دریاچه هامون و هامون جازموریان

● دریاچة هامون:
دریاچه ای که تا کمتر از دو دهه قبل هر ساله پذیرای بیش از یک میلیون پرنده مهاجر بود . با نابودی هامون ۱۵ هزار صیاد بیکار شدند و زنانی که با بهره گیری از نی های دریاچه به تولید صنایع دستی اشتغال داشتند منبع درآمد خود را از دست ددریاچه هامون در ۳۲۰۰ قبل از میلاد دریاچه ای بزرگ و پرآب بوده و رودها و شاخه های قوی از آن منشعب می شده و در اطراف آن نیزارهای وسیعی وجود داشته است. [۱]
این دریاچه با حدود ۱۸۰۰ کیلومترمربع وسعت، بزرگ‎ترین حوضة دریاچه‎ای خاور ایران است که از سه حوضچة اصلی یوزک، صابری و هیرمند تشکیل شده که در فصول کم باران و در زمان بادهای ۱۲۰ روزه از هم جدا و در زمان‎های پرباران، دریاچة واحدی را تشکیل می‎دهند. هیرمند در ایران، و بخشی از صابری در افغانستان است. رودها و آبراهه‎های زیادی به این دریاچه و باتلاق‎های اطراف آن تخلیه می‎شود که از میان آنها، رود هیرمند بیشترین آبدهی را دارد . [۲]
دریاچه هامون در شمال استان و در منطقه سیستان همه ساله عاشقان شکار و صید را به خود می خواند و زیبائیهای طبیعی دامنه کوه خواجه که در وسط این دریاچه قرار گرفته همراه با (توتن) سواری که نوع قایق محلی است و از نی های دریاچه ی هامون ساخته می شود از جاذبه های این خطه است . [۳]
این دریاچه یا تالاب در فصول پر ابی با مساحت ۴۵۸ هزار هکتار و عمق متوسط ۵ متر در شمال و شمالغربی دشت سیستان قرار داشته و از شمال به جنوب به ۳ قسمت پوزک صابوری و هیرمند تقسیم می شود.
تالاب یا دریاچه هامون جازموریان فصلی در غرب بلوچستان واقع شده وبخش اعظم ان در محدوده استان کرمان و از نظر موقعیت مکانی بین کوههای مکران وشاهسواران قرار گرفته است . هلیل رود و رود بمپور به این دریاچه وارد می شود . [۴]
دریاچه هامون یکی از پدیده‌های طبیعی ارزشمند از نظر ملی و بین المللی و در خور توجه ویژه است. ارزش اقتصادی آن از دیرباز شناخته شده است و در طول صدها سال مردم حاشیه نشین تالاب از برکت و نعمات گیاهان، پرندگان و آبزیان آن بهره مند شده‌اند.
این منطقه ویژه و منحصر به فرد، پناهنگاه بسیای از گونه‌های نادر و در خطر انقراض حیوانی و گیاهی و حمایت کننده زنجیره‌های غذایی در پهنه‌ دشت کویر است. علاوه بر ارزش اقتصادی، ارزش‌های اکولوژیکی هامون نیز در خور توجه فراوان است. این دریاچه مامن مناسبی برای استقرار آشیانه و تولید مثل انواع مختلف پرندگان و بعضی مهره داران دیگر است. گونه‌هایی از ماهی‌ها برای تخم ریزی، پوشش گیاهی فشرده درون آب را ترجیح داده و هنگام تولید مثل در چنین مکان‌هایی تجمع می‌کنند. همچنین پوشش گیاهی هامون محل مناسبی برای مخفی شدن و در امان ماندن بعضی از پرندگان، پستانداران و سایر آبزیان از جمله شاهین‌ها، عقاب‌ها و باکلان‌ها است.
پوشش زیر آب دریاچه نیز همراه با نیزارهای آن در تامین نیازهای حیات وحش نقش اساسی دارند. دریاچه هامون برای بعضی از موجودات زیستگاه دائمی و برای تعدادی دیگر سکونت گاه موقتی و محل گذر و تغذیه محسوب می شود.
● «هامون جازموریان»
در اصطلاح محلی پوشش گیاهی را «جاز» و انبوهی و کثرت آن را «موریان» می‌نامند. به همین سبب، این ناحیه به جازموریان معروف شده است. این دریاچه فصلی در غرب بلوچستان قرار دارد و نیمی از آن در استان کرمان واقع شده، مساحت حوضه آبریز آن ۶۹ هزار کیلومتر مربع و ارتفاع آن از سطح دریا ۳۰۰ متر است. محدوده آبگیر کامل دریاچه در مواقع پرآبی ۳۳۰۰ کیلومترمربع و در مواقع کم آبی بطور متوسط ۲۵۰۰ کیلومتر مربع است.
هامون جازموریان مابین کوه‌های مکران و شاهسواران قرار دارد که از شرق به غرب تقریبا به طول ۳۰۰ کیلومتر و از شمال به جنوب به عرض ۱۰۰ کیلومتر گسترده شده است. رودهای هلیل رود و بمپور به این هامون می‌ریزند. بر خلاف تمام هامون‌های بسته درونی ایران، خاک‌های هامون جازموریان چندان شور نیست و زمین آن از قلوه سنگ‌ها و لایه‌های شنی و آهکی تشکیل شده است.
● «هامون ماشکل»
این دریاچه در نزدیکی مرز ایران و پاکستان واقع شده است. رودهایی که به آن وارد می‌شوند، ماشکل یا ماشکید و شاخه‌های سیمیش و رختک که از دامنه‌های شرقی کوه‌های مرزی جاری می‌شود. این دریاچه واجد ارزش‌های زیست محیطی است.
● «هامون چاه غیبی (گابی)»
این هامون درجنوب غربی خاش واقع شده و مرکز تجمع سیلاب‌های فصلی است. مانند سایر هامون‌ها در بهار دارای آب و در سایر فصول به شکل مرداب درمی‌آید. [۵]
● دریاچه هامون سیستان
هامون در واقع دریاچه همیشگی و پرآب به معنی رایج آن نیست، بