نگاه مضاعف به جشنواره شعر فجر

نخستین دوره جشنواره بین المللی شعر فجر در ۳ شهر مشهد، شیراز و اصفهان برگزار شد. در جشن هر ساله انقلاب كه در بهمن ماه برگزار می شد فیلم، موسیقی، تئاتر و كتاب جایگاه ویژه و درخوری داشتند. متأسفانه تا امسال آن گونه كه شایسته نام و تاریخ شعر است به آن پرداخته نشده بود كه سرانجام امسال این مهم انجام پذیرفت.
این نهال نو پا به دلیل تولد تازه اش مانند هر حركت تازه ای در آزمون خطا و صواب قرار گرفته بود و به طور قطع با راهنمایی اهالی طریق و آشنایان مسیر این جشن هر ساله شعر نیز به درختی تنومند و سروی بلند بالا بدل می شود كه می تواند شعر این سرزمین را به خوبی به جهان معرفی كند؛ تحفه ای كه متعلق به این سرزمین است و تاكنون مورد بی مهری قرار گرفته است. اما اگر بخواهیم حركتی به سرانجام برسد باید سره از ناسره اش جدا كنیم و به نقد منصفانه آن بنشینیم.
برای بررسی این حركت از نخستین چیزی كه می باید بپرهیزیم نگاه شاعرانه به موضوع است، چرا كه اگر این گونه به مسأله بنگریم، بسیاری مسائل را نادیده می گیریم و به راحتی آن را غیر ضروری می دانیم، به این معنی كه نگرش شاعرانه چون یكی از بن مایه هایش گذشت است به راحتی از اتفاق های ریز و درشت می گذریم و به باهم بودنی و گفت و شنودی بسنده می كنیم. در حالی كه بررسی یك جریان باید با دقت نظری كارشناسی، علمی و اجرایی باشد تا بتوان هر ساله بازده روبه صعود آن و یا نزولش را به نظاره نشست. جشنواره شعر فجر نیز به دوراز این آسیب ها و خطاها و صواب ها نبود.
برای بررسی این جریان و رسیدن به راهكارهایی درخور این هنر ملی با برخی از شاعران مطرح و منتقدان صاحب نام به گفت وگو نشسته ایم كه یا در جشنواره داور بوده اند یا برگزیده. تعدادی از این بزرگواران هم فقط میهمان بودند.
این طیف می توانند بخش های مختلف این جشنواره را مورد بررسی قرار دهند. علی موسوی گرمارودی از شاعران مطرح كشور و انقلاب در این زمینه با دقت نظری معتقد است : «افرادی كه متصدی برگزاری جشنواره اند، شایسته است فضا را برای شركت كردن همه شاعران مهیا كنند. برخی از سلیقه ها در این جشنواره غایب بودند و دخالتی نداشتند. وی همچنین با اشاره به مثبت بودن بخش شعر بین الملل افزود: بخشی كه مربوط به شاعران بین الملل بود بسیار خوب بود. موسوی گرمارودی در باره داوری این دوره به «ایران» گفت: «داوری ها باید به دقت و در مدت زمان قابل قبولی انجام شود نه این كه داوری در حد مشاوره باشد.»
همان طور كه همه می دانیم یكی از اساسی ترین مباحث در جشنواره ها، كنگره ها و جوایز و مهم داوری آن است و این كه اعتبار یك جشنواره در یكی از مهمترین بخش هایش داوران آن جشنواره است. پس جشنواره شعر فجر اگر می خواهد به بالندگی در این گستره برسد، باید دقت نظری در خور شأن شعر برای داوری و داوران قائل شود.
حمید سبز واری از دیگر شاعران بنام انقلاب درباره برگزاری این جشنواره به «ایران» گفت: «این جشنواره به عقیده من باید تداوم داشته باشد به دلیل این كه عده ای كه به شعر خدمت كردند و هنری داشته اند در آنجا شركت می كنند و جوایزی دریافت می كنند و در واقع قدرشان دانسته می شود. از این جهت بسیار خوب است.» وی به «ایران» گفت: اما گلایه دارم از دوستانی كه هیأت داوران را انتخاب می كنند و انتخاب های داوران به این جهت كه بعضی از افراد فقط مورد عنایت داوران و كسانی كه آنان را انتخاب می كنند، قرار گرفتند.
