شنبه, ۶ بهمن, ۱۴۰۳ / 25 January, 2025
مجله ویستا
اخلاق اجتماعی میانه روی سیاسی وجدان حرفه یی
درس مکتب داشته و قرآن یاد می‌داده‌اند. در مبارزه با بی‌دینی و فحشا پیشگام می‌شدند. در مجلس و جلسه بحث با علمای مذهبی و مخالفین که در منزل خودشان برگزار می‌کردند مشارکت فعال داشتند، ایشان در دین تعصب کور به خرج نمی‌دادند و فرزندانشان را به زهر کتک مسلمان نکردند . دوران خانواده، دانشگاه و جوانی بازرگان از ۱۳ تا ۳۳ سالگی همزمان است با دوران حکومت و سلطنت رضاشاه از ۱۲۹۹ تا ۱۳۲۰ هجری شمسی.
مهدی بازرگان به مکتب سنتی نرفت و در یکی از مدارس جدیدالتاسیس به سبک اروپا به درس نشست.
نخست در سال ۱۲۹۶ به دبستان سلطانی و سپس در سال ۱۳۰۳ به دبیرستان دارالمعلمین رفت. رییس این دبیرستان ابوالحسن خان فروغی نقش تعیین کننده‌یی در طراحی اندیشه بازرگان جوان ایفا کرد.
بازرگان در طول تحصیلات درسخوان بود و همیشه شاگرد اول بود. دبیرستان را که تمام کرد مشمول اعزام به خارج از کشور گردید. رشته مهندسی ترمودینامیک را انتخاب و در ۱۳۰۷ از طریق اتحاد جماهیر شوروی عازم فرانسه گردید.
در فرانسه به افکار مذهبی خودش وفادار ماند و به آنها شاخ و برگ داد و با افکار علمی آشنا شد و بعد به مسائل اجتماعی و سپس سیاسی گرایش پیدا کرد. شکی نیست که تحصیل، کار و زندگی در فرانسه تاثیر عمیقی بر اندیشه این دانشجوی جوان گذاشت. بسیاری از افکار سیاسی، مذهبی و اجتماعی مهدی بازرگان ریشه در این دوران دارد. بازرگان در اکثر اجتماعات سیاسی از جمله انجمن‌های سوسیالیست و سلطنت‌طلب و جمهوریخواهان شرکت می‌کرد. روزنامه‌هایشان را به دقت می‌خواند. او مشترک همیشگی روزنامه اومانیته ارگان حزب کمونیست فرانسه، لاپاپولار ارگان حزب سوسیالیست و اکسیون فرانسز ارگان سلطنت‌طلبان فرانسه بود.
بازرگان جوان، در اجتماعات انتخاباتی شرکت می‌کرد و به سخنرانی کاندیداها علاقه بسیار داشت. البته او خودش هم مایه این جور کارها را داشت و می گفت سرم درد می‌کرد برای این جور چیزها.
مهدی بازرگان تحصیل در علم ترمودینامیک را در مدرسه عالی سانترال که از بهترین مدارس نوع خود در فرانسه بود به پایان رساند و در چند کارخانه کارآموزی کرد. اما عشق و علاقه به وطن بی‌تابش می‌کرد و سرانجام در سال ۱۳۱۳ شمسی به ایران بازگشت و در بازگشت از فرانسه تجددطلبی را وجه غالب قرار داد اما نسبت به نقد تلخ مجدد دین از مذهب و نیز تفسیر رایج از تجددطلبی معترض بود. فرهنگ و راه و رسم جامعه مدرن فرانسه تاثیر عمیقی بر بازرگان گذاشته بود. هم افکارش را درباره مذهب سنتی ایرانیان تغییر داده و هم او را با اندیشه‌های جدید اجتماعی و سیاسی، آشنا کرده بود.
هنگام سقوط رضاشاه بازرگان ۳۴ ساله بود. سقوط رضاشاه موجب تزلزل در هیات حاکم گردید و باعث شد که جنبش‌های اصلاح‌طلب و انقلابی فعال بشوند. در دوره ۱۲ ساله ۳۲ ۱۳۲۰ بازرگان به فعالیت‌های اجتماعی و سیاسی روی می‌آورد و در چند گروه و سازمان از جمله کانون اسلام، انجمن اسلامی دانشجویان، اتحادیه مهندسین، حزب ایران و جبهه ملی فعالیت می‌کند.
