بذر دانش در مزارع

سهم ضایعات محصولات غذایی در نظام تولید، توزیع و مصرف، زیاد و نگران کننده است. بخش اعظم این ضایعات که در بعضی از محصولات مانند نان بسیار ملموس است زاییده رفتار مصرفی ما است. متأسفانه مطالعات کاملی درباره میزان ضایعات به صورت کمی صورت نگرفته است.آمار غیر رسمی و تقریبی نشان می دهد که این رقم حداکثر تا ۳۰ درصد است. البته این رقم در برخی از محصولات صدق می کند. برای بسیاری از محصولات نیز پائین تر و برای برخی حتی پائین تر از ۱۰ درصد است. نکاتی که در تعریف و تخمین ضایعات باید رعایت شود و متأسفانه معضل بزرگ شده چند مورد هستند: (که در اینجا به سه نکته آن اشاره می کنم.)
۱) به دلیل کمبود آمار در این زمینه گاهی رقمی تقریبی توسط شخصی بیان می شود و این رقم به طور مسلسل وار توسط اشخاص دیگر استناد می شود و کم کم آن رقم غیر صحیح و بدون پایه را جا انداخته و ناخودآگاه رسمی و مستند می کنند.
۲) مشکل دو ، غفلت از تعیین درصد ضایعات در کل فرآیند «تولید، فرآوری، حمل و نقل، توزیع، بازرگانی و مصرف» و عدم توان تفکیک سهم هر کدام از مراحل فرآیند است. به طور مثال شاید متوسط ضایعات گندم در مرحله تولید تا زمان برداشت حداکثر ۵ درصد باشد. ولی در مرحله پس از برداشت ، یعنی مراحل «حمل و نقل، توزیع، فرآوری آرد، توزیع و مصرف نان» ۱۵ تا ۲۵ درصد به سهم ضایعات نهایی این محصول اضافه شده و به سقف ۳۰ درصد می رساند، که در این میان سهم« بد مصرفی» بیش از نصف است. بنابراین در ارائه آمار ضایعات حتماً باید ابتدا مقطع فرآیند مشخص و سپس درصد ضایعات برآورد شده مشخص شود.
۳) با توجه به دو نکته ذکر شده ، بنابراین مخاطب اصلی حل معضل ضایعات تنها دولت و یا یک قشر تولیدکننده و کشاورزان نیستند. بلکه همه اقشار؛ دولت، کشاورزان، کارشناسان، عوامل حمل و نقل، تولیدکنندگان محصولات ثانوی و بخصوص مصرف کنندگان در نحوه مصرف باید به نکات فنی و اقتصادی برای کاهش ضایعات توجه کنند. زیرا بخش زیادی از ضایعات زاییده رفتار نامناسب مصرفی است.در اینجا ارزانی محصول نقش مهمی دارد .اما نباید فراموش کرد که در الگوی صحیح مصرفی که توأم با تقوای الهی در مصرف است مصرف کننده در باطن غذای خود چند اصل مکتوب الهی را می بیند:
- اینکه عالم محضر خداست ودر مصرف خود با اسراف و تبذیر غذا نباید معصیت کند.
- اینکه لازمه اقتدا به اسوه عالم رسول مکرم و ولی و وصی معظم او نیز تبعیت از رفتار ناب آن عزیزان در صرفه جویی و قناعت است.
- اینکه رسم امانتداری اقتضا می کند نعمت های الهی را امانتداری کنیم.
- اینکه در این غذا حق ضعفا و گرسنگان نهفته است.پس اگر زائد بر مصرف تو باشد بدان که سهم فقرا را غصب کرده ای!
- اینکه دراین غذا حق زحمات کشاورزان ،کارگران، عوامل انسانی دیگر و آشپز، همسر و.‎/‎/ که همه عیال الله هستند، نهفته است.
- اینکه در تهیه این غذا منابع مادی و معنوی بسیاری از این مملکت و بخصوص یارانه فراوانی خرج شده است.
- اینکه با ضایع کردن محصول مال خود را نیز ضایع کرده ای.
- و.‎/‎/ و بالاخره انسان عاقبت اندیش به فکر فردای خود بیفتد که با کفران نعمت خداوند تبارک وتعالی نعمت خود را دریغ خواهد نمود.سنت الهی این است. حتی مشاهده می شود برخی از رفتار ها که زاییده غفلت از مسائل فوق است در سایر مقاطع دیگر معاش برای انسان مشکل زا می شود. بطور مثال بخشی از ضایعات محصولات کشاورزی ریزش پادرختی محصول قبل از برداشت است.یک کشاورز هوشیار اجازه نمی دهد تا این مقدار از محصول، که معمولاً کم نیست پای درخت تلف شود بلکه با تمام قوا درصدد جمع آوری آن بر می آید ولو اینکه آن را مجانی به دست فقرا برساند و با این عمل ضد اسراف و تلاف خود با یک تیر سه نشان زده و قیمت مضاعفی را از خداوند تبارک و تعالی می گیرد.
‎/‎/‎/ و اما با توجه به نکات بالا لذا باید مراحل فرآیند ابتدا تقسیم شده و راهکارهای آن جداگانه مطرح شوند. چند راهکار اساسی وجود دارند ‎/
● در مرحله تولید مزرعه
۱) راه حل اساسی حل معضل ضایعات در مرحله تولید مزرعه گسترش طرح ناظرین فنی مزرعه برای تمام محصولات کشاورزی اعم از زراعی، باغی و دامی است. لذا عناصر ناظر می توانند با تزریق دانش روز در مزرعه و آموزش عملی کشاورزان ضایعات را کاهش و بهره وری و تولید را افزایش دهند. با این راه حل می توان به هدف افزایش بهره وری ۲‎/۲ درصد برنامه نیز نائل آمد. خوشبختانه این حرکت در وزارت جهادکشاورزی آغاز شده است.
۲) راه دوم بهینه سازی سامانه مکانیزاسیون فعلی است. بخشی از ضایعات ناشی از قدیمی بودن ماشین آلات کشاورزی است. البته این مسئله نیز در پرتو راه حل اول یعنی گسترش ناظرین مزرعه ان شاءالله تحقق خواهد پذیرفت. خوشبختانه راه حل اول و دوم بخصوص راه حل دوم در برنامه چهارم دیده شده است. ولی جا دارد به راه حل اول بهایی بیشتر داده شود و با مسئله بسیار جدی تر برخورد شود. می توان برای تحقق راه حل اول از امکانات نهاد نو تأسیس سازمان نظام مهندسی کشاورزی و منابع طبیعی به خوبی استفاده نمود.
● در مرحله پس از برداشت
۱) آموزش عوامل حمل و نقل، بهبود و بهینه سازی وسایل حمل و نقل.
۲) توسعه امکانات ذخیره سازی.
۳) تعریف بازار خدمات ذخیره سازی با قیمت گذاری خدمات ذخیره سازی و به ویژه اعطای مجوزهای شغلی برای صنعت ذخیره سازی از جمله سردخانه برای محصولات فسادپذیر و سیلو برای محصولات کمتر فساد پذیر و.‎/‎/
۴) بهینه سازی و توسعه امکانات فرآوری و آموزش های لازم.
۵) ...
در مرحله مصرف (که سهم ضایعات در این مرحله نسبت به بقیه مراحل بسیار زیاد است )
۱) آموزش های دینی و اخلاقی اسلام در پرهیز از اسراف و تبذیر بخصوص توسط رسانه ملی.
۲) آموزش نحوه نگهداری مواد غذایی در برچسب های بسته بندی به صورت نوشتاری و تصویری.
۳) آموزش توسط رسانه ها مبنی بر نحوه نگهداری در دو مرحله قبل از فرآوری در منزل و بعد از فرآوری، نحوه فرآوری در منزل و عدم اسراف و تبذیر.
۴) پراکنش و مکان یابی اقتصادی صحیح انواع واحدهای توزیع کننده به طوری که متوسط فاصله دسترسی به حداقل ممکن کاهش و انگیزه ذخیره سازی در منزل را به حداقل ممکن برساند.
● از دلایل بالا بودن ضایعات در مرحله مصرف
۱) بخش اعظم تولید غذا در کشور ما در به اصطلاح «بنگاه خانه و منزل» تولید می شود. برخلاف کشورهای توسعه یافته که عمدتاً مردم در خارج از منزل غذا می خورند و یا غذای آماده مصرف می کنند.
۲) زندگی صنعتی و شهرنشینی قیمت واحد «زمان» را بالا برده و لذا مصرف کننده برای حداقل سازی هزینه تردد، حمل و نقل و فرصت میل به ذخیره سازی بیشتری دارد.
۳) تورم عامل دیگری برای خرید بیش از نیاز است. زیرا پول داغ است و دچار استهلاک ارزش می شود.
۴) وجود دو یا چند نرخی در بعضی از کالاها فرصتی ایجاد کند تا مصرف کننده از محصولات مشابه عرضه شده با نرخ نازل ترمقدار بیشتری خریداری کند.
۵) ضعف نظام آموزشی، علمی و مذهبی در افزایش ضایعات بسیار است و در این میان نمی توان از تقصیر وعدم تمکین مصرف کننده در تعلیم راه و رسم مصرف گذشت. بنابراین اگر معلم قاصر باشد، متعلم مقصر است. زیرا جوینده یابنده خواهد بود.

دکتر عبدالمجید شیخی
عضو هیأت علمی مؤسسه پژوهشهای برنامه ریزی اقتصاد و کشاورزی

منبع : روزنامه ایران