نگهداری و مشارکت در منابع: تضاد یا تکامل

وجود سازگاری یا تضاد در امر حفاظت و نگهداری و سهیم شدن كتابخانه‌ها در منابع یكدیگر، هدف بررسی حاضر است. كتابخانه‌ها از یك طرف، با شركت در طرح مشاركت درصدد گسترش ارزشهای علمی منابع خود هستند و از سوی دیگر، با پایین آوردن سطح استفاده از مواد و جابه جایی آن، جهت كاهش هزینه‌های حفاظت تلاش می‌كنند. به نظر می‌رسد كاغذی كه نوشته بر روی آن چاپ می‌شود و محیط نگهداری مواد، از شركت كتابخانه در طرح مشاركت، برای مواد خطر بالقوه‌تری محسوب می‌گردد.از مشكلات عمده در این راه، تعریف و كاربرد دقیق اصطلاحات حفاظت و نگهداری و نوع مشاركت است. در این مورد، بین موادی كه باید به شكل اصلی خود نگهداری شوند و آنهایی كه باید محتوای فكریشان را حفظ كرد، شایسته است تفاوت قائل شد. در طرح مشاركت، تنها دسته اخیر وارد می‌شوند.
تهیه نسخه مجدد و تبدیل به اشكال میكرو، تنها دسته اخیر وارد می‌شوند. تهیه نسخه مجدد و تبدیل به اشكال میكرو، نوعی از حفاظت است كه می‌توان قبل از امانت دادن، به منظور رفع تضاد بین دو هدف مذكور انجام داد. فائق آمدن بر مشكلات تهیه اشكال میكرو و نسخه‌های تكراری، و نحوه استفاده از آنها باید مورد توجه كتابخانه‌ها قرار گیرد.پیشرفتهای فنی، توجه بیشتر به فهرستنویسی و رده‌بندی مواد میكرو، تدوین مقررات امانت بین كتابخانه‌ای، استفاده از طرحهای تعاونی و هدایت كتابخانه‌های عضو شبكه به وسیله سازمانهای ملی، می تواند ضمن كاهش مشكلات موجود و هزینه‌های اجرایی، منافع مشاركت در طرح را افزایش دهد.در نهایت، بالا بردن كیفیت مواد مورد استفاده، اسیدزدایی و بهبود شرایط محیطی، به همراه توجه به عوامل انسانی و آموزش مدیریت كتابخانه‌ها و رفع اشكالات فنی می تواند ضامن موفقیت برنامه‌های در دست اجرا باشد. نگهداری و محافظت از مواد كاغذی و سهیم شدن كتابخانه‌ها در منابع یكدیگر، مسائلی را در زمینه سازگاری دو هدف مذكور پیش آورده است. آشكار است كه امانت دادن مواد، عمر آن را به واسطه فرسودگی فیزیكی مواد كم می‌كند و در ضمن به نظر می‌رسد امانت دادن مواد به سایر كتابخانه‌ها، از نظر اقتصادی مقرون به صرفه نخواهد بود.
زیرا منجر به افزایش هزینه نگهداری مواد خواهد شد. از طرف دیگر، موادی كه ارزش "نگهداری" دارند، اگر در طرح مشاركت منابع شركت نداشته باشند بسیاری از ارزشهای علمی و دانش اندوزی خود را از دست خواهد داد.سهیم شدن در منابع، از زمره كم خطرترین _ و اگر نه كمترین _ خطرها برای "مجموعه" به شمار می‌رود. خطر اصلی، در كاغذی است كه نوشته روی آن چاپ می‌شود و محیطی كه كتاب در آن نگهداری می‌گردد. تخمین زده شده است كه: عمر مورد انتظار كتابهایی كه امروزه منتشر می‌شوند ۳۰۰ سال كمتر از كتابهای منتشره در قرن شانزدهم میلادی است (تخمین زده شده كه ۴/۱ تا ۳/۱ مجموعه كتابخانه‌های تحقیقاتی آمریكا در حالت ناپایدار و خطرناكی به سر می‌برند). گرچه در مورد مجموعه كلیه كتابخانه‌ها نمی‌توان با اطمینان و دقت سخن گفت؛ اما آشكار است بخشی از مجموعهء هر كتابخانه‌ای در دنیا، در حالت متزلزل و ناپایداری به سر می‌برد. سهم عمدهء علل فساد مواد كتابخانه ای به شرایط بد آب و هوا مربوط است: حرارت ۱۸ تا ۲۴ درجه سانتیگراد و رطوبت ۴۵ تا ۵۵ درصد، می تواند شرایط مناسب برای جلوگیری از فساد بیشتر این مواد محسوب گردد.
بخشی از مشكلات بحث در مورد "حفاظت"، این است كه كتابداران در كاربرد این اصطلاح دقیق نیستند، و معنی دقیقی برای اصطلاح مذكور در اختیار ندارند. تقریبا به اندازه تنوع مواد، تنوع حفاظت وجود دارد: صحافی، مرمت، اضافه كردن نسخه های تكراری، چاپ مجدد، گرفتن میكروفیلم و گرفتن فتوكپی بر روی كاغذهای بدون اسید و هر كدام از كاربردهای تكنولوژی جدید برای حل مسئله حفاظت، تماماً در حیطه تعریف حفاظت قرار می‌گیرند. حتی تنوع بیشتر تكنیكها را می‌توان در ضبط صدا، عكسبرداری، نوارهای مغناطیسی، نوارهای ویدئو و دیسكهای كامپیوتری یافت _ روشها و اشكالی كه با گذشت زمان، برای نگهداری اطلاعات علمی و فنی ابداع شده‌اند.در اینجا، بیشتر نظر بر بحث پیرامون متون چاپی است. حتی در این رده منفرد از مواد كه وسیع به نظر می‌رسند، ما باید برای هر مسئله زوال و فساد مواد، راه حل بخصوصی عرضه نماییم. در رده بندی مواد دارای مسئله، تفاوتی اساسی وجود دارد: آنهایی كه باید در شكل اصلی خود نگهداری شوند، و آنهایی كه تنها باید محتوای فكریشان را حفظ كرد. برای گروه اول، باید كلمهء دقیق "نگهداری" را به كار برد كه شامل بخشی بزرگ از مواد است.
نگهداری (Conservation) از نظر فنی به معنای مرمت و اعاده نمودن وضع به صورت اولیه فیزیكی خود است. این مواد عمدتاً شامل نسخ دستنوشت و كتب كمیابی است كه به ندرت امانت داده می‌شوند و اگر در حالت شكننده‌ای قرار داشته باشند، هرگز امانت داده نمی‌شوند. در نهایت و به طور خلاصه، موادی كه باید در شكل اولیه شان حفظ گردند و برای برخی محققان ارزش حیاتی دارند، در دامنهء بحث مشاركت در منابع و نگهداری قرار نمی‌گیرند.اصطلاح "حفاظت" (Preservation) برای گروه دیگری از مواد به كار می‌رود؛ موادی كه از نقطه‌نظر محتوای فكری نگهداری می‌شوند و شامل طیفی وسیع و متنوع اند. نشریات و روزنامه‌ها به علت انبوهی و غالباً شكنندگیشان، معمولاً محتاج تهیه فتوكپی و میكروفیلم هستند، كه نوعی از حفاظت قبل از امانت دادن كتابخانه به شمار می‌روند. كتبی كه پس از اواسط قرن حاضر انتشار یافته اند و ناشران آنها، كاغذهایی از خمیر چوب (Wood pulp) را در مقیاسهای وسیع به كار برده اند، احتیاج به كاری مشابه دارند.
این دو گروه از مواد، غالباً به علت دارا بودن صفحات شكننده، عمده مسائلی را كه از تضاد احتمالی بین حفاظت و شراكت در منابع بر می خیزد، ایجاد می‌كنند. ولی روشهای تثبیت شدهء حفاظت و عمدتاً تهیه میكروفیلم، تولید مجددی را سبب می شود كه به نوبه خود می‌تواند نسخ لازم برای امانت دادن را تامین كند و بنابراین قادر خواهد بود بسیاری از تضادهای بین دو هدف را حل نماید.در حالی كه تهیهء میكروفیلم، رایجترین روش حفاظت است، اما دارای نقایصی نیز هست. روش مذكور، برای مجلدات صحافی شده و عمدتا آنهایی كه مورد صحافی مجدد قرار گرفته اند مناسب نیست _ به نحوی كه در برخی مواقع منجر به نابودی تدریجی مواد چاپی خواهد شد. مجلدات مذكور را اغلب به سادگی نمی‌توان در نقطه‌ای قرار داد كه دوربین بتواند از قسمتهای دلخواه آن فیلم بردارد و بنابراین مامور تكثیر، یا باید شیرازه‌های صحافی را از هم باز كند (كه به نابودی جلد منجر می‌شود) و یا اینكه از گرفتن عكس و تهیه كپی صرفنظر نماید. علاوه بر آن، استفاده از این روش، به وسایل و تجهیزات گرانقیمتی كه بایستی در محلی نصب شوند نیاز دارد. لذا با در نظر گرفتن مشكلات مذكور و مشكلاتی كه در مورد تهیهء میكروفیلم وجود دارد، باید سعی كرد كه ناشران را به استفاده از كاغذهای بدون اسید در تولید محصولاتشان مجبور نماییم.
با این حال، تهیه و گرفتن میكروفیلم دارای فوایدی نیز هست. اكثر كتابخانه‌های تحقیقاتی، از نسخه اصلی فیلم می‌گیرند، و نگاتیو فیلم را نگهداری كرده و پوزیتیو آن را به متقاضیان می‌فروشند. در چنین شرایطی، نگاتیو نگهداشته شده نیز، برای نسخه های بعدی مورد تقاضا، به صورت یك "منبع" درمی‌آید _ به نحوی كه نسخه اصلی دیگر جهت فیلمبرداری دست به دست نمی شود. كتابخانه‌هایی كه فیلم را خریده است، نسخه خریداری شده را به عنوان بخشی از مجموعه خود نگهداری می كند و محلی برای اشتراك منابع جهت كتابخانه‌های دیگر می‌گردد.رشد مواد مورد اشتراك به شكل میكرو در واقع افزایش مجموعه‌ها با خرید میكروها، دو سئوال اساسی را پیش می‌آورد. روشن است كه كتابخانه‌ها اتكای بیشتری بر منابع به شكل میكروفیلم پیدا می‌كنند و طبیعی است كه باید نسبت به موقعیت میكروها حساسیت بیشتری پیدا كنند. معمولا كتابدارانی كه با میكروها كار می‌كنند و خدمات خود را در ارتباط با مجموعه بزرگی از آنها ارائه می‌دهند، از ناراحتی و خستگیهایی كه پیش می آید شكایت دارند. امروزه غالبا پرسیده می‌شود كه با معجزه‌هایی كه در صنایع تصویری پیش آمده، علت تكیه بر چنین وسایل ضعیفی برای خواندن میكروفرمها چیست؟ به نظر می‌رسد كه راه حل، وارد آوردن فشار از سوی كتابخانه‌ها به تولیدكنندگان، در راه توسعه وسایل خواندن میكروفرمها باشد؟
با پیشرفتهایی كه در زمینه تكنولوژی تولید وسایل فیلمبرداری پیش آمده، می توان عكسبرداری را بدون صدمه رساندن به صحافیها انجام داد و نسخه‌های متعددی از كتابها تهیه كرد. ماشینهای مذكور، همراه با استفاده از كاغذهای بدون اسید، برای اشتراك در منابع، بدون صدمه رساندن به نسخه اصلی و در واقع برای جایگزینی منطقه‌ای كتب زوال پذیر با نسخه های محكم و با دوام، فرصتهای جدیدی فراهم می‌آورد.در ضمن، باید از اهمیت روزافزون میكروفرمها در مجموعه خود آگاه باشیم. آنها در واقع، یتیمان كتابخانه‌ها هستند. این مواد، به ندرت به طور كامل فهرستنویسی می شوند. و از همین رو و به دلیل این غفلت، میكروفرمها كمتر از آنچه كه در محتوایشان وجود دارد مورد استفاده قرار می‌گیرند. نهایتاً باید در راستای یك طرح ملی تعاونی برای گسترش سوابق كتابشناختی میكروفرمها فعالیتهایی به عمل آید. اگر دسترسی به مواد مذكور همچنان از سایر مواد كمتر باشد، اكثر تلاشهای ما در امر حفظ و مشاركت در منابع بی ثمر خواهد بود.كتابهای دارای صفحات شكننده، در هر شرایطی از صحافی كه باشند، به جایگزینی با یكی از اشكال برای استفاده محلی یا امانت دادن احتیاج دارند.
مسئله دیگر در بحث كلی حفاظت مجموعه ها، به آن دسته از مواد جلد شده ای مربوط می‌شود كه صفحات شكننده‌ای ندارند؛ اما دارای صحافی آسیب پذیر و صدمه دیده اند. در این مورد خاص، تضاد بین اشتراك در منابع و حفاظت آشكار است. مجلدات مرمت یا اصلاح شده _ بخصوص وقتی كه قرار است در فاصله ای دور به امانت داده شوند _ در معرض خطر صدمه دیدن هستند و باید مراقبت ویژه ای از آنها به عمل آید. در این راستا كاركنان، باید دستورالعملهای مشخصی برای بسته بندی مواد ارسالی و عودت مواد دریافتی در اختیار داشته باشند و در صورت امكان، باید بسته‌ها را بیمه كرد. خوشبختانه مواد مذكور، كوچكترین گروه از مواد امانت گرفتنی یا مواد امانت دادنی هستند و بنابراین حفاظت تام از آنها كاملاً امكان‌پذیر است.در مجموع، تنوع روشهای نگهداری، استفاده از نسخه‌های مكرر و یا دوباره تولید شده، و سیاست و روشهای حاكم بر امانت بین كتابخانه­ای می تواند مجموعه‌ها را _ بخصوص مداركی را كه دارای صحافی و اوراق شكننده هستند _ در برابر خسارتهایی كه ممكن است اشتراك در منابع پیش آورد حفظ نمایند. به عنوان آخرین راه حل، كتابخانه می تواند از امانت دادن بخشی معین از مجموعه _ براساس شرایط خود _ خودداری نمایند. البته حتی المقدور باید از چنین انتخابی اجتناب نمود؛ زیرا امروزه، اشتراك در منابع، مانند نگهداری مشاركتی حیاتی در دنیای آموزش است.
عمل مذكور، عملی سخاوتمندانه است كه دارای پاداش خاص خود است.اصل منافع متقابل، براساس سنت طولانی و فعل همكاریهای بین كتابخانه‌ها برقرار گردیده است. از ابتدائی‌ترین اشكال چنین همكاریهایی، امانت بین كتابخانه‌ای تحت مقررات معین و پذیرفته شده است. مقررات مزبور، غالبا حفاظت بیشتری برای مواد، نسبت به استفاده محلی قائل می‌شوند. به عنوان مثال، در ایالات متحده، انجمن كتابداران امریكا فعالیت مذكور را رهبری كرده و مقررات خاصی برای آن وضع نموده است. و دنبال آن در این كشور، كتابخانه ها برای اشتراك منابع، سازمانهای محلی، منطقه‌ای و ایالتی تشكیل دادند.توافقهایی كه در این زمینه به عمل می‌آید، برای امانت بین كتابخانه‌ای امكانات گسترده تری فراهمی می‌كند و برای كتابخانه‌ها نیز جهت امانت عنوان معینی به صورت نسخه تهیه شده‌ای از آن، فرصتی پیش می‌آورد. بنابراین قوانین امانت، در خود عنصری از حفاظت مجموعه‌ها را در بر دارد. از فواید آشكار تعاون بین كتابخانه‌ای، حفاظت مواد كتابخانه‌ای است.
با تاسیس مراكز توسعه و تشویق امانت بین كتابخانه‌ای در مناطق گوناگون _ و ترجیحاً در یكی از كتابخانه‌های فعال آن منطقه _ تمام اعضا می‌توانند در هزینه‌های تسهیلات خاص، تجهیزات گرانقیمت، تربیت و آموزش كاركنان شریك شده و هزینه سرانه را برای كتابخانه‌های انفرادی كاهش دهند.هیچ كتابخانه‌ای نباید و نمی تواند هر مدركی را در صورت احتیاج، حفظ كند. در این زمینه، كوشش تعاونی، مسوولیت حفاظت و نگهداری را تقسیم می‌نماید. تقسیم بندی به صورت منطقه‌ای، ملی و یا برحسب نوع كتابخانه، برحسب موضوع و یا قدمت مواد، می تواند به میزان بسیار زیادی از سنگینی بار هر كتابخانه بكاهد. همچنین این نحوه تقسیم كار، سبب می شود كه سوابق نگهداری عناوین در هر كتابخانه مشخص شود _ به نحوی كه هر كتابخانه از محل عنوان یا نسخه مورد درخواست خود آگاهی خواهد داشت. در كشورهای پیشرفته سوابق عناوین نسخه‌های حفاظت شده را در نظامهای پیوسته _ (On line) ای چون ARLR, LIN, OCLC و غیره نگهداری می كنند.
البته نگهداری سوابق مذكور در نظامهای دستی نیز، امكان‌پذیر است. لذا، این كوشش تعاونی را نباید تا برپایی و ایجاد نظامهای ماشینی پیوسته، به تاخیر انداخت.ارزش همكاریهای تعاونی در حفاظت و اشتراك منابع و لزوم رهبری سازمانهای ملی در این امر، باید مجددا مورد تاكید قرار گیرد. در كتابخانهء بریتانیا (British Library)، برای كتاب خوانی (book scanning) روشی اجرا می‌شود كه به صورت تجاری قابل عرضه است. در روش مذكور، مواد چاپ شده به شكل بازخوانی ماشینی Machine (Readable) در می آید. گزارشهایی كه درباره این روش انتشار یافته، مشخص می‌كند كه تبدیل به سرعت انجام شده و در هنگام انتقال نوشته ها به اسناد و كتب نیز، هیچ گونه خسارتی وارد نمی‌آید. علاوه بر این، پس از اینكه مواد به صورت رقمی (digital) درآمد، می‌توان بارها بدون محدودیت و بدون اینكه خسارتی به تصاویر وارد آید، نسخه‌برداری را تكرار كرد.كتابخانه كنگره (Library of Congress) در حال حاضر، بر روی برنامه‌ای آزمایشی كار می‌كند كه از یك بازخوان (Scanner) برای انتقال تصاویر به دیسك، استفاده می‌نماید. برنامه مذكور دو مرحله دارد: اول، انتقال مواد چاپی به دیسكهای رقمی (digital discs)، و دوم، انتقال تصاویر رقمی (graphic images) به صفحه‌های ویدیویی (Video discs).
پس از اتمام دو مرحله انتقال، مواد انتقال یافته در پایانه‌های كتابخانه (terminals)، بدون تاخیر قابل دسترسی هستند. پس از مدتی، انتقال تصاویر به محلهای دورتری نیز امكان‌پذیر است. براساس گزارشی، طی یك برنامه سه ساله، كتابخانه كنگره می تواند نشریات ادواری، نسخ دستنوشت، میكروفرمها، نقشه ها و صفحات موسیقی، اسلایدها، فیلمهای سینمایی و غیره را در نظام مذكور وارد نماید. همزمان، كتابخانه كنگره در حال اجرای برنامه عمده‌ای برای اسیدزدایی (deacidification) كتب چاپی است و امید است كه با پیشرفت تكنولوژیهای مربوط، حاصل برنامه در سطح دنیا برای كتابخانه‌ها و مراكز آرشیوی مفید واقع شود.برنامه‌های دیگری نیز، با ماهیتهای مشابه در مناطق مختلف در حال اجراست. كتابخانه‌های ملی در سطح كشورها، باید رهبری و مسوءولیت برنامه های مذكور را به عهده بگیرند؛ زیرا ابزار مذكور در این مرحله، برای كتابخانه‌های انفرادی گران و بسیار پرهزینه‌اند.
از فواید عمده برنامه‌های مزبور، تقارن حفاظت و اشتراك در منابع است. این روشها، تبدیل مواد چاپی به شكل رقمی را سبب می‌شوند و نسخه تبدیلی آماده انتقال به كتابخانه‌های متقاضی می گردد. بنابراین، در كتابخانه‌های آینده، هیچ گونه تضاد احتمالی بین حفاظت و اشتراك در منابع وجود نخواهد داشت؛ زیرا ارائه یكی از خدمات مذكور، به ارائه جنبه دیگر آن منجر خواهد شد.مسائلی كه در اطراف این بحث وجود دارد، بیشتر عملكرد عوامل انسانی است تا تكنولوژیكی. واضح است كه مهمترین مسئله، غفلت كلی مدیریت كتابخانه در مورد حفاظت است. چنین غفلتی ایجاب می‌كند كه سازمانهای ملی، اولویت اهمیت بیشتری به مسئله _ بیش از آنچه در گذشته بدان داده شده است _ بدهند. ما به سرعت به نقطه ای نزدیك می شویم كه در بسیاری از كتابخانه‌ها وجود دارد _ بخصوص آنهایی كه دارای شرایط كنترل محیطی نیستند. نقطه‌ای كه دیگر نمی‌توانیم در اعمالی كه لازم است انجام شود تاخیر بیندازیم. ما قبلاً موادی را كه غیرقابل جایگزین هستند از دست داده‌ایم.
بنابراین هرگونه تاخیر بیشتر، به مقادیر مواد از دست داده خواهد افزود، زیرا مواد حیاتی به عمری خواهند رسید كه در آن تجزیه و فساد سرعت خواهد گرفت. چنین غفلتی بسیار پیش از تهدیدی است كه به وسیله اشتراك در منابع بقای مجموعه‌ها را در معرض خطر قرار می‌دهد.البته اكراه در برابر مواجهه با مسئله مذكور تا حدی قابل درك است. حدود آن بیش از اندازه هراس انگیز است. هزینه‌ها بالا خواهد بود، و تكنولوژی لازم برای انجام كار با اینكه موجود است، اما برای همه قابل دسترسی نیست. رهیافتهای تعاونی به مسئله و پیشرفتهای تكنولوژیكی باید مورد تشویق قرار گیرد.آگاهی روزافزون از این خطر سبب شده است، كتابداران قبول كنند كه جهت جلوگیری از پیشرفت خطر باید تدابیر مهمی اندیشیده شود. حتی در بهترین شرایط اجرای پروژه‌ها آسان و كم خرج نیست. اما كتابداران به عنوان حافظان اصلی میراثهای فرهنگی و مشوقان اولیهء توسعه دانش و آموزش، نباید و در واقع نمی‌توانند از این موانع بهراسند.با درك مسئله و شروع فعالیتهای عملی، باید نكاتی را به خاطر داشته باشیم.
ما باید به خاطر داشته باشیم كه احتیاجات محلی، برای حفاظت و الزامات اشتراك منابع، مانند هم هستند و تضاد بین آنها، در محدودهء زمانی و مكانی خاصی پیش خواهد آمد. باید به خاطر داشته باشیم كه كوششهای تعاونی، سنگینی بار مسئولیت و هزینه را بین كتابخانه‌ها تقسیم می‌كند. كتابخانه‌ها در این مورد، قبل از اینكه سازمانها و انجمنهای ملی اقدام كنند، باید اعمال لازم را انجام دهند. البته در این راستا، رهبری و هدایت آنها اجتناب ناپذیر است.

منابع
- Deal, C.W. "the Administration of International Exchange in Academic Libraries, A Survey", Library Acquisitions, ۱۳, no ۳ (۸۹), ۱۹۹-۲۰۷.
- Harris, M. "External Users of a University Library. "Australian Academic and Research Libraries, ۲۰ (December ۸۹), ۲۱۷-۲۱۹.
- Ison, J.B. "Dynamics of Future Cooperation." Wilson Library Bulletin, ۶۵ (May ۹۱), ۴۱-۲+
- Kruger, B. "Automating preservation of Information in RLIN. "Library Rescores and Technical Services, ۳۲ (April ۸۸), ۱۱۶-۲۶.
- Lenzini , R.T. and Shaw, W, "Creating a new Definition of Library Cooperation: Past, Present and Future Models. "Library Administration Managements, ۵(Wint ۹۱), ۳۷-۴۰.
- "Mellon Grant to Support International Cooperation Preservation "Wilson Library Bulletin, ۶۴ (March ۹۰), ۱۴-۱۵.
- Stam, d.H. International Programs in Preservation. "Library Association (۱۹۸۷). ۱۰-۱۶. ۱۰-۱۶.

نوشته: بابك پرتو

منبع : فصلنامه علوم اطلاع رسانی