چهارشنبه, ۱۷ بهمن, ۱۴۰۳ / 5 February, 2025
مجله ویستا
چهل سال همزیستی عاشقانه با واژه‌ها
استخراج لغات از نیمه دوم دهه آخر قرن چهاردهم هجری شمسی (۱۲۹۵ تا ۱۳۰۰) آغاز شده و تا پایان حیات دهخدا ادامه داشته است.
ترتیب كار دهخدا در لغت نویسی چنین بوده است كه ابتدا كتابی را از نظم (بیشتر) یا نثر (كمتر) می‌خوانده، البته با سرعت خاص و دقت لازم، كه دو خصوصیت بارز او بود و كلماتی را كه لازم یا جالب می‌دیده بر قسمت فوقانی قطعه كاغذی با طول و عرض تقریبی ۵٭۴ سانتیمتر (كه اصطلاحا به آن «فیش» یا «یادداشت» یا «برگه» گفته میشود) می‌نوشته و سپس در متن كتاب زیر آن لغت نقل شده، خطی می‌كشیده كه نمایانگر نقل آن كلمه باشد و گاه نیز بدون كشیدن خط، بر زبر آن لغت علامتی شبیه عدد هفت بطور مورب می‌نهاده و سپس در حاشیه می‌نوشته است «نقل شده» تا معلوم باشد آن لغت و نیز بیت یا عبارتی كه لغت در خلال آن آمده است، بیرون نویس شده است. آنگاه در قسمت پایینی برگه‌ها بیتی را كه لغت بیرون نویس شده در ضمن آن آمده بود با نام شاعرش، یا عبارت متضمن لغت استخراج شده را با نام نویسنده‌اش، یا نام كتابی كه عبارت به آن متعلق بوده، می‌نوشته است. در فاصله لغت و شاهد شعری یا نثری، یعنی در وسط برگه‌ها، غالبا معنی یا معانی و مترادفات لغت را تحریر می‌كرده است.
در ثبت معانی، وقتی معنایی را كه برای لغت استنباط كرده بوده قطعی می‌پنداشته، كنار آن معنی و در داخل دو ابرو حرف میمی (م) ثبت می‌كرده است به نشانه و رمز مسلم بودن معنی استنباط شده و به عبارت دیگر به علامت قطعیت صحت آن معنی برای آن كلمه.
دهخدا گاه لغاتی را كه در خاطر داشته یا در مكالمه از این و آن می‌شنیده یا در نوشته‌یی غیر از متون ادبی می‌دیده از راه احتیاط بر همان برگه‌ها یادداشت می‌كرده و اگر معنایی برای آن بدون مراجعه به ماخذ، در خاطر داشته ؤبت می‌كرده یا اگر لازم می‌دیده شرحی یا مترادفی همراه آن می‌ساخته است كه راهنما باشد و پیداست كه اینگونه فیش‌ها شاهد شعری یا نثری ندارد.
در مورد تهیه یادداشت‌های اعلام تاریخی و جغرافیایی نیز حال بدین منوال بوده است، الا اینكه در این دسته از یادداشت‌ها كار دستیاران دهخدا بیشتر است.
و بدین گونه بود كه طی چهل سال دهخدا با دستیاران و یاورانی كه یافت، لغتنامه را پی‌ریزی كرد. حدود یك چهارم تا یك پنجم یادداشت‌های لغت، دست خط خود دهخدا است، اما در مورد فیش‌های اعلام این نسبت بسیار كمتر است. برگه‌ها و یادداشت‌های لغت را كه شمارشان به دو میلیون برآورد می شود، گروهی دیگر بتدریج الفبایی و در دسته های تقریبا صد برگه‌یی بسته بندی می‌كرده‌اند و طی سی و شش سال دوره تالیف و چاپ لغتنامه (۱۳۲۴ تا ۱۳۵۹) خود دهخدا و دستیاران او، آنها را در اختیار می‌گرفته و مبنای تنظیم بخشی از لغتنامه و تالیف آن قرار می‌داده‌اند.
مرحوم دهخدا بتدریج كه یادداشت‌های لغتنامه تهیه می‌شده، در صدد تنظیم آنها و تالیف فرهنگ نیز بوده، اما برای این منظور در آغاز تالیف ظاهرا اصول كامل لغت‌نویسی را چنانكه باید رعایت نمی‌كرده است. به این شكل كه به جای نوشتن مطالب بر مبنای نقل لغات و معانی و شواهد از فیش‌ها به صفحات جداگانه كه قابل جابه‌جا شدن و كم و زیاد گشتن باشد، مطالب را از فیش‌ها به صفحات دفتری بزرگ منتقل می‌كرده و با فاصله دادن میان لغات (برای افزودن لغاتی كه احتمالا بعدها به دست می‌آید) به ترتیب می‌نوشته است، و بدین سان دو دفتر بزرگ مشتمل بر لغات و شواهد و معانی حرف «آ» فراهم ساخته بود. اما چون استخراج لغت ادامه داشت، طبیعی است كه در مطالب آن دو دفتر تنظیمی، از حروف «آ» هم به مرور تجدیدنظرهای مكرر لازم می‌آمده و لذا در هر نوبت در فواصل سفید مانده سطرها، و نیز احیانا با ترسیم خط ابرو در كنار صفحات، مطالب جدید افزوده می‌شد و باز نوبت دیگر با پیدا شدن لغت دیگر یا معنی دیگر یا شاهد دیگر برای لغت تحریر شده، این اضافات می‌بایستی نقل و الحاق شود و چون ادامه این كار نمی‌توانسته است محدود و محصور به فواصل نانویس و سفید مانده میان سطور یا حواشی صفحات بم
اند، پیداست كه آشفتگی در ترتیب مطالب و سردرگمی در تحریر و دشواری در حروفچینی به هنگام چاپ ایجاد می‌كرده است. حال چنین بوده است تا اینكه به استناد گفته دكتر علی‌اكبر سیاسی استاد و رییس اسبق دانشگاه تهران، مرحوم دهخدا از نقل مندرجات یادداشت‌ها به صفحات دفاتر باز ایستاد و آنها را در برگه‌های جداگانه تحریر كرد تا همه وقت قابل تغییر و تبدیل و فزونی و كاستی باشد، كار صحیحی كه از آن پس تا پایان چاپ لغتنامه دنبال شد.● زندگی علامه علی اكبر دهخدا
علی اكبر دهخدا در حدود سال ۱۲۵۵ خورشیدی در تهران متولد شد. پدر دهخدا خان باباخان كه از ملاكان متوسط قزوین بود، پیش از ولادت وی از قزوین به تهران آمد و در این شهر اقامت گزید. هنگامی كه علی‌اكبر دهخدا ده ساله بود پدرش وفات كرد و دهخدا زیر نظر مادر خود به تحصیل ادامه داد.
در آن زمان یكی از فضلای عصر به نام شیخ غلامحسین بروجردی برای تعلیم و تربیت دهخدا تعیین شد. وی حجره‌یی در مدرسه حاج شیخ هادی (در خیابان حاج شیخ هادی) داشت و به تدریس زبان عربی و علوم دینی مشغول بود. استاد دهخدا غالبا اظهار می‌كرد كه هرچه دارد، بر اثر تعلیم آن بزرگ مرد بوده است. بعدها كه مدرسه سیاسی در تهران افتتاح شد، دهخدا در آن مدرسه مشغول تحصیل گردید. معلم ادبیات فارسی آن مدرسه محمدحسین فروغی، موسس روزنامه تربیت و پدر ذكاءالملك فروغی بود و آن مرحوم گاه تدریس ادبیات كلاس را به عهده دهخدا می‌گذاشت. چون منزل دهخدا در جوار منزل مرحوم آیت‌الله حاج شیخ هادی نجم‌آبادی بود، وی از این حسن جوار استفاده كامل می‌برد و با وجود صغر سن مانند اشخاص سالخورده از محضر آن بزرگوار بهره‌مند می‌گشت. در همین ایام به تحصیل زبان فرانسه پرداخت. بعدا هنگامی كه معاون‌الدوله غفاری به سفارت ایران در بالكان منصوب شد، دهخدا را با خود به اروپا برد و استاد دو سال در اروپا و بیشتر در وین پایتخت اتریش اقامت داشت و در آنجا زبان فرانسه و معلومات جدید را تكمیل كرد.
مراجعت دهخدا به ایران مقارن با آغاز مشروطیت بود و از آن موقع با همكاری مرحوم جهانگیرخان و مرحوم قاسم‌خان روزنامه صوراسرافیل را منتشر كرد كه از جراید معروف و مهم صدر مشروطیت بود. جذاب‌ترین قسمت آن روزنامه ستون فكاهی بود كه به عنوان «چرند و پرند» به قلم استاد و با امضای «دخو» نوشته می‌شد و سبك نگارش آن در ادبیات فارسی بی‌سابقه بود و مكتب جدیدی را در عالم روزنامه‌نگاری ایران و نشر معاصر پدید آورد. وی مطالب انتقادی و سیاسی را با روش فكاهی در آن مقالات منتشر می‌كرد.
پس از تعطیلی مجلس شورای ملی در دوره محمدعلیشاه، دهخدا با جمعی از آزادیخواهان به اروپا تبعید شد. وی در پاریس با علامه محمد قزوینی معاشر بود، سپس به سویس رفت و در آنجا سه شماره از «صوراسرافیل» را منتشر كرد. آنگاه به استانبول رفته و با مساعدت جمعی از ایرانیان كه در تركیه بودند، روزنامه‌یی به نام «سروش» به زبان فارسی انتشار داد كه در حدود پانزده شماره منتشر شد. پس از اینكه مجاهدین تهران را فتح كردند و محمدعلیشاه خلع گردید، دهخدا از تهران و كرمان به نمایندگی مجلس شورای ملی انتخاب شد.
در دوران جنگ جهانی اول، دهخدا در یكی از قرای چهارمحال و بختیاری منزوی بود و پس از جنگ به تهران بازگشت و از كارهای سیاسی كناره گرفت و به خدمات علمی و ادبی و فرهنگی مشغول شد و مدتی ریاست دفتر وزارت معارف، ریاست تفتیش وزارت عدلیه، ریاست مدرسه علوم سیاسی و سپس ریاست مدرسه عالی حقوق و علوم سیاسی تهران به او محول گردید و از آن زمان تا پایان حیات بیشتر به مطالعه و تحقیق و تحریر مصنفات گرانبهای خویش مشغول بود.
علامه دهخدا در ساعت شش و چهل و پنج دقیقه بعدازظهر روز دوشنبه هفتم اسفندماه ۱۳۳۴ خورشیدی در خانه مسكونی خویش واقع در خیابان ایرانشهر به رحمت ایزدی پیوست. جنازه آن مرحوم در بامداد روز چهارشنبه به شهرری مشایعت و در ابن‌بابویه در مقبره خانوادگی مدفون گردید.
● زمستان در لغتنامه دهخدا
یكی از اتفاقات عجیب در كار لغتنامه دهخدا آن است كه اغلب اقداماتی كه درباره آن شده از قبیل تنظیم قرارداد یا تصویب قوانین یا تجدید ضوابط كار در زمستان بوده است، كما اینكه تاریخ قرارداد تكمیلی وزارت فرهنگ اسفندماه بوده و قرارداد قبلی آن هم تاریخ بهمن‌ماه داشته است. همچنین تصویب قانون چاپ شدن این كتاب به وسیله مجلس شورای ملی در دی‌ماه و انتقال محل كار از منزل مرحوم دهخدا به مجلس شورای ملی باز در دی‌ماه و انتقال لغتنامه به دانشگاه تهران در دی‌ماه بوده است و سرانجام انتهای قطعی چاپ لغتنامه نیز در دی‌ماه انجام شده و گمان می‌رود شروع لغت‌نویسی دهخدا و آغاز استخراج كلمات از متون نیز در دی یا لااقل در یكی از ماه‌های زمستان خلال سال‌های جنگ جهانی اول یا مقارن اتمام آن بلای خانمان‌سوز باشد، تا كار انسانی او همانند آتش نیروده و حیات‌بخش كه دمسردی جهان و فسردگی آب روان و به كنج خزیدگی جنبندگان را در فصل دی می‌زداید، زبان فارسی را احیا كند و باز شگفتا كه خود این شمع فروزان و آتش گرمی‌بخش نیز در همین فصل دمسرد زمستانی از تابش و فروزش باز ایستاد و در اسفندماه جان به جان آفرین سپرد تا ما را كدام دی آید كه از پی آن اردیبهشت و تیری نباشد!
منبع : روزنامه اعتماد
ایران مسعود پزشکیان دولت چهاردهم پزشکیان مجلس شورای اسلامی محمدرضا عارف دولت مجلس کابینه دولت چهاردهم اسماعیل هنیه کابینه پزشکیان محمدجواد ظریف
پیاده روی اربعین تهران عراق پلیس تصادف هواشناسی شهرداری تهران سرقت بازنشستگان قتل آموزش و پرورش دستگیری
ایران خودرو خودرو وام قیمت طلا قیمت دلار قیمت خودرو بانک مرکزی برق بازار خودرو بورس بازار سرمایه قیمت سکه
میراث فرهنگی میدان آزادی سینما رهبر انقلاب بیتا فرهی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی سینمای ایران تلویزیون کتاب تئاتر موسیقی
وزارت علوم تحقیقات و فناوری آزمون
رژیم صهیونیستی غزه روسیه حماس آمریکا فلسطین جنگ غزه اوکراین حزب الله لبنان دونالد ترامپ طوفان الاقصی ترکیه
پرسپولیس فوتبال ذوب آهن لیگ برتر استقلال لیگ برتر ایران المپیک المپیک 2024 پاریس رئال مادرید لیگ برتر فوتبال ایران مهدی تاج باشگاه پرسپولیس
هوش مصنوعی فناوری سامسونگ ایلان ماسک گوگل تلگرام گوشی ستار هاشمی مریخ روزنامه
فشار خون آلزایمر رژیم غذایی مغز دیابت چاقی افسردگی سلامت پوست