دو گروه اول یعنی کانون اسلام و انجمن اسلامی دانشجویان اصولا محافل مذهبی بودند و سه گروه دیگر یعنی اتحادیه مهندسین، حزب ایران و جبهه ملی جنبه صرفا حرفه‌یی و سیاسی داشتند. در این دوره بازرگان پانزده مقاله، جزوه و کتاب می‌نویسد. در اردیبهشت ۱۳۳۰ جبهه ملی به قدرت رسید و حزب ایران پست‌ها و منصب‌های بهتر را به دست گرفت و مهندس مهدی بازرگان معاون وزیر فرهنگ شد. وزیر فرهنگ مرحوم دکتر کریم سنجانی بود. وقتی مبارزات ضداستعماری ملی کردن صنعت نفت اوج گرفت، بازرگان مامور خلع ید از شرکت نفت و رییس هیات مدیره موقت شد خرداد ۱۳۳۰.از سال ۱۳۳۱ به بعد به دستور نخست‌وزیر وقت دکتر محمد مصدق، مدیرکل طرح لوله‌کشی آب تهران شد، پروژه لوله‌کشی آب را تمام کرد و تکمیل نمود و در همین پست بود که کودتای ننگین ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ اتفاق افتاد.
در دوره ۱۲ ساله ۳۲۱۳۲۰ بازرگان بیش از هر چیز به پنج مساله توجه داشت: اخلاق اجتماعی، اندیشه کار، میانه‌روی سیاسی، وجدان حرفه‌یی و مساله استعمار.
اخلاق اجتماعی در واکنش و در گفت‌وگو با اندیشه حاکم وقت یعنی اندیشه غیرمذهبی تجدد عنوان می‌شود. بر ضرورت رعایت اخلاق و آرمان مذهبی اجتماعی تاکید دارد. اندیشه کار به مشکل عقب‌ماندگی جامعه نظر دارد و فرهنگ غیرتولیدی سنتی را شماتت می‌کند.
اندیشه میانه‌روی در برابر تندروی سیاسی حزب توده شکل می‌گیرد. اندیشه وجدان حرفه‌یی در برابر موضع اقشار سنتی بر می‌آید و در برابر افکار کمونیست متحول می‌شود. زیربنای این اندیشه بر این باور است که کار اساس تمدن و تکامل بشر است. پس علل عقب‌ماندگی ملل در نبود یا کمبود کار است. در بررسی مساله استعمار ناتوانی کشور در تولید و ناتوانی در رقابت بین‌المللی علت قدرت نفوذ استعمار معرفی می‌شود. این عناصر فکری چارچوب کلی اندیشه اجتماعی و سیاسی مهدی بازرگان را تشکیل می‌دهند. بر اساس همین ساختار فکری است که بازرگان میان مسلمانان متجدد و اصلاح‌طلب جای می‌گیرد. از نظر سیاسی آنچه بیان می‌کند دربست در خدمت تحول فرهنگ عمومی برای پیشرفت متعادل اجتماعی است.
پس از کودتای ۲۸ مرداد، مهندس بازرگان از اولین افرادی بود که فعالانه وارد صحنه سیاسی کشور شد. اول به عنوان یکی از اعضای موثر رهبری نهضت مقاومت ملی به سازماندهی پرداخت و مسئولیت دبیری شورای مرکزی نهضت مقاومت ملی را به عهده گرفت.