در باره داوری آثار هم باید تمام آنها از جنبه های مختلفی ارزیابی و بررسی شوند. بجز وزن وقافیه باید ببینیم شاعر می خواهد از شعر چه استفاده هایی ببرد، یا می خواهد از آن چگونه استفاده كند؟ آیا می خواهد جامعه ساز باشد و بر خوردار از مسائل اعتقادی و هنری؟ سبزواری با اشاره به این كه نباید كار فقط به دست عده ای خاص باشد، افزود: «كمی در انتخاب ها سطحی نگری دیده می شد كه ان شاءالله در دوره های بعد حل می شود. همچنین كار برگزاری نباید همیشه دست عده ای خاص باشد».
به یقین سلیقه های مختلف می توانند جشنواره شعر فجر را همانند دیگر جشنواره های بین المللی كه در جشن انقلاب برگزار می شود به بالندگی و پویایی برسانند. تنوع افراد موجب فرصت دادن به تنوع افكار، آرا و عقاید می شود و همین موضوع موجب می شود هر سلیقه ای در گروه های مختلف شعری در جشنواره به خشنودی و آنچه لایق آن است، دست پیدا كند. همین مسأله در داوری ها هم می تواند تعمیم داده شود. این دوره به دلیل نخستین بار برگزاری، قدری در هم فشرده و با عجله برگزار شد كه به طور قطع در دوره های بعدی مناسب تر از نخستین دوره برگزار خواهد شد.
اسماعیل امینی منتقد درباره نخستین دوره جشنواره شعر فجر می گوید: «به نظر می رسد همین كه همه پذیرفته اند شعر هنر ملی ماست و هنر اول این سرزمین است و باید جشنواره داشته باشد، خبر خوبی است و در واقع عظمت این كار (برگزاری جشنواره) در برابر كمبودهای احتمالی آن قابل چشم پوشی است. این جشنواره به نسبت تجربه اول خیلی آبرومندانه برگزار شد. در واقع آنجایی كه كار به دست اهل فن داده شده بود بسیار خوب بود و آنجایی كه اهل فن تصمیم نگرفته بودند نتیجه خوب در نیامد. وی با اشاره به این سؤال كه برخی از داوران خود برگزیده بودند، گفت: این شبهه برای خود من هم بود كه با توضیح دوستان بر طرف شد. شاعرانی كه برگزیده بودند یا در سطح استانی داور بودند یا از گروه داوران به غیر از خود او آثار را بررسی كرده اند. به نظر می رسد در دوره های بعد و با تشكیل دبیر خانه دائمی مكانیزم برگزاری جشنواره نظام مندتر شود.»
جشنواره بین المللی شعر نیز مانند جشنواره های دیگری از این نوع شایسته است به دست اهالی شعر برگزار شود. در این دوره به دلیل ابتدای راه بودن، بخش اداری حضور پر رنگ در جشنواره داشت كه به طور قطع در دوره های آینده اگر بخش نظارتی را فعالتر كنند و بخش اجرایی به دست اهالی شعر سپرده شود، هم كدورت هایی كه میان شاعران از هزاران! سال پیش بوده و تا هزاران! سال دیگر خواهد بود، كمتر می شود و هم این كه بالاخره اهالی این سرزمین سبز می دانند با خود چگونه همزیستی مسالمت آمیزی داشته باشند.
محمود شاهرخی شاعر پیشكسوت درباره جشنواره شعر می گوید: «این سعی و اهتمام بسیار خوب است و این كه شاعرانی از داخل و خارج از كشور دور هم جمع شدند كاری بسیار جالب و تأثیر گذار است برای تشویق اهل. در این راه حتماً كاستی هایی هم هست اما برطرف خواهد شد.»
جشنواره شعر فجر اگر در بلند مدت بتواند موقعیت ویژه در میان شاعران ایران كسب كند آنگونه كه از هر طیف و جهت گیری فكری شركت در این جشنواره را غنیمت بدانند در سرنوشت ادبی سرزمین شعر (ایران) بسیار تأثیر گذار خواهد بود. این مسأله مهم دست نمی دهد مگر این كه در بلند مدت بخش اداری و دولتی همانند سایر جشنواره های این چنینی فقط كلیت ها را مورد بررسی و ارزیابی قرار دهد و نقش یك سیاستگذار را داشته باشد.
این گونه شاعران و ادیبان خود مجریان كار می شوند و این گونه است كه می توانند سلیقه های مختلف را وارد عرصه كنند اما اگر بخش اداری بخواهد حتی در تك تك انتخاب ها از مجری جلسه تا داوران دست اهالی شعر را ببندد فضا به گونه ای نمی شود كه برای اهالی ادب خوشایند باشد. هرچه بخش اجرایی آزادتر باشد در انتخاب ها برآیند بهتری نصیب بخش سیاستگذاری خواهد شد. شاعران وارث آب و خرد و روشنی اند این را سهراب می گوید و باید مدیران بدانند وضعیت شاعران و شعر این سرزمین با تمام هنرهای دیگر متفاوت است.
محمدعلی بهمنی شاعر «گاهی دلم برای خودم تنگ می شود» درباره جشنواره معتقد است: «هر آغازی از دوزاویه قابل دیدن و بررسی است؛ اول این كه فضایش را به روشنی دید و به آن فرصت داد تا بببیند كه چه خواهد شد و چه خواهد كرد چون در واقع هر شروعی مشكلاتی هم دارد و دوم این كه دغدغه ها و انتظارهایی كه اهل همین فن دارند شاید بهتر برآورده شود. در واقع خود من با نگاه اول به این جشنواره می نگرم.» او در باره شبهه ای كه بهمنی هم داور بود و هم جایزه گرفت، توضیح داد: من داور بخش جوان بودم اما در بخش كلاسیك برگزیده شدم. در واقع در داوری ها باید تكلیف با برخی نام ها مشخص شود. بهمنی درباره پیشنهاد به جشنواره گفت: «به عقیده من باید داوری ها را فعالاً به عهده رسانه ها گذاشت.
یعنی یك فرصت پرسش و انعكاس در مطبوعات و سایر رسانه ها ایجاد شود و سعی در پاسخگویی سؤالات باشد. این گونه بررسی نقد و انتقادهاو نقطه نظرها جشنواره را به سمت پویایی سوق خواهد داد».
در واقع بخشی از رسالت مطبوعات در حوزه هنر بازتاب دیدگاه های هنرمندان در این عرصه فارغ از گرایش های سیاسی است. اگر پرسش و پاسخ ها در عرصه رسانه اتفاق بیفتد، قطع ویقین نتیجه مثبتی خواهد داشت.
منوچهر احترامی شاعر درباره جشنواره شعر فجر گفت: به نظر من این دوره خوب بود به نسبت این كه دور اول آن بود. در واقع نخستین جشنواره شعر فجر یك ادای دین بود به جمیع آدم هایی كه در زمینه شعر انقلاب تلاش كرده بودند. شاید یك شكل بزرگداشت هم داشت. منوچهر احترامی درباره این كه دوره های بعد جشنواره چگونه برگزار شود، گفت: «من پیشنهادی ندارم فقط پیش بینی دارم، فكر می كنم با فرصت بیشتر تخصصی تر شدن كار و با تداركات بیشتر به طور قطع نتیجه بهتری هم حاصل می شود . در ضمن دبیرخانه دائمی هم می تواند به این مسأله كمك كند و این موقعیت را تثبیت كند.»ابوالفضل زرویی نصرآباد برگزیده بخش طنز و از شاعران مطرح این حوزه می گوید: «همكاری هایی از این دست مانند فیلم فجر در دوره های اول نواقصی دارد كه در بلند مدت اصلاح شده است. اما می توان مجموعه مراسم را در بخش های مختلف مورد نقد و بررسی قرار داد، یعنی آیتم های مختلف آن را تحلیل كرد، از شیوه انتخاب شهرها، شاعران، داورها و نوع داوری تا موارد دیگر، اما در بخش طنز با كمی تغییر ذائقه می شود كسان دیگری برگزیده یا حتی در نوع فراخوان می توانست شیوه مطلوب تری وجود داشته باشد، آن چیزی كه به چشم می آمد این بود كه انگار خبر رسانی چندان مطلوب نبوده است.
اصولاً این دوره تصمیم بر این بود كه مجموعه آثار طنز در ۲۷ سال گذشته بررسی شود و فردی را به عنوان برگزیده انتخاب كنند. امیدوارم با ایجاد دبیرخانه دائمی جشنواره شعر فجر بخش خبررسانی این جشنواره هم فعال شود. وی همچنین در پایان با اشاره به این كه جشنواره ها ملاك استعدادیابی نیست، گفت: هر جشنواره ای در هر جای دنیا واقعاً ملاك درستی برای استعدادهای خوب و نام های ماندگار نیست. زمان باید جایزه ها را بدهد.»
اما یكی از نكات قابل توجه در پیدایش این جشنواره این بود كه مسئولان به این نتیجه رسیدند كه شعر هم می تواند جشنواره بین المللی داشته باشد. سعید بیابانكی در این باره گفت: بعد از این همه سال خیلی خوب است كه یك نفر پیدا شد و برای شعر دل سوزاند اما باید این حركت كماكان ادامه داشته باشد. نه این كه یك دفعه در آغاز از بین برود.
در جشنواره فجر باید جریانی ایجاد شود كه همه شاعران را دربربگیرد و همه بتواننددر آن شركت كنند. به عقیده من از سال آینده بهتر است جشنواره كتاب شعر فجر هم برگزار شود، یعنی شاعر با كتاب شعرش كه محصول یك سال تلاش اوست یا در آن سال منتشر شده در جشنواره شركت كند. این پیشنهاد چند فایده دارد اول این كه همه تلاش می كنند كتابشان به جشنواره برسد، دوم این كه ما به تولید فرهنگ مكتوب هم كمك كرده ایم.»
این مسأله كه كتاب شعر در جشنواره شركت كند و فرهنگ مكتوب این گونه ایجاد شود نظر خوبی است. هرچند باید به این نكته هم اندیشید كه آیا برای مخاطب این فرهنگ مكتوب سالانه فكری هم می شود؟
محمدجواد محبت درباره نخستین جشنواره شعر فجر گفت: «نخستین دوره خوب بود به دلیل این كه تجربه ای پیش از خود نداشت. معمولاً وقتی نوبت دوم، سوم و چندم می شود كارها بهتر می شوند. سال های ۶۲ یا ۶۳ بود كه در نیمه شعبان شاعران در تالار وحدت گردهم می آمدند. البته این شرایط با ضابطه مندی سال به سال بهتر شد.
حالا این جشنواره هم تقریباً این گونه است. در واقع این جشنواره باید این را در نظر بگیرد كه می خواهد جایزه به شعر بدهد یا شاعر یا هر دو؟ مثلاً كسانی قبلاً شاعران خوبی بودند اما حالا دیگر شاعران در ركودی هستند یعنی حالا دیگر به لحاظ مزاجی شعرشان دیگر آن توان سابق را ندارد. حالا باید به شعرشان توجه كرد یا به شاعر.
در جشنواره باید چند اصل را رعایت كنند: اول این كه شاعران را از نظر شعر ارزیابی كنند، دوم شخصیت شاعر در روزگار پیش از پیروزی انقلاب را هم در نظر بگیریم كه آیا آن زمان بادین و مذهب بوده است یا خیر سوم این كه به حجم آثار او توجه كنیم، در ضمن معیار انتخاب داوران هم به گونه ای باشد كه از تمام ایران افرادی انتخاب شوند و آنها سوگند ادا كنند كه نظر شخصی شان را در داوری شان راه ندهند و شاعران را در مرحله چهارم باید به لحاظ تأثیرگذاری درجه بندی كنند.»
برخی از شاعران نیز از نوع انتخاب آثار و مشخص نبودن معیارها و مشخصه های بررسی آثار گلایه داشتند و دلیل حضور كمرنگ خود را این مسأله دانستند. محمدرضا عبدالملكیان در این باره گفت: «به دلیل این كه معیارها و ضوابط چندان مشخص نبود من برای داوری چندان علاقه ای نشان ندادم. با وجود این كه نامم هم به عنوان داور معرفی شده بود.»
این دوره از جشنواره به دلیل این كه سابقه چند ساله شعر انقلاب به صورت جمعی مورد بررسی قرار گرفت بیشتر به یك بزرگداشت شبیه بود، بزرگداشتی كه شاعران جوان و پیشكسوت در كنار هم حضور داشتند و بیشتر حركتی فرهنگی برای تشكر از جامعه شعر بود.
دكتر اكرامی اما درباره داوری آثار در «تارنگ» ویژه نامه جشنواره بین المللی شعر فجر كه در مراسم گشایش در مشهد به مخاطبان ارائه شده نوشته بود: «بهتر است اسم داوری روی این كار نگذاریم بلكه آن را فرایند انتخاب شاعران بنامیم. چون بیشتر انتخاب شاعران است تا داوری درباره شعر و شاعری آنان. از این رو با توجه به اهداف جشنواره برای این كه این فرایند ، فرایند انتخاب درست تر و سنجیده تر باشد، در این فرایند از اندیشه، نگاه، زاویه دید تخصصی اصحاب ادب و هنر بویژه شاعران فرهیخته برای انتخاب شاعران استفاده شده است. در مرحله اول از صد تن از این بزرگواران كه حدود ۶۰ نفر ایشان شاعر و ۴۰ نفر از نویسندگان، استادان دانشگاه معلمان ادبیات و مدیران فرهنگی استان كه با شاعر و شاعری میانه خوبی دارند و آنها را می شناسند نظرسنجی می شود و از آنها خواسته
می شود كه ده نفر شاعر استان را به ترتیب اولویت نام ببرند. سپس ۵۰ نفر از افرادی كه بیشترین رأی را آورده اند یا اسم شان از فراوانی بیشتری برخوردار است، انتخاب و به ۷ نفر داور داده می شود كه با توجه به شناخت شان از میان ۵۰ نفری كه فهرست شده اند و استنادات موجود از قبیل شعر، مجموعه اشعار و... ده نفر را انتخاب و به ترتیب اولویت معرفی می كنند.»
رضا رفیع هم معتقد است: «به عنوان نخستین دوره جشنواره نقاط قوتش بیش از نقاط ضعفش است.
او موضوع های مختلف جشنواره را مثبت خواند و گفت: موضوع هایی به نام شعر حماسه، امام(ره) و انقلاب، شعر جوان و بخش آزاد نیروهای زیادی را جذب می كند. او جشنواره شعر فجر را اتفاقی جدید در حوزه فرهنگ و هنر كشور خواند و قبل از هر داوری ای آن را قابل قدردانی و حمایت دانست.»
علیرضا قزوه دبیر جشنواره شعر فجر در گفت وگوهایش معتقد است: «باید نهال كوچك جشنواره شعر فجر را پاسداری كنیم، چون همه جهان ما ایرانیان را با عرفان و شعر می شناسند و در مقابل شعر سعدی و مولانا سكوت كرده اند. او همچنان تبدیل كردن فضای یأس و خستگی به نشاط را از دیگر برنامه های این جشنواره می داند و معتقد است: این جشنواره حتماً چهره های گمنامی را هم پیدا كرده و معرفی خواهد كرد.»
از جمیع این نظرات كه توسط شاعران و منتقدان ادبی مطرح شد، برگزاركنندگان جشنواره بین المللی شعر فجر و بخش دولتی و نظارتی باید بپذیرند كه ادبیات این سرزمین یكی از ابزارهای ایجاد فرهنگ بالنده است. ایران بجز تأثیراتی كه در حوزه های دینی و اعتقادی دارد، صرفاً توسط ادبیات هم
می تواند فرهنگ مسلط و قابل توجه خود را به دنیا عرضه كند. فرهنگ ایران در بخش قابل توجهی با ادبیات درگیر بوده و هست. اگر جشنواره شعر فجر بتواند تمام سلیقه های موجود را در كشور جذب كند و محل اعتمادی برای شاعران باشد، به طور قطع در حوزه بین الملل هم می تواند تأثیرگذار باشد. مگر ادبیات ایران چه چیزی كمتر از ادبیات آمریكای لاتین دارد كه تا به حال این قدر این ادبیات (لاتین) در جهان مورد توجه واقع شده است؟ یا شعر عرب و شاعران عرب با مشابهت های ادبی كه با ایران و شاعران ایرانی دارند چطور جهانی تر از ادبیات سرزمین ما هستند. ما باید خالصانه برای این ادبیات دلسوزی كنیم.
مورد مهم دیگر این است كه هیأت اجرایی این جشنواره باید دوره به دوره با رایزنی های متعدد به افراد متخصص دیگر سپرده شود. اگر قرار باشد این جشنواره چند سال توسط یك گروه یا گروه های وابسته به آن برگزار شود، كمی برای شاعران و مخاطبان ایجاد شبهه می كند. پس در واقع یكی از مهمترین كارهای این حوزه ایجاد اعتماد و آماده كردن بستری است كه شاعران بتوانند در آن به گروه برگزاری اعتماد كنند. در بخش انتخاب داوران هم اگرچه هر شخص یا اشخاصی انتخاب شوند باز هم عده ای معترض خواهند بود. اما بایددر هر دوره به عده ای اعتماد كرد و ذهن تحلیلگر و آشنا به ادبیات آنها را محكی قرار داد برای جدا كردن شعر از غیر شعر! این می تواند چند حسن داشته باشد، اول این كه در آن سال معیارهایی مشخص می شود و شاعران دست كم معیار دوران شان را شناسایی می كنند، دوم این كه سلایق مختلف به مراحل پایانی جشنواره می رسند یعنی دست كم نامزد یك حوزه می شوند. بعد این كه نفرات هر ساله عوض می شوند و به تبع آن سلایق را هم عوض می كنند و به این صورت شاعران دیگری هم از غربال نقد و نظر و انتخاب این افراد بیرون می آید.
امیدوارم این جشنواره بتواند هم جوایز دیگر ادبی را در كنار خود بپروراند و شكل دهد و هم خودش را توانمندتر كند. این جشنواره اگرچه در نخستین دوره اش اشكال هایی داشت كه حتی گاه از یك تصمیم سرسری هم خبر می داد اما نهالی است كه باید آبش داد.

منبع : روزنامه ایران