انسان در این مرحله، فاصله اندكی با مرگ دارد.
حضرت امام محمدتقی(علیه السلام) درباره حقیقت مرگ می‌فرمایند:«مرگ همین خوابی است كه هر شب به سراغ شما می‌آید، با این تفاوت كه در موت، انسان بیدار نمی‌شود، مگر در روز قیامت، افرادی كه در خوابند، به وسیله رؤیا شادمان و یا غمگین می‌شوند. چنین احوالاتی برای انسان در برزخ نیز پیش می‌آید.»۳
در فرهنگ اسلامی۴، خواب‌ها انواع گوناگونی دارند: صادقه، فیلوله، قیلوله، حیلوله و غیلوله و... .
فیلوله، به خواب پس از طلوع آفتاب و ابتدای روز گویند كه موجب ضعف آدمی می شود. قیلوله، به خواب پیش از ظهر، به ویژه پیش از نماز ظهر و عصر، گویند. حیلوله، به خواب هنگام اذان ظهر و بعد از آن می‌گویند كه از آن به خواب ظلمت هم تعبیر شده است. غیلوله، به خوابی كه در انتهای روز صورت می‌گیرد و موجب امراض بدنی است، اطلاق می‌شود.
● شیوه‌‌های خوابیدن
امروزه دانشمندان به این نتیجه رسیده‌اند كه زمانی كه شخص روی یك پهلو می‌خوابد، به دلیل وارد آمدن فشار به یك قسمت از بدن، گردش خون در لایه‌های سطحی پوست مختل می‌گردد. در نتیجه، اكسیژن در این بافت‌ها مستهلك شده و گاز كربنیك زیاد می‌شود. حركت در خواب (غلتیدن) برای رفع این مسمومیت از بدن است.۵ این امر برای مسلمانان تازگی ندارد; زیرا در قرآن كریم آمده است كه خداوند اصحاب كهف را از این دنده به آن دنده و از راست به چپ می‌گرداند: «و ما آنان را به دست راست و دست چپ می‌گردانیدیم.» (كهف: ۱۷)
وضعیتی كه هر فرد در آن حالت با اطمینان خاطر به خواب می‌رود، نشانه طریقه اصلی زندگی او و نیز خصوصیات شخصیتی، رفتار و واكنش‌های او نسبت به خویش و افراد دیگر است. انسان به یكی از چهار حالت اصلی ذیل به خواب می رود:
۱. وضعیت جنینی كامل ۲. وضعیت دمر۳.وضعیت طاق باز۴.وضعیت نیمه جنینی.
▪ وضعیت جنینی كامل: در این وضعیت شخص به پهلو و همانند وضعیت جنین در رحم مادر می‌خوابد. در این حالت، زانوها خم شده و تا زیرچانه بالا می‌آید. افرادی كه به این حالت می‌خوابند، تا حد امكان از مقابله با حوادث زندگی دوری كرده و به محدود كردن مسائل زندگی اكتفا می‌كنند.
▪ وضعیت دمر: استفاده از وضعیت دمر نشان دهنده كوشش شخص در تصاحب فضای بیش‌تر و در آغوش گرفتن هر چه بیش تر آن است. در این حالت، صورت رو به بستر قرار گرفته و ساق‌ها كشیده شده و پاها كمی از هم جدا قرار می‌گیرد. افرادی كه به این حالت می‌خوابند، به لمس هرچه بیش تر دنیای خود نیازمندند. كسانی كه در برابر حوادث ناخواسته احساسی ناامنی بیش تری می‌كنند به حالت دمر می‌خوابند تا بهتر بتوانند بر حوادث احتمالی چیره شوند.
▪ وضعیت طاق باز: این افراد به پشت می خوابند. بیش تر افرادی كه به وضعیت طاق باز می‌خوابند، در دوران كودكی دردانه پدر و مادر بوده و از اعتماد به نفس زیادی برخوردارند و عملاً افرادی بی آلایش بوده و نسبت به حوادث دنیا تعصبی ندارند.
▪ وضعیت نیمه جنینی: بیش تر افراد در این وضعیت به خواب می‌روند; یعنی به پهلو خوابیده و پاها را از زانو خم كرده و به طرف شكم می‌آورند. در این حالت قدرت تحرك بدن بیش تر بوده و حرارت بدن تلف نشده و جریان هوا نیز در اطراف آن بسته نمی شود.
معمولاً هر فرد در طول یك خواب كامل، دوازده وضعیت خوابیدن به خود می‌گیرد. بعضی از وضعیت هایی كه شخص در طول خواب به خود می گیرد، موقتی و بسیار كوتاه مدت‌اند. انسان هیچ گاه وضعیت خواب خود را عوض نمی‌كند مگر آن كه وضعیت و موقعیت زندگی خویش را تغییر دهد. اصولاً هر یك از وضعیت ‌های خواب به گونه ای دقیق وضعیت زندگی هر فرد را نشان می‌دهد. در جریان روان درمانی، با بهبودی وضع روانی بیمار، وضع خوابیدن نیز تغییر خواهد كرد.۶
● وضعیت پاها و دست‌ها
دست‌ها و پاها از مهم‌ترین اجزای بدن به شمار می‌روند. وضعیت قرار گرفتن دست و پاها در خواب، چگونگی زندگی فرد و میزان موفقیت وی را در زمینه های مختلف نشان می‌دهد. در زندگی روزمره به طور معمول از دست‌ها برای بیان عواطف و احساسات استفاده می‌شود. جاگیری دست‌ها معمولاً با وضعیت اولیه خوابیدن ارتباط دارد. گرفتن دست‌ها در جلوی بدن و در بالای قفسه سینه، بیش تر در وضعیت نیمه جنینی دیده می‌شود. در وضعیت طاق باز، دست‌ها بیش تر روی تشك و در طرفین بدن گذاشته می شوند. دست‌ها در وضعیت دمر، بیش تر باز بوده و روی سر قرار می‌گیرند و بازوها از آرنج خم می‌شوند. این وضعیت را در اصطلاح وضعیت قورباغه‌ای می‌نامند كه گاهی سبب ایجاد مشكلاتی در گردش خون دست‌ها می‌شود.▪ وضعیت حمله با زنجیر: در این حالت، زانوها از هم جدا قرار گرفته و قوزك ها همدیگر را قطع می‌كنند و یك دست روی دست دیگر قرار می گیرد و وضعیت حمله با زنجیر به وجود می آید. افرادی كه به این شكل می‌خوابند، در روابط شخصی خود با اشكال روبه رو هستند. معمولاً این افراد در دوستی با دیگران در ابتدا، افراطی عمل می‌كنند ولی بعدها به علت ترس و یا مشكلات، این رابطه از بین می‌رود. افراد مذكور در زمینه شغلی و آموزشی نیز موفق بوده ولی همیشه مضطرب هستند.
▪ وضعیت ساندویچی: بسیاری از افرادی كه در حالت نیمه جنینی به خواب می‌روند، تمام قسمت‌های یك پای خود را به طور قرینه روی پای دیگر قرار می‌دهند. این وضعیت را در اصطلاح وضعیت ساندویچی می‌‌گویند. این افراد در زندگی روزانه خود در جستوجوی رابطه قرینه‌ای با دنیا هستند و از بروز هرگونه انحرافی در زندگی خود جلوگیری می‌كنند.
▪ وضعیت قهرمانی: برخی افراد، با وجودی كه به پهلو می‌خوابند، ساق‌ها را مستقیم و كشیده قرار می‌دهند. در این حالت، كه با وضعیت نیمه جنینی متفاوت است، یك پا روی پای دیگر قرار می‌گیرد. وضعیت خواب افراد مذكور، نشانه‌ای از كوشش و فعالیت شدید است. این افراد حتی در خواب نیز به خود راحتی و آسایش نمی‌دهند و خود را برای روبه رو شدن با مسائل روز بعد آماده می‌كنند.
وضعیت قهرمانی، نوع تغییر یافته حالت ساندویچی است ونشان دهنده شخصیتی فعال و آماده برای پیشرفت است.
▪ وضعیت فلامینگو: این وضعیت كه تغییر یافته حالت نیمه جنینی است، یك پای فرد مستقیم و كشیده است، در حالی كه ساق پای دیگر از زانو خم شده و زاویه‌ای تند بین ران و ساق ایجاد می‌كند. گاهی نیز پای تاشده به شكم می چسبد. ساق پای كشیده شده در این وضعیت نشانه‌ای از مبارزه جویی فرد است و ساق پای خم شده نشان دهنده راحت طلبی و صلح جویی است. افراد مذكور از نظر شخصیتی در اصطلاح روان شناسی پرخاش گر هستند.
▪ وضعیت نافی: بسیاری از افراد هنگام خواب، از دست های خود در نگه داشتن تشك یا تخت خواب استفاده می كنند. این نوع خوابیدن را وضعیت نافی می نامند. افراد مذكور به گرفتن كسی یا چیزی و توسل و تكیه به دیگران نیازدارند و اغلب وفادار بوده و شخصیتی وابسته دارند. در برخی موارد ممكن است شخصی با دست راست به تخت خواب چنگ بزند ولی دست چپ در كناره تخت خواب قرار گرفته و یا در فضا آویزان باشد. آویختگی دست چپ نشان می‌دهد كه این شخص مایل نیست خود را در محیط زندگی خویش محصور كند و به دیگران وابسته است. چنین فردی با دو دست خود، تضادو دوگانگی فكری خود را به نمایش می‌‌گذارد.
▪ وضعیت محافظتی: گاهی دست‌ها روی معده یا آلت تناسلی قرار گرفته و به یگدیگر متصل می شوند. این نوع خوابیدن را وضعیت محافظتی می نامند و وجه تسمیه این نامگذاری به دلیل آن است كه ازبخش‌های مذكور محافظت می‌كند.
▪ وضعیت پره آبی: در این حالت، سر در كف دست‌ها جای می‌گیرد و بازوها از آرنج خم شده و در دو طرف سر قرار می‌گیرند. این حالت خوابیدن در افرادی دیده می‌شود كه همیشه و حتی در خواب در حال فكر و اندیشیدن به سر می‌برند و برای دفاع، از عقل خود استفاده می‌كنند.
▪ وضعیت ژیمناستیك: در این نوع خوابیدن، شخص به پشت خوابیده و دست‌ها را چند سانتی متر دورتر از سر و در سطوح گوش‌ها قرار می‌دهد. این وضعیت همانند آن است كه فرد مذكور خود را توسط دست‌ها بالا می‌كشد. این حالت سبب احساس رضایت شخص می‌گردد.
▪ وضعیت هیس یا ساكت باش: در این نوع خوابیدن كه به ندرت اتفاق می‌افتد، انگشت سبّابه، مانند زمان بیداری كه برای ایجاد سكوت به كار می‌رود، روی لب قرار می‌گیرد.
▪ وضعیت عزاداری: در این وضعیت شخص روی صورت خود خوابیده و دست‌ها را به صورت پوششی بر روی صورت می‌نهد. این وضعیت اغلب در افرادی كه از درد و ناراحتی جسمی رنج می‌برند، دیده شده است.
▪ وضعیت بوكسور: در این حالت، شخص انگشتان را گره كرده و به صورت مشت درمی‌آورد. افرادی كه با این روش به خواب می‌روند معمولاً پرخاش گر و كینه جو هستند. اما اگر انگشتان به صورت مشت درآمده و شست دو دست داخل مشت قرار گرفته باشد، این حالت گویای دوگانگی فكری شخص است.
در عین حال، روش‌های خوابیدن دیگری نیز تحت عنوان وضعیت‌های عجیب وجود دارد كه برخی از آنها عبارتند از: مومیایی، بسته بندی، شتر مرغ، ابوالهول، آلمانی، میمونی، یك چشم، نظامی، لم دادن، نمایشی، شاخ گاوی، صلیب شكسته، ستاره دریایی، گربه ای، معكوس، پروانه‌ای، حلزونی و... . هر یك از موارد فوق كه دارای معنی و مفهوم خاص خود است، در رابطه با خواب به صورت تنهایی بود، خواب‌هایی هم به صورت تركیبی (زن و شوهر) وجود دارد كه موارد مزبور نیز در آن جا صادق است، با این تفاوت كه ممكن است یكی از آن دو در رؤیای دیگری تأثیر نامحسوس بگذارد.۷
● پژوهش‌هایی پیرامون خواب
پژوهش‌های جدی در زمینه ساز و كار خواب، به ویژه خواب دیدن، به دهه ۱۹۵۰ باز می‌گردد. در این دهه، دانشمندان به كشفیات قابل توجهی دست یافتند. یكی از این زمینه‌ها، مربوط به رؤیا یا «خواب دیدن» است. «میشل ژووه» رئیس آزمایشگاه مطالعات رؤیاشناسی مولكولی در شهر لیون فرانسه، نخستین پژوهشگری است كه در سال ۱۹۵۹ در زمینه رؤیا به كشفیّات جالبی دست یافت. از آن زمان تاكنون در سراسر جهان پژوهشگران دست به مطالعات گسترده‌ای زده‌اند كه همچنان ادامه دارد.۸
اكنون دانشمندان می‌توانند آنچه را كه در طی شب برما می‌گذرد تشریح و توصیف كنند. در حقیقت، خواب از ۴ تا ۶ چرخه تشكیل می‌شود كه هر یك، از یك تا دو ساعت به طول می‌انجامد. ضمن آن كه هركدام از این چرخه ها خود دارای سه مرحله است كه عبارتند از: خواب سبك، خواب سنگین، خواب «مهمل نما» (Paradoxial). چرخه‌های خواب در افراد مختلف، به نسبت سن و موقعیت آنان متفاوت است. دانشمندان موفق شده‌اند دخالت برخی از ساختارهای مغزی، واسطه‌های عصبی، هورمون‌های تسهیل كننده خواب یا هورمون‌های محرك بیداری را بشناسند. پزشكان هم به نوبه خود، به كشفیات مهمی در زمینه اختلالات كم خوابی و بی‌خوابی دست یافته و هم اكنون فهرستی طولانی از داروهای ضروری را در دسترس دارند. طی سال‌های اخیر پژوهش‌های زیادی در این زمینه به انجام رسیده، اما هنوز هیچ فرضیه‌ای نمی‌تواند همه داده‌ها را در یك جا جمع كند و به طور یقین، سازوكارهای دقیق خواب را روشن سازد! پژوهشگران به وجود یافته‌های عصبی یا نورون‌هایی منفرد پی برده‌اند كه فقط به هنگام خواب مهمل نما فعال می‌شوند و پاره‌ای دیگر كه فقط در چرخه‌های خارج از خواب دیدن فعال هستند. آنها امروزه دقیقاً از تغییرات و دگرگونی‌هایی كه در برخی از كاركردهای فیزیولوژیكی پدید می‌آیند، مانند دما، ترشح هورمون رشد، هورمون «رنین» و «پرولاكتین» آگاهی یافته و همچنین عواملی را كه در خواب اثر می‌گذارند، شناخته‌اند.
● مغز و خواب
مغز تنها بخش بدن است كه بدون خواب به خوبی كار نمی‌كند. معمولاً فقدان خواب موجب توهم، اختلالات روانی و دیوانگی شده و سپس به مرگ منجر می‌گردد. اختلالات و یكنواخت شدن فراگردهای بدن، این احتمال را به وجود می‌آورد كه ممكن است احساس واماندگی و خستگی جسمانی نیز به این علت ایجاد شده باشد كه مغز دیگر نمی خواهد، بلكه نمی‌تواند، كار كنترل بدن را بر عهده گیرد. در نتیجه، باید گفت: خواب موجب «استراحت» مغز می‌شود. ولی فعالیت الكتریكی مغز در طول خواب نیز ادامه می‌یابد و خاموش نمی‌شود. بنابراین، سؤال این است كه به این ترتیب چگونه نیاز اختصاصی مغز ارضا می‌شود؟
عده‌ای از دانشمندان بر این باورند كه مغز ماده‌ای به نام «آدنوزین» (Adenosine) ترشح می‌كند كه یك تركیب شیمیایی مركب از یك مولكول آدنین (یگ پورین) و یك مولكول قند (ریبوز) ـ از اجزای اصلی اسیدهای نوكلئیك و از عوامل عمده اصلی انتقال انرژی در دستگاه های حیاتی بدن ـ است.
كسانی كه به طور مرتّب، دچار هیجان و یا افسردگی می‌شوند، كاركرد آدنوزین آنها مختل شده است. دانشمندان مشغول مطالعه برای ساختن داروهایی شبیه «آدنوزین» هستند كه حدود یك دهم میلی گرم برای هر كیلو وزن، خواب را به حیوانات فرو می‌برد و قدرت آن بسیار بیش تر از داروهای آرام بخش و خواب آورهای كنونی است.۹
وقتی، بوردونكو (Burdenko)، جراح روسی دیواره بطن سوم مغز بیماری را طی عمل جراحی تحریك كرد، حالت مصنوعی خواب در وی ایجاد شد. وی از این آزمایش متوجه گردید كه این مركز به نوعی با خواب رفتن افراد ارتباط دارد.۱۰ ایوان پاولف در سال ۱۹۵۳ در كنفرانسی، تكامل حالت توقف را در مغز یك سگ مورد آزمایش قرار داد و آن را برای برقراری كامل خواب توصیف نمود.
نظریات پاولف درباره چگونگی خواب، دارای دو فرضیه است:
الف. خواب پدیده توقف منتشری است كه در همه قسمت‌های فوقانی مغز پخش می‌شود.
ب. اثر خواب در مغز، تأمین اعمال حفاظتی و اصلاح است.۱۱ در واقع، پاولف خواب طبیعی را عبارت از انسداد و توقف فعالیت قسمت بالایی مغز دانسته است. عده‌ای دیگر، طرفدار نظریه عروقی خواب هستند و براین باورند كه وقتی خون كم تری به مغز می رسد، فرد به خواب می‌رود. در مقابل، گروهی معتقدند كه تشدید جریان خون در مغز عامل به خواب رفتن است.
دانشمندانی مانند «لوژراندرو پرزن» (اهل فرانسه) اعتقاد دارند كه به خواب رفتن در انسان و حیوان مربوط به مسمومیت مغز توسط مواد مشتق از سوخت و سوز می‌باشد. اما آزمایش‌های غیرقابل انكاری این فرضیه را تأیید نكرده اند.۱۲ گروهی جمع شدن گاز كربنیك (Co۲) را در بدن موجب خستگی و خواب دانسته اند و از دلایل مشهود آن این كه در هوای آلوده كه این گاز غلبه دارد انسان‌ها چرت می‌زنند و خواب آلوده هستند.۱۳
«كم رنگی و كم نوری در خواب رفتن دخالت دارد. تكرار محرك‌های سنجیده‌ای چون تاب خوردن و تكان دادن و نیز یكنواختی فعالیت مثل گوش دادن به یك سخنرانی تكراری و خسته كننده یا رانندگی در جاده‌های مستقیم و بدون عارضه در به خواب رفتن مؤثرند.»۱۴
● اندازه گیری خواب
در سال ۱۹۲۹ «هنس برگر» (Hens Berger)، روان شناس آلمانی، الكترودهای كوچكی را روی پوست سر چسباند تا فعالیت مداوم الكتریكی مغر را ثبت نماید. ثبت امواج مغزی یا «الكترو انسفالوگرام»(Electroencephalogram) دلالت بر تغییرات مشخص، در فعالیت مغز، بین خواب و بیداری داشت. امواج مغز در حالت بیداری، فركانس (سیكل یا دوره تناوب در ثانیه) سریع و در میدان نوسان آهسته بودند. «برگر» به درستی فهمید كه مغز به خواب رفته، به وسیله امواج مغزی فركانس آهسته، میدان با نوسانی بالای مشخص شده است كه دلالت بر كاهش واقعی در فعالیت عصبی دارد، ما به درستی نفهمید كه چرا خواب حالتی یكنواخت در طول خواب فرد ندارد.۱۵
در سال ۱۹۳۵ پژوهشگران دانشگاه هاروارد كشف كردند كه خواب به چندین سطح و مرحله مجزا تقسیم شده است.
در سال ۱۹۵۱ «اوژن آسرینسكی» Eugen Asrinsky، فارغ التحصیل آزمایشگاه خواب دانشگاه شیكاگو، مطالعه حركات آهسته چشم را كه در آغاز خواب همراه بود به معرض نمایش گذاشت. او این حركات را به وسیله مشاهده كردن جهش‌های جابه جا شونده به بالای قرنیه (پوشش شفاف كره چشم) در زیر پلك‌های نازك اطفال خوابیده پی‌گیری كرد. آسرینسكی در دوره مشاهداتش به كشفی قابل توجه دست یافت: در زمان‌های مختلف در طول خواب، چشمان اطفال شدیداً به چپ و راست، بالا و پایین حركت می‌كردند. این حركات چشمی سریع شبیه همان مشاهدات در حالت بیداری ظاهر می‌گشت....۱۶● مراحل مختلف خواب
خواب پنج مرحله متفاوت دارد: چهار مرحله آن پیاپی عمیق‌تر می‌شود كه به خواب با حركت آرام چشم یا خواب NREM(۱۷) معروف است و مرحله پنجمی كه خواب با حركت سریع یا REM(۱۸) نامیده می‌شود.
در طول NREM، امواج مغزی آرام و منظم می‌شوند و فرد خوابیده آرام است و به كندی و منظم تنفس می‌كند. چهار بخش NREM را مراحل ۱، ۲، ۳ و ۴ می‌نامند.
عمیق‌ترین بخش خواب، مرحله چهارم است كه در طی آن فعالیت الكتریكی مغز به كم ترین حد ممكن می‌رسد. خواب REMبسیار سبك تر است; حالتی كه آن را متمایز می‌كند این است كه چشم‌ها در زیر پلك های بسته به سرعت و به طور متناوب حركت می‌كنند. فرد خوابیده این پنج مرحله را طی دوره‌های متناوبی می‌گذراند. هر دوره، نود دقیقه به طول می‌انجامد. بزرگ سالان سالم پس از به خواب رفتن به مرحله اول و متعاقب آن به مراحل ۲، ۳ و ۴ خواب می‌رسند و سپس این سلسله مراتب به صورت معكوس اتفاق می‌افتد. پس از دومین دوره مرحله اول، خواب این چرخه با پنج تا پانزده دقیقه خواب REM (سبك) كامل می‌شود. این مراتب ۴ تا ۵ بار تكرار می‌شود و هر بار قسمت خواب REMافزایش می‌یابد. شخصی كه تقریباً ۸ ساعت می‌خوابد، حدود ۲ ساعت را در REM و بقیه را در NREMمی‌گذراند. این الگو، به ویژه چرخه نود دقیقه‌ای، در افراد مختلف بسیار مشابه است.۱۹
پژوهشگران برای تحقیق بر روی خواب، فعالیت الكتریكی مغز را ثبت می‌كنند. برای این منظور، یك الكترود را به جمجمه و الكترود دیگری را به گوش می‌چسبانند. سیم‌ها علایم را به دستگاهی به نام الكترونسفالوگراف یا EEGمنتقل می‌كنند. این دستگاه تقویت كننده‌ای دارد كه علایم را (تنها چند میلیونیم ولت) تشدید می‌كند. الكتروانسفالوگراف منحنی نگارهایی دارد كه در واكنش به اختلاف پتانسیلی كه بر اثر فعالیت الكتریكی مغز به وجود می آید، به طور خودكار روی كاغذ حركت می كند. نواری كه از فعالیت مغز برداشته می شود، نواز مغز (الكتروانسفالوگرام) نام دارد. آن را هم به اختصار EEG می‌گویند. نواز مغز در طی خواب REMممكن است به نوار مرحله اول خواب NREMشبیه باشد. برای تفكیك این دو مرحله از یكدیگر، پژوهشگران الكترودهایی را به صورت فرد وصل می‌كنند كه حركات سریع چشم را، كه شاخص این مرحله از خواب است، بگیرد. چون حركات چشم متناسب است، پژوهشگران تكان‌های ماهیچه‌های چانه را نیز ثبت می‌كنند. ماهیچه‌ها در حین خواب REM، فوق العاده سست هستند. زیست شناسان منحنی حركت چشم‌ها را نوار چشم (الكترواوكولوگرام) یا EOG، و منحنی فعالیت ماهیچه‌ها را نوار ماهیچه (الكترومیوگرام) یا EMGمی‌نامند.۲۰
● مراحل خواب NREM
مرحله دوم خواب عمیق تر از مرحله اول است و با عمیق‌تر شدن خواب، فعالیت مغز كندتر می‌شود. مرحله REM خواب سبك تر است، اما این مرحله و مرحله رؤیا در شروع خواب اتفاق نمی‌افتند. اولین مرحله خواب REMمعمولاً از حدود ۶۰ الی ۷۰ دقیقه پس از شروع خواب آغاز می‌شود. این خواب در مجموع، یك چهارم كل خواب است. مرحله اول پنج درصد خواب را شامل می‌شود و در واقع، واسطه‌ای است بین خواب و بیداری واقعی. بخش عمده خواب، یعنی تقریباً پنجاه درصد آن را مرحله دوم خواب تشكیل می‌دهد. مرحله سوم، هفت درصد خواب را به خود اختصاص می‌دهد. این مرحله به صورت گذاری از مرحله دو به چهار عمل می‌كند. اولین نوبت مرحله چهارم، عمیق ترین بخش خواب است. در این مرحله، مشكل می توان شخصی را بیدار كرد و اگر آن شخص بیدار هم شود، بسیار سست است و تا حدود پانزده دقیقه قادر نیست به طور منسجم فكر كند، مرحله چهارم سیزده درصد خواب بزرگسالان جوان را تشكیل می‌دهد. این مرحله، از خواب افراد مسن و پیر حذف می‌شود.۲۱
● اختلالات خواب۲۲
با وجود آن كه تاكنون به طور قطع مشخص نشده كه خواب چگونه می‌تواند برای بدن مفید باشد، نیاز اختصاصی هر فرد به خواب نسبت به دیگری، متفاوت است. برخی افراد در شبانه روز نیاز به ده ساعت خواب دارند. در حالی كه، برای بعضی افراد دیگر، نصف مقدار مذكور نیز كافی می‌باشد. در افراد سالم و بزرگ سال (۳۰ـ۱۹ سال) به طور معمول میزان خواب در كل شبانه روز حدود شش الی هفت ساعت است كه این میزان، به شش ساعت یا كم تر در سنین ۹۰ ـ ۵۰ سالگی می‌رسد. زنان معمولاً بیش تر از مردان می‌خوابند و بیشتر نیز به داروهای خواب‌آور روی می‌آورند.
اختلالات خواب انواع مختلفی از روانی، خوابگردی و... را شامل می‌شود. به جز برخی موارد انگشت شمار و استثنایی در جهان، بی‌خوابی سبب تشدید تعداد ضربات قلب، افزایش انقباضات عروقی و همچنین افزایش دمای مقعدی می‌شود. اختلالات خواب، می‌تواند تأثیرات عمیقی بر روی زندگی فرد مبتلا بگذارد كه غالباً این تأثیرات به صورت ایجاد اضطراب و پریشانی در فرد مبتلا می‌باشد و گاهی این علایم پنهانی، خود می تواند منجر به تشدید بی خوابی گردند.۲۳
یك مؤسسه آمارگیری در سال ۱۹۹۵ اعلام كرد كه ۴۵ درصد بالغین امریكایی از بی‌خوابی مرضی و دیگر بی نظمی‌های وابسته به خواب رنج می‌برند. این آمار پانزده درصد افزایش را نسبت به سال ۱۹۹۱ نشان می‌داد.
بنابر عقیده بسیاری از متخصصان پزشكی، اختلالات خواب، مشكل نخست تندرستی را در امریكا تشكیل می‌دهد. بنیاد ملی خواب این موضوع را مربوط به افزایش سرعت روانی زندگی، فشارهای كاری و جمعیت مسن می‌داند.۲۴
در ذیل، به بررسی علل و عوامل ایجاد اختلال در خواب و نیز تأثیر مصرف برخی از داروها بر روی سیكل خواب می‌پردازیم:
الف. عوامل فیزیكی از قبیل:
ـ مختل شدن ریتم‌های بیولوژیك (پروازهای هوایی به نقاط بسیار دورو...)
ـ احساس درد یا ناراحتی (براثر انقباض عضلانی ـ آرتریت، زخم معده و...)
ـ سن و جنس
ـ وقفه‌های تنفسی هنگام خواب یا كاهش ظرفیت تنفسی
ب. عوامل محیطی از قبیل:
ـ بستر و تخت خواب نامناسب و ناراحت
ـ حضور در محیط بیگانه (تغییر محل خواب)
ـ دما (مثل گرما و سرمای زیاد)
ـ نور (مثل قرار گرفتن در محیط بسیار تاریك یا بسیار روشن)
ـ شلوغی (مثل سرفه، صحبت، صدای خرناس دیگران و غیره)
پ. شیوه‌های خاص زندگی از قبیل:
ـ رژیم غذایی خاص
ـ بی نظمی در ساعات خوابیدن
ـ عدم انجام حركات ورزشی
ـ نوع شغل، نظیر كسانی كه كار شیفتی دارند (پزشكان، كارگران و...)
ـ تشنگی و گرسنگی
ـ مصرف محرك‌ها از قبیل كافئین، داروها، نیكوتین و...
ت. عوامل روانی موثر بر خواب:
ـ اختلالات روانی
ـ هیجانات
ـ كابوس دیدن
ـ نگرانی و اضطراب
ـ مرور وقایع روزمره زندگی در شب
غالباً بی‌خوابی به دنبال مصرف «تئوفیلین و «فنی توئین» اتفاق می‌افتد. اثرات داروهای محرك روانی از جمله «گلوكورئید استروئیدها» به خصوص «دگزامتازون» بیش تر نیز هست.
به خصوص این كه داروهای فوق می‌توانند، تغییرات رفتاری و شخصیّتی، تحریك پذیری، بی خوابی و تغییرات شدید خلقی ایجاد نمایند. بر عكس، بعضی «بتابلوكرها» Betablokersهستند كه موجب كاهش كابوس‌های شبانه و واضح شدن و تشدید رؤیا دیدن می‌شوند.
عدم تنظیم وقت و مقدار مصرف دیوریتك‌ها نیز ممكن است منجر به آشفتگی خواب شود; زیرا سبب می‌شوند كه فرد به هنگام خواب نیاز به دفع ادرار پیدا كند. «بنزودیازوپین ها» Benzodiaze pines از آن جایی كه موجب تشدید وقفه‌های تنفسی هنگام خواب می‌شوند و با آن كه سندرم «هیپو آپنه» Hypoaphoea ایجاد می‌كنند، مختل كننده خواب می‌باشند. داروهای تجویز شده جهت درمان لرزش اندام ها، خشكی اندام و اختلالات حركتی ناشی از مصرف داروهای آنتی سایكوتیك Antipsychotic از قبیل «پروسایكلین» prosychlidine و «اُرفنادرین» Orphenadrineنیز ممكن است منجر به گیجی و اضطراب فرد شوند كه همه اینها بر روی سیكل خواب تأثیر سوء می‌گذارند.
● داروهای مهاركننده «مُنوآمینواكسیداز»
Monoamineoxidase به خصوص در مراحل اولیه مصرف، به طور تدریجی و متناقض الگوی خواب را مختل می‌كنند. ولیكن به تدریج با مصرف مكرّر آنها، به طور كامل الگوی خواب شخص درهم می‌ریزد. پس از ترك یك سری از داروها، «سندرم محرومیت برگشتی» With drawal a reboundایجاد می‌شود كه نتیجه آن، ایجاد تناقض در الگوی خواب است. این حالت می‌تواند تا حدود ۲ ماه به طول انجامد.
بعضی از داروهای ضد افسردگی از قبیل «فلوكستین» Fluoxetineو «پاراكستین» Paroxetine بایستی در صبح تجویز شوند; زیرا آنها باعث بالا بردن فعالیت‌های فیزیكی بیمار می‌گردند. در ترك ناگهانی یك داروی ضد افسردگی، نشانه‌ای از اضطراب شدید و یا حتی «پانیك» نیز ممكن است ایجاد شود كه حاصلش بی خوابی می‌باشد.
● نیاز به خواب دیدن
این كه ما چه نیازی به خواب دیدن داریم، یك تجربه معروف پاسخ آن را می‌دهد: یك گروه را كه به خواب رفته بودند، در مرحله شروع حركات سریع چشم، بیدار می‌كردند و به این ترتیب از خواب دیدن آنها جلوگیری به عمل می‌آورند. در این افراد به سرعت، نشانه‌های آشفتگی روانی پدیدار شد. گروه دیگری را كه در مراحل دیگر خواب از خواب بیدار كرده بودند نیز به سختی دچار بیماری شدند. به این ترتیب باید گفت: خواب به این علت بروز می‌كند كه مغز به خواب دیدن نیاز دارد و هنگامی كه از خوابیدن و خواب دیدن جلوگیری شود، توهّماتی شبیه همان رؤیاهایی كه به هنگام خواب دیده می‌شود بروز می‌كند.
● چرا خواب می بینیم؟
افرادی كه در حین خواب REM بیدار می‌شوند، خوابی را كه دیده‌اند اغلب به خوبی به یاد می‌آورند. خواب دیدن به فعالیت الكتریكی مغز مربوط است. اما آیا این فقط ماشین خود كار فكر است كه بدون نظارت صاحب خود به كار ادامه می‌دهد یا فرایند خودكاری است كه براثر برقراری ارتباط زیست شیمیایی عصبی در مغز حاصل می‌شود؟ و یا آن كه حاصل فعالیت مغز به هنگام بررسی، دسته بندی و بایگانی مجموعه اطلاعاتی است كه روز قبل وارد شده‌اند و اینك برای استفاده از آن در آینده، مرتب و ضبط می‌شوند؟ می‌دانیم كه رؤیا به تنهایی فرایندی برای اطلاعات نیست و نیز صرفاً پیامی تصادفی كه از نورونی به نورون دیگر مخابره شود، نمی‌باشد.
همه افراد شب‌ها خواب می‌بینند، ولی ممكن است آن را به یاد نیاورند. رؤیاها در مجموع دو ساعت از خواب متوسط شبانه هر فرد را تشكیل می‌دهند. هرگاه فرد در میانه مرحله خواب حركت سریع چشم بیدار شود، رؤیایی زنده را به یاد خواهد آورد. ولی هرگاه پنج دقیقه پس از این مرحله بیدار شود، مجموعه‌ای مبهم از رؤیا را به خاطر می‌آورد و هرگاه ده دقیقه یا بیش تر از اتمام مرحله خواب حركات سریع چشم بیدار شود، چیزی در خاطرش نخواهد ماند.
در خصوص علت نیاز انسان به خواب، نظریاتی ارائه شده است كه اجمالاً در این جا بیان می‌گردد:
نظریه فروید: فروید، روان شناس معروف، عقیده داشت كه رؤیاها، نیازهای ناخودآگاه و اضطراب خواب بیننده را آشكار می‌كنند. وی تأكید می‌كرد كه تمدن موجب می‌شود انسان بسیاری از نیازهای خود را فرو نشاند. ما بر این نیازها تأثیری نداریم و حتی نمی توانیم آنها را در خودمان مخفی كنیم. به این ترتیب، این نیازها مجدداً به صورت رؤیاهایی ظاهر می‌شوند، كه «دروازه‌ای به سوی نیمه آگاه» است; یعنی به سوی ترس‌ها و اضطراب‌هایی كه انسان را از نظر روان شناسی ناسالم جلوه می‌دهد. تقریباً با اطمینان می‌توان گفت كه این مسأله یكی از وظایف رؤیاست. هرچند ممكن است نیازهای سركوب شده، كمتر از آن چه فروید عقیده داشت، جنبه جنسی داشته باشد، ولی احتمالاً رؤیا از نظر روان شناسی، وظایف دیگری نیز برعهده دارد، به عنوان مثال، «یونگ» تصور می كرد رؤیا، تصاویر ذهنی آرمانی را به صورت نمادین جلوه می‌دهد. اگرچه از این طریق می توان انتظار داشت كه در صورت محرومیت از خواب، آشفتگی روانی بروز كند، اما هیچ یك از این پژوهندگان، علت دیوانگی سریع انسان را به علت محرومیت از خواب توجیه نكرده‌اند.۲۵● تشابه مغز با رایانه
‌یكی از نظریات جدید مربوط به خواب و خواب دیدن، مغز را با یك رایانه مقایسه كرده است. رایانه بر حسب برنامه‌هایی كه به وی داده می شود، وظایف مختلفی بر عهده دارد. در هر زمان، می‌توان این برنامه‌ها را تغییر داد. ولی این كار زمانی انجام می‌شود كه رایانه دیگر قادر به كارهای معمولی خود نباشد.
خواب متناقض ممكن است زمانی باشد كه این «فراگردها» شروع می‌شود، ولی این نوع پردازش داده‌ها طبق قوانین مغز انجام می‌شود و ابداً با واقعیت خارجی تطابق ندارد. هنگامی كه شخص خوابیده ضمن انجام این فرایندها از خواب بیدار می‌شود، به ناگاه، خودآگاهی فرد با توده‌ای از تصاویر ذهنی روبه رو می‌شود كه هیچ ربطی به هم ندارند و وی می‌كوشد با دادن معنا به این تصاویر، آنها را درك كند و در نتیجه، به نظرش می رسد كه خواب دیده است. هرگاه این نظریه صحیح باشد، مقدار خواب موردنیاز به مقدار اطلاعات جدیدی بستگی خواهد داشت كه مغز دریافت داشته و به وسیله آنها تغییرات لازم برنامه‌ها را انجام داده است. بنابراین، نوزاد كه هرچیز برای او جدید است به خواب بیش تر نیاز دارد و افراد پیر، كه غالباً بدون تغییر زندگی خود را می گذرانند، به خواب كم تر نیازمندند. این نظریه اختلاف میان گونه‌ها را توجیه می‌كند; یعنی مقدار خواب یا پیچیدگی مغز تا حد زیادی تناسب دارد.۲۶
امروز ثابت شده است كه در هشتاد درصد موارد، افرادی كه در مرحله حركات سریع چشم به خوبی خوابیده‌اند، می‌توانند رؤیای خویش را به یاد آورند. در موارد دیگر كه افراد در مراحل دیگری از خواب بیدار شدند، میزان به یاد آوردن رؤیا به هفتاد و چهار درصد كاهش یافت، كه در پنجاه و چهار درصد از موارد اخیر نكات به یاد آورده شده را می‌توان به عنوان رؤیا قلمداد كرد. از مشخصات نكات به یاد آورده و طبقه بندی آنها به عنوان رؤیا می‌توان به وجود ادراك حسی در واقعه، به وقوع پیوستن تغییرات شخصیتی یا به تغییر شرایط خارجی و جسمی اشاره كرد. بیش تر گزارش‌های رؤیایی كه از مرحله حركات غیرسریع چشم به دست آمده است، دارای درصد بیش تری از مسائل ادراكی است و به ندرت خواب بیننده به طور فعال در حوادث رؤیا شركت می‌كند و عناصر هیجانی در خواب این مرحله وجود ندارد. در حین خواب، آگاهی هرگز به طور كامل از بین نمی‌رود. محتوای تصورات فرد نیز بسته به هر یك از مرحله‌های خواب، به وسیله فعالیت دستگاه عصبی مركزی تنظیم می‌شود.۲۷
● مراحل خواب دیدن
اولین دوره خواب دیدن، یعنی مرحله حركات سریع چشم، حدود نود دقیقه پس از اولین مرحله خوابیدن شروع می‌شود. این مرحله بسیار كوتاه است و پنج تا ده دقیقه طول می‌كشد. با ادامه خواب، مدت هر یك از مراحل بعدی حركت سریع چشم افزایش می‌یابد، به صورتی كه طولانی ترین مدت این مرحله بیش از نیم ساعت طول می‌كشد و بیش تر صبح‌ها پیش از بیداری روی می‌دهد. لحظاتی پیش از شروع دوره اصلی خواب، همراه با خواب دیدن، نخستین تغییر وضعیت خوابیدن صورت می‌گیرد. با وجود آن كه حركات غیر معمولی در حین خواب مرحله حركات غیر سریع چشم، به خصوص در موارد بیماری و تشویش دیده می‌شود، ولی بیش تر حركات بدن در طول خواب درست قبل و یا بعد از رؤیای مرحله حركات سریع چشم روی می دهد. حركت های تغییر وضعیت بدن در طول رؤیا انجام نمی گیرد و تا هنگامی كه رؤیا ادامه دارد، بدن انسان بی حركت است. فقدان قدرت انقباضی ماهیچه ای در این مرحله بسیار شدید است، به طوری كه بدن قادر به انجام حركات بزرگ نیست. لحظه دقیق شروع مرحله حركت سریع چشم را می توان در «گربه» مشاهده كرد. هرگاه وضعیت سر گربه به هنگام خواب تغییر كند، نشانه شروع این مرحله از خواب است. عضلات پس گردن در این مرحله به طور كامل قدرت انقباضی خود را از دست می‌دهند و سر ناگهان پایین می افتد.۲۸ پس از گذشت یك ساعت و نیم از خواب، اولین رؤیای خواب شروع می‌شود، انسان در بستر می‌چرخد. هرگاه شخص در ابتدای به بستر رفتن، به پهلوی راست و در حالت نیمه جنینی به خواب رفته باشد، در این لحظه رو به پهلوی چپ خواهد خوابید. پیش از شروع رؤیا، در مرحله حركات سریع چشم در نوار الكتروانسفالوگرام، ناگهان امواج دندانه اره ای مانند ردیفی از حروف لاتین دیده می شود. از این لحظه به بعد خواب دیدن شروع می شود، چشمان حركت بیش تری كرده و حركت‌های هم زمانی خواهند داشت، كه از مشخصات زمان بیداری است. این حركات سریع چشم منعكس كننده نوع رؤیای انسان است. هرگاه شخصی در خواب ببیند كه وارد اتاقی مملو از جمعیت شده است، چشمانش به طور مرتب و سریع از یك سو به سوی دیگر حركت می‌كند و همان گونه كه در روز اتفاق می‌افتد این منظره را در صحنه افقی مشاهده می‌كند. ولی هر گاه انسان در خواب ببیند كه در حال پرواز است چشمان وی حركتی عمودی دارد.۲۹
انسان رؤیاهای خود را مشاهده می‌كند و حركت‌های چشم وی در این مدت نشانه‌ای از این مسأله است. توجیه این مطالب از این نكته مشخص می‌شود كه افرادی كه از ابتدای تولد نابینا بود‌ه‌اند، رؤیاهای مرئی و تصویری ندارند و قادر به مشاهده رؤیاهای خود نیستند و آن عده از افرادی كه كور مادرزاد هستند از حواس دیگر خود مانند لامسه، شنوایی، بویایی و چشایی به جای قدرت بینایی استفاده می كنند. در رؤیاها نیز همانند زمان بیداری، این افراد از نوك انگشتان خود مدد می‌جویند. افرادی كه در ابتدا نابینا بوده‌اند و بعدها در اثر حادثه‌ای نابینا شده‌اند، می‌توانند رؤیای تصویری داشته باشند. در این مرحله از خواب، تنه، گردن، پلك‌ها و ماهیچه‌های بازو و ساق پا در اثر شروع رؤیا به ركود و سستی دچار می شوند و تنها نوك دست ها و انگشتان پا دارای حركت هستند.
● نمایش حقیقت رؤیا
نمایش الفبای خواب دیدن، كه توسط نگارنده ارائه شده است، در صورت ادامه و تكمیل آن، عصر نوینی در پژوهش‌های خواب خواهد گشود. در این جا به صورت مختصر این نظریه ارائه می‌شود. هدف نهایی این نظریه دست یابی به اسرار پیچیده خواب و رؤیاهای انسان است. این نظریه، دارای چهار مرحله است: خواب و هاله انسانی; دیدن رؤیای آگاهانه; تهیه الفبای خواب; نمایش فیلم رؤیا.
۱. خواب و هاله انسانی
هاله انسان پدیده‌ای متعلق به این عصر نیست، بلكه گونه‌ای از انرژی است كه از ذرات الكترومغناطیس با غلظت‌های متفاوت تشكیل شده و پیرامون هر جسمی معلق است. هاله شكلی از انرژی جذب كننده است; زیرا با اشكال انرژی ارتباط دارد.۳۰ میدان نیروی الكترومغناطیس هاله، به آسانی با زمین ارتباط برقرار كرده و از این طریق زنده می‌ماند و شبكه پیچیده و بی‌ اندازه باردار هاله را می‌آفریند. اختراع دوربین عكاسی از هاله فصل نوینی در این شاخه از دانش بشری گشوده است كه اصطلاحاً به آن «اسپكتر فوتو متر» می‌گویند.۳۱
پیرامون هر انسان را هفت لایه هاله احاطه كرده است كه از بیرون عبارتند از: لایه روحانی، لایه ذهنی زبرین، لایه ذهنی زیرین، لایه اختری، لایه احیانی، لایه اتری، لایه جسمانی.۳۲
البته علاوه بر انسان، جانوران، گیاهان، درختان و... نیز دارای هاله مخصوص به خود می‌باشند. رنگ‌های هاله، نمایان گر زندگی هستند و فرد را از اندیشه ها و احساسات سیاه و سفید آزاد می‌سازند. هاله‌ها در رنگ‌های متنوع زیادی از قبیل: سیاه، آبی، قهوه‌ای، زرد و قرمز، طلایی، سبز، خاكستری، نارنجی، قرمز، صورتی، بنفش، نقره‌ای، سفید و آمیزه‌ای از رنگ‌ها و... وجود دارند كه هر كدام گویای وضعیت شخص موردنظر است.
«اطلاعاتی كه در هاله نهفته عبارت است از: میزان تندرستی، بیماری، عواطف نیرومند و ضعیف، روابط شخصی، ترس‌ها و توانایی‌ها، خلاقیّت، استعدادها و مهارت‌ها، فراگیری و دست یابی، تكامل فردی، تجارب خوب و بد، آگاهی معنوی، امكان هدایت شدن از جانب روح، تجارب فردی گذشته و...»۳۳
اگر از هاله فردی كه به خواب عمیق رفته و در حال دیدن خواب است، به وسیله دستگاه «اسپكترو فتومتر» عكس برداری شود، از نوع رنگ‌ها و حالت قرار گرفتن هاله‌ها در اطراف شخص مذكور، می‌توان تا حدود زیادی نوع خواب وی (صادقه، توهمی، واقعی، جنسی و...) را مشخص كرد. این دستگاه مجهز، كه امكان گرفتن عكس‌های رنگی از هاله را ممكن ساخته، می‌تواند در مرحله اول به تحقق این نظریه بسیار كمك كند.
۲. دیدن رؤیای آگاهانه
برای آن كه شخص بداند چه موقع به طور واقعی در حال خواب دیدن است و بهتر بتواند به چگونگی خواب دیدن و رؤیای خود پی ببرد، روش دیدن رؤیای آگاهانه مورد استفاده قرار می‌گیرد.
شاید با كسانی كه در طول خواب عمیق خود صحبت می‌كنند برخورد كرده باشید. بعضی از این افراد چنان درگیر خواب دیدن خود هستند كه مدتی طولانی صحبت می‌كنند و اگر آنان را در همان لحظه بیدار كنید، قسمت زیادی از خواب را به یاد می‌آورند و گاهی هم اعتراض می‌كنند كه چرا مرا بیدار كردید; زیرا به جای حساس خواب رسیده بودم! از نظر علمی، سخن گفتن در خواب ممكن است. برخی از افراد دیگر، به دلیل مشغله های زیاد فكری یا كاری یا مشكلات روزمره زندگی و تلقین‌های زیاد، شب هنگام نیز آسوده نیستند و خواب مسائل زندگی خود را همراه با سخن گفتن تجربه می‌كنند. در روش دیدن رؤیای آگاهانه، می‌توان عینكی مخصوص و تیره را ساخت كه دارای گیرنده‌هایی است كه می تواند به حركت چشم در زیر پلك بسته پی ببرد. حركت چشم‌ها نشانه وارد شدن فرد به خواب عمیق مهمل نما می‌باشد. رایانه می‌تواند حركت‌های دریافتی از عینك را تحلیل كند. اگر این حركات واقعاً مربوط به خواب مهمل نما باشد، نقطه‌هایی نورانی شروع به چشمك زدن می‌كنند كه در این صورت فرد خوابیده، رؤیای خود را شفاف تر خواهد دید و درك می كند در حال خواب دیدن است. در این روش، بدون آن كه نیاز به بیدار كردن شخص خوابیده باشد و یا مزاحمتی برای او ایجاد شود، می‌توان برای او اطلاعات موردنظر را ارسال كرد.
۳. نمایش رؤیا
در این مرحله به اندازه‌گیری امواج حاصله از فعالیت مغز و بدن در مرحله خواب عمیق اقدام می شود. علاوه بر آن، تلفیقی از مرحله اول و دوم نیز در این مرحله صورت می‌گیرد; یعنی، علاوه بر بهتر دیدن رؤیا توسط شخص خوابیده و همزمان سخن گفتن وی از ماجراهای جاری در خواب، كه كمك زیادی به پردازش گر اطلاعات می‌كند، همچنین عكس برداری‌های كامپیوتری از هاله فرد خوابیده توسط «اسپكترو فتومتر» و اندازه گیری امواج حاصله در مرحله سوم، این امكان را به وجود می‌آورد كه پس از تحقیقات گسترده در این زمینه الفبای خواب به وجود آید. از آن جا كه این امواج و تصاویر گرفته شده از هاله انسان، همزمان با دیدن رؤیای آگاهانه و سخن گفتن فرد خوابیده در خواب صورت می‌گیرد، می توان برای هر كدام از موج‌های خاص مذكور الفبایی را تهیه كرد. این الفبا به صورت عدد درخواهد آمد و اعدادی كه در طی یك زمان طولانی، معنای آن ها مشخص شده (مثلاً، ۱۱۸ بیانگر گرگ و ۲۰۲ بیانگر چاقو و ۲۵۰ بیانگر خون و...) در رایانه تبدیل به تصویر می شود. در این صورت، این امكان پدید می آید كه شخص، در ابتدا تصویری از خوابی را كه دیده در رایانه مشاهده كند و سپس با تداعی و به خاطرآوردن آن، به خواب خود ادامه دهد.
۴. نمایش فیلم رؤیای دیده شده
در صورت موفقیت و دستیابی به الفبای خواب، كه غیرممكن نیست، و نیز تهیه تصویری از رؤیای دیده شده، می‌توان در آینده از به هم پیوستن تصاویر خواب دیده شده توسط شخص، فیلمی از خواب و رؤیای مذكور را در رایانه مشاهده نمود و بسیاری از معماها را در زندگی بشری كشف كرد.

نویسنده:حسن فراهانی
پی نوشت‌ها:
۱ـ مجمع البحرین، ج ۱، ص ۳۱۹، ذیل سبت
۲ـ عبدالحسین دستغیب، معارفی از قرآن (تفسیر سوره حدید)، ص ۲۰۶
۳ـ معانی الاخبار، ص ۲۸۹
۴ـ جهت اطلاع بیش تر درباره خواب در فرهنگ اسلامی. ر. ك. به: شیخ عباس قمی، سفینهٔ البحار، ماده نوم / مفاتیح الحاجات، ص ۱۲۵، ۱۲۷ و ۱۲۸ / حلیهٔ المتقین، ص ۲۳۱، ۲۳۲ / شهید پاك نژاد، اولین دانشگاه آخرین پیامبر، ج ۱۷، ص ۱۴۲ / سیرهٔ ابن هشام، ج ۱، ص ۴۸۰، ۴۸۱ / طبقات ابن سعد، ج ۱، ص ۲۲۷، ۲۲۸ / مسند احمد، ج ۱، ص ۸۷ / كنزالعمال، ج ۵، ص ۴۰۷ / تاریخ طبری، ج ۲، ص ۱۰۰; طبقات الكبری، ج ۱، ص ۲۲۹ / بحارالانوار، ج ۱۹، ص ۵۰ / الغدیر، ج ۲، ص ۴۴، ۴۵ / معانی الاخبار، ص ۲۸۹ / محمدهاشم خراسانی، منتخب التواریخ، ص ۵۲۳ / ناصرالدین انصاری قمی، فروغ فقاهت، ص ۱۶، ۱۷ / سوره های فرقان و كهف و...
۵ـ اولین دانشگاه آخرین پیامبر، ج ۱۷، ص ۶۳ و ۱۴۳
۶ـ فرخ سیف بهزاد، خوابیدن، انتشارات درسا، چ چهارم، ۱۳۶۸، ص ۱۳۱ و ۱۳۲
۷ـ پیشین، ص ۱۳۵ به بعد
۸ـ امانوئل سرافینی، چرا می خوابیم؟، ترجمه دكتر منصور شمسا و فیروزه دیلمقانی، ضمیمه شماره ۲۸، سال ۲۹، ص ۳
۹ـ جودیشا هوپر، دیك ترسی، جهان شگفت انگیز مغز، ص ۱۷۹ ـ ۱۸۱
۱۰ـ ا. ر. لوریا، كاركرد مغز، ترجمه رؤیا منجم، ص ۵۴
۱۱ـ ل. روخلین، خواب از نظر پاولف، ترجمه ولی اللّه آصفی، انتشارات گوتنبرگ، ۱۳۶۸، ص ۵۲ و ۵۳
۱۲ـ همان، ص ۲۳
۱۳ـ محمدباقر محقق، خواب و بیداری، ص ۵
۱۴ـ ایزاك آسیموف، اسرار مغز آدمی، ترجمه محمود بهزاد
۱۵و۱۶ـ جیمز. ب. ماسن، نیروی خواب، ترجمه جهان گیر بهار مست، انتشارات عطار، ۱۳۷۹، ص ۵۴ و ۵۵
۱۷. non rapid eye morement
۱۸. rapid eye morement
۱۹ و۲۰ و۲۱ـ ماری گریبین، خواب چیست، ترجمه اشرف اعزازی، دانشمند
۲۲ـ جهت اطلاع بیش تر از اختلالات خواب ر. ك. به: پری دخت دادستان، روان شناسی مرضی، تهران، ژرف، تهران، ۱۳۷۰ / فرح لطفی كاشانی و شهرام وزیری، روان شناسی مرضی كودك، ارسباران، تهران، ۱۳۷۶ / طبقه بندی اختلالات روانی، انجمن روان پزشكی امریكا، ترجمه دكتر پور افكاری نشر آزاده، ۱۳۷۳ / طبقه بندی بین المللی اختلال‌های روانی و رفتاری، سازمان بهداشت جهانی، ترجمه حسن توزنده جانی، نشر مرند، گناباد، ۱۳۷۵ / بهروز میلانی فر، روان شناسی كودكان و نوجوانان استثنایی، نشر قومس، تهران، ۱۳۷۰/
Comer. Ronald. J. (۱۹۹۵) Abnormal Psycholog New York
۲۳. Dun Well, pran "Insominia and mental Health" Norsing Times. Vol: ۹۱. No. ۱۷. ۱۹۹۵, pp: ۳۱ - ۳۹
۲۴ـ جیمز. ب. ماسن، نیروی خواب، ترجمه جهانگیز بارمست، انتشارات عطار، ۱۳۷۹، ص ۳۵
۲۵ـ كار گروهی پزشكان ماینت ساینای امریكا، بدن مرد، ترجمه فرخ سیف بهزاد، انتشارات دایره، ص ۳۷۶
۲۶ـ همان، ص ۳۸۸
۲۷ـ فرخ سیف بهزاد، خوابیدن، پیشین، ص ۳۹
۲۸ و۲۹ـ همان، ص ۳۰ / ص ۳۱
۳۰ـ جودیت كالینز، هاله انسان، ترجمه رؤیا منجم، نگاه سبز، ۱۳۷۹، ص ۱۷
۳۱ـ جعبه اسپكترو فتومتر در برگیرنده كننرل كننده‌ای دیجیتالی با سرعت بالای رایانه‌ای، برنامه‌ای است كه روند هاله بینی را با مدارهای خاصی كه برای اندازه گیری واكنش های الكترومغناطیسی به كار می‌روند همراه با پردازنده های علایم بصری، ماشینی می‌كند. كنترل گر رایانه ای دارای یك پردازنده میكروسكوپی (میكروپروسسور) با ساختمان پانزده بایتی برای حمل است. مدارهای خاص درون گذاشت inputتعامل الكترومغناطیس با فرد را برای تشخیص هاله اندازه می‌گیرد. انرژی از راه مدار انتقال می‌یابد و به ولتاژی تبدیل می شود كه به ارزش حالت پایدار نزدیك است.
داده‌های مدارهای درون گذاشت با برنامه «اسپكترو فتومتری» كه در رایانه گنجانیده شده تعدیل و به پردازنده‌های علایم بصری و به دوربین فرستاده می‌شوند. بخش‌های چشمی دوربین هاله، بسیار مجهز است. تبدیل گرهای علایم بصری داده‌های دریافت شده از مدارهای درون گذاشت را پس از تعدیل توسط برنامه «اسپكترو فتومتریك»، انتقال می‌دهند و تصویر هاله را همراه با تصویر فرد به فیلم می‌فرستند تا عكس رنگی او و هاله‌اش به دست آید (هاله انسان، همان، ص ۸۳ و ۸۲)
۳۲ـ جودیت كالینز، همان، ص ۲۲
۳۳ـ پیشین، همان، ص ۱۹

منبع : خبرگزاری فارس