بخاطر فعالیت در نهضت مقاومت ملی در سال ۱۳۳۴ بازداشت و پس از پنج ماه و با آغاز سال تحصیلی دانشگاه‌ها، آزاد شد و باز در سال ۱۳۳۶ همراه برخی دیگر از رهبران نهضت بازداشت و ۸ ماه در زندان بود. اختلافات داخلی و دستگیری کادرهای اصلی و فشار سازمان امنیت زمینه فروپاشی نهضت مقاومت ملی را فراهم کرد و نهضت قبل از پایان دهه سی از هم فروپاشید. در ساختار ایدئولوژیکی سیاسی نهضت مقاومت ملی چند موضوع اصلی و فرعی به چشم می‌خورد: اندیشه ضداستعماری ملی، تاکید بر آزادی‌های سیاسی و حکومت مشروط به قانون و رهبری مقتدر. موضوع‌های فرعی هم عبارتند از: تاکید بر سیاست بی‌طرفی در امور بین‌المللی و ضرورت سازماندهی مقاومت در برابر دولت.نهضت مقاومت ملی همچنین خواستار حفظ تصویر نیرومند و جذابی از زنده‌یاد دکتر محمد مصدق بود. اندیشه سیاسی و اجتماعی مهندس بازرگان در سال‌های پس از کودتا معطوف به مساله قوانین تاریخی و اجتماعی شد. در نظرش این قوانین دو جنبه داشت: ۱ دین روند تکاملی دارد یعنی در حال متحول شدن و تکمیل شدن است ۲ جامعه حرکت قانونمندانه داشته و بر اساس ضوابط و معیارهایی مشخص حرکت می‌کند. در اوایل دهه ۱۳۴۰، شاه به امید اجرای اصلاحات ارضی و خلع‌سلاح رقبای خود، جو سیاسی کشور را باز کرد و گروهی از ملیون و از جمله بازرگان مبادرت به تشکیل جبهه ملی دوم کردند اما اختلافات میانشان زیاد بود و نتوانستند کاری از پیش ببرند.
بازرگان و همقطارهایش با استفاده از تجربه فعالیت در نهضت مقاومت ملی تصمیم گرفتند گروه سیاسی دیگری را راه بیندازند و با کمک چند تن از همکاران نزدیکش نهضت آزادی ایران را بنیانگذاری کنند که گفتارشان حول دو محور بود: هویت مذهبی اجتماعی و ضرورت حکومت دموکراتیک. آنها در عمل با انقلاب سفید مخالف بودند و به حوزه جامعه دینی نزدیکتر شدند. در مرامنامه سیاسی نهضت آزادی ایران آمده است: ما خواستار فعالیت سیاسی بر مبنای اسلام، قانون اساسی ایران و اعلامیه حقوق بشر هستیم. خواهان رعایت قانون اساسی، اخلاق اجتماعی اسلامی، دموکراسی، استقلال اقتصادی و اصلاحات دولتی هستیم. در حوزه روابط خارجی معتقدیم به همکاری با کشورهای اسلامی و تلاش برای دستیابی به راه‌حل‌های مسالمت‌آمیز.
در میان اسناد نهضت آزادی سه جزوه به بهترین شکل اندیشه سیاسی این نهضت را به نمایش می‌گذارد: ۱. مبارزه سیاسی و مبارزه مذهبی ۲. نامه سرگشاده به شاه ۳. ایران در آستانه یک انقلاب بزرگ.
قیام ۱۵ خرداد ۴۲ که اتفاق می‌افتد سران نهضت آزادی به حمایت از این قیام بر می‌خیزند و دستگیر می‌شوند و به پای میز محاکمه کشیده شده و مهندس بازرگان به ده سال زندان محکوم می‌شود. نهضت آزادی ایران پانزده خرداد ۱۳۴۲ را نمایش پایگاه اجتماعی روحانیون و بت‌شکن کبیر امام خمینی معرفی می‌کند. روحانیون را بخاطر رهبری قیام مقدس در دفاع از آزادی و مذهب مورد ستایش قرار می‌دهد. نهضت آزادی ایران طی پیامی ورود روحانیون را به صحنه سیاست تبریک می‌گوید و از شجاعت و آگاهی آنها سپاسگزاری می‌کند. با باز شدن فضای سیاسی جامعه در دوره ۴۲ ـ۱۳۴۰ مهدی بازرگان بار دیگر دست به قلم برد و حاصل تلاش‌هایش در این دوره بیش از بیست مقاله و جزوه و کتاب است.
شاید قابل توجه‌ترین اؤری که در این دوره مهندس مهدی بازرگان از خودش به جای گذاشت، دفاعیاتی است که پس از دستگیری در سال ۴۲ ارایه داد. در این دفاعیات مهندس بازرگان به مسائل اساسی سیاست از جمله شیوه حکومت و استبداد و دموکراسی پرداخت. این اؤر با عنوان مدافعات در دادگاه غیرصالح تجدیدنظر نظامی به چاپ رسیده است. از سال ۱۳۴۲ تا ۱۳۵۶ شاه بیش از پیش قدرت سیاسی را به دست گرفت و آینده کشور را بر اساس رای و نظر شخصی خود رقم می‌زد که قدرت مطلقه و آمرانه به وجود آورده بود. گفتیم که دادگاه نظامی مهندس بازرگان را به ده سال زندان محکوم کرد اما وی پس از سه سال آزاد شد. گفته می‌شود که شاه او را بخشید.
پس از آزادی از زندان، بخاطر ملاحظات سیاسی حضور پشت پرده داشت، کتاب بعثت و ایدئولوژی که از بهترین نوشته‌های سیاسی اوست در دوره۵۶ ـ۱۳۴۲ یکی دو سال پس از آزادی از زندان به رشته تحریر در آمد. سابقه زندان و نگرانی از دستگیری مجدد او را وا داشت که از فعالیت سازمان یافته دوری گزیند و از جلب توجه و تحریک حساسیت حکومت بپرهیزد. عدم حضور بازرگان به عنوان یک اندیشمند مذهبی و سیاسی در فعالیت‌های حسینیه ارشاد نیز به همین دلیل است. علیرغم عدم حضور مهندس بازرگان در محافل سازمان یافته سیاسی او با نوشتن مقالات و کتابهای متعدد در صحنه سیاسی باقی ماند. حاصل تلاش‌هایش در این دوره چهارده مقاله و کتاب و جزوه است. با نوشتن همین‌ها و حفظ تماس‌های سیاسی توانست چنان موقعیتی کسب کند که به دنبال سقوط شاه از رهبران درجه اول و برجسته انقلاب ۱۹۷۹ ایران شد و به حکم امام خمینی اولین کابینه بعد از انقلاب را تشکیل داد.
عناصر اساسی ساختمان فکری ایدئولوژیک مهندس مهدی بازرگان را این چنین می‌توان نام برد: ۱. قانون طبیعی۲. آزادی ۳. اطاعت و عصیان اجتماعی و اقتصادی و اسلامی.
با سست شدن کنترل‌های سیاسی در سال ۱۳۵۶ مهدی بازرگان از طریق انجمن دفاع از حقوق بشر مجددا وارد فضای باز سیاسی شد، جنبش مردم ایران در سال ۱۳۵۷ تندتر و انقلابی‌تر شد و شاه نتوانست قاطعانه تصمیم به سرکوب آنان بگیرد. بالاخره این جنبش در ۲۲ بهمن سال ۵۷ مانند توفانی حکومت و سلسله پهلوی را درهم پیچید. در مهرماه ۵۷، امام خمینی از مهندس بازرگان می‌خواهد که به پاریس به نزد ایشان برود و با یکدیگر ملاقاتی داشته باشند.
در این ملاقات امام از مهندس می‌خواهد که فهرست افرادی را برای تشکیل یک مجلس مشورتی تهیه کند و بازرگان این کار را به انجام می‌رساند. یک ماه بعد شورای انقلاب تشکیل شد. پس از بازگشت از پاریس آیت‌الله خمینی در یک نامه سرگشاده به بازرگان ماموریت داد که تشکیلات نفت را به راه اندازد و مواد سوختی را برای مصرف داخلی تامین کند. البته این انتصاب به معنای انتخاب بازرگان به نخست‌وزیری تفسیر می‌شد و این تفسیر بزودی شکل واقعیت به خود گرفت.
انتخاب مهندس مهدی بازرگان به ریاست دولت موقت در یک جلسه شورای انقلاب با حضور امام خمینی و توسط استاد بزرگوار، علامه نستوه آیت‌الله مرتضی مطهری مطرح شد. امام خمینی طی حکمی در مورخه۵۷/۱۱/۱۵ مهندس مهدی بازرگان را مامور تشکیل دولت موقت کرد. ماموریتش این بود که ترتیب اداره امور مملکت و خصوصا انجام رفراندم و رجوع به آرای عمومی ملت درباره تغییر نظام سیاسی کشور به جمهوری اسلامی و تشکیل مجلس موسسان از منتخبین مردم و انتخاب مجلس نمایندگان ملت را بدهد. مهندس بازرگان در اولین سخنرانی خود بعد از رسیدن به نخست‌وزیری و ریاست دولت موقت گفت: آرزوی دیرینه‌ام را که چهل سال تلاش می‌کردم که بین این دو برادر اصیل و قدیم یعنی دین و دانش پیوند بزنم محقق یافتم و بزرگترین مژده پیروزی و نجات ایران را در آن روز دیدم.
مهندس مهدی بازرگان را باید بیرقدار اندیشه ملی و ملیت خواهی و نیز آزادیخواهی اسلامی دانست که این پرچم را برافراشت و در سخت‌ترین شرایط حرفش را زد و پای آن هم ایستاد. استراتژی دولت بازرگان تجلی اندیشه کلاسیک لیبرال بود. به عبارتی می‌خواست هم دخالت دولت را در جامعه مدنی کاهش دهد و هم فعالیت دولت را اصلاح کند ولی در هر دو مورد شکست خورد.
ناکامی دولت بازرگان بخاطر حمله از سه طرف بود: ۱. هیجان مردم و جامعه انقلابی آن روز ایران ۲. حمله نیروهای مذهبی ۳. حمله چپی‌ها.
دوران ۹ ماهه نخست‌وزیری مهندس مهدی بازرگان را می‌توان به حق شکست استراتژیک راه‌حل آزادیخواه لیبرال نامید. دوره نخست‌وزیری بازرگان از بحرانی‌ترین دوره‌های تاریخ معاصر ایران است. دوره‌یی که تغییرات عظیم اجتماعی و سیاسی یکی پس از دیگری کشور را در بر می‌گرفت. در آبان ماه ۱۳۵۸ هنگامی که بازرگان برای شرکت در جشن استقلال الجزایر به آن کشور سفری داشت در چارچوب جلسات آن گردهمایی با مشاور امنیت ملی امریکا دیدار کرد و اسلامیون انقلابی در اعتراض به این دیدار سفارت امریکا را در تهران اشغال کردند، بازرگان دیگر تاب تحمل نیاورد و استعفایش را رسما اعلام کرد و اشغال سفارت در واقع تیرخلاص دولت موقت بود.
داود نادمی
منبع : روزنامه اعتماد
ایران مسعود پزشکیان دولت چهاردهم پزشکیان مجلس شورای اسلامی محمدرضا عارف دولت مجلس کابینه دولت چهاردهم اسماعیل هنیه کابینه پزشکیان محمدجواد ظریف
پیاده روی اربعین تهران عراق پلیس تصادف هواشناسی شهرداری تهران سرقت بازنشستگان قتل آموزش و پرورش دستگیری
ایران خودرو خودرو وام قیمت طلا قیمت دلار قیمت خودرو بانک مرکزی برق بازار خودرو بورس بازار سرمایه قیمت سکه
میراث فرهنگی میدان آزادی سینما رهبر انقلاب بیتا فرهی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی سینمای ایران تلویزیون کتاب تئاتر موسیقی
وزارت علوم تحقیقات و فناوری آزمون
رژیم صهیونیستی غزه روسیه حماس آمریکا فلسطین جنگ غزه اوکراین حزب الله لبنان دونالد ترامپ طوفان الاقصی ترکیه
پرسپولیس فوتبال ذوب آهن لیگ برتر استقلال لیگ برتر ایران المپیک المپیک 2024 پاریس رئال مادرید لیگ برتر فوتبال ایران مهدی تاج باشگاه پرسپولیس
هوش مصنوعی فناوری سامسونگ ایلان ماسک گوگل تلگرام گوشی ستار هاشمی مریخ روزنامه
فشار خون آلزایمر رژیم غذایی مغز دیابت چاقی افسردگی سلامت پوست