رودخانه ارس ، استان اردبیل

ارس مهم‌ترین و پرآب‌ترین رودخانه شمالی ایران در منطقه آذربایجان است كه از غرب جلفا تا اصلاندوز مغان (استان اردبیل) در طول نوار مرزی ایران و جمهوری آذربایجان جریان دارد. ارس كه در زبان آذربایجانی «آراز» گفته می‌شود، پس از طی مسافتی، سرانجام به دریای خزر می‌ریزد. در واقع ارس از دو شاخه مجزا، یكی از ارمنستان و دیگری از تركیه و رشته‌كوه‌های آرارات تغذیه می‌شود و در محل زنگنه واقع در منتهی‌الیه شمال‌غربی ایران كه مرز مشترك ایران و جمهوری آذربایجان و تركیه است باهم تلاقی می‌كنند. از آن پس، رودخانه ارس تا محلی به نام بهرام‌ تپه، به عنوان مرز مشترك دو كشور ایران و جمهوری آذربایجان امتداد می‌یابد.
این رود پس از ورود به خاك جمهوری آذربایجان به رود كورا كه از تفلیس جاری است می‌‌پیوندد و در «سالیان» به دو شعبه تقسیم می‌شود. یكی از آ‌ن‌ها در شمال به خلیج قزل‌آغاج و دیگری در جنوب به دریای خزر می‌ریزند. از آن‌جا كه ارتفاع رود ارس از مبدأ تا محل اتصال به رود كورا در خاك جمهوری آذربایجان، 778 متر شیب دارد، این رود قابل كشتیرانی نیست. در بهار، ارس بسیار پرآب و سیلابی است.
از 1072 كیلومتر طول این رود، 410 كیلومتر آن، نوار مرزی بین‌المللی را تشكیل می‌دهد. 12 درصد آب رودخانه ارس از خاك ایران و 34 درصد از خاك تركیه و بقیه از جمهوری‌های آذربایجان و ارمنستان تأمین می‌شود.
در بستر رودخانه ارس 805 جزیره كوچك و بزرگ خالی از سكنه وجود دارد كه به زبان محلی به آن «شام» می‌گویند. براساس قرارداد مرزی، 427 جزیره به ایران و 382 جزیره به جمهوری آذربایجان تعلق دارند. این جزیره‌ها، تنها برای چرای حیواناتِ ساكنان اطراف رودخانه‌ قابل استفاده‌اند. آب بخشی از رودخانه، توسط كانال‌هایی به سوی دشت مغان جریان یافته و سبب رونق كشاورزی در منطقه كشت و صنعت مغان شده است.
حجم آب سالانه رودخانه ارس در محل سد مخزنی در حدود 5775 میلیون مترمكعب و در محل سد انحرافی میل - مغان در حدود 7889 میلیون مترمكعب است. حوزه آبریز این رودخانه 200‚10 كیلومترمربع وسعت دارد كه 39 درصد آن در خاك ایران است. جریان رود ارس از غرب به شرق است و در شمال شهرستان اهر و دشت مغان جاریست و زمین‌های وسیعی از جلگه مغان را آبیاری می‌كند.
دو سد بزرگ یكی در محل قزل قشلاق ماكو و دیگری سد انحرافی میل - مغان در غرب اصلاندوز روی این رودخانه ساخته شده است و سدی جدید در ناحیه خمارلو از بخش خداآفرین در دست احداث است. از آنجا كه دریاچه پشت سدها می‌تواند منبعی مهم برای برنامه‌های جهانگردی و تفریحی باشد،‌ شرح كلی مشخصات این سدها ضروری به نظر می‌رسد:
سد انحرافی میل - مغان تأسیساتی بزرگ است كه با همكاری شوروی سابق و ایران در 350 كیلومتری غرب جلفا در نقطه مرزی رود ارس، به نام قزل قشلاق مقابل شهر نخجوان ساخته شده است.
پشت سد ارس، یك مخزن بزرگ آب وجود دارد كه در فصل بهار بسیار پرآب می‌شود و هنگام خشكسالی،‌ آب آن از راه پایاب سد مخزنی ارس به سد انحرافی میل - مغان انتقال داده می‌شود. از این محل، آب از طریق دو كانال آبیاری مغان در كرانه ایرانی ارس كه از اصلاندوز آغاز می‌شود و كانال میل در كرانه جمهوری آذربایجان رود ارس كه از گورادیز شروع می‌شود، به كشتزارها انتقال داده می‌شود.
رودخانه ارس بسیار سیلابی است و در بیشتر فصل‌های سال گل‌آلود است. در سال‌های خشك، بیشترین آب اندازه‌گیری شده بهاره رودخانه 1100 مترمكعب در ثانیه در سد ارس و 180 مترمكعب در ثانیه در محل سد انحرافی میل - مغان است. دبی متوسط رودخانه در محل سد ارس در حدود 250 مترمكعب در ثانیه و در محل سد انحرافی در حدود 400 مترمكعب در ثانیه است.
سد مخزنی ارس در 12 كیلومتری جنوب شرقی شهر نخجوان و در 40 كیلومتری غرب جلفا در محلی به نام قزل قشلاق واقع شده است. ساختمان این سد، دریاچه‌ای را به گنجایش 1350 میلیون مترمكعب به وجود آورده است. این سد از نوع سد خاكی با هسته خاك‌رس با سرریز و نیروگاه‌های بتونی است. حجم آب دریاچه 1350 میلیون مترمكعب و قدرت نیروگاه‌های نصب شده 44 هزار كیلووات است كه به تساوی میان دولت‌های ایران و جمهوری آذربایجان تقسیم می‌شود.
مساحت دریاچه سد 145 كیلومترمربع است و در مواقع طغیان 152 كیلومترمربع می‌شود. طول دریاچه 52 كیلومتر و عرض آن 3 كیلومتر است. بیشترین بازده نیروی برق آن سالانه 176 میلیون كیلووات ساعت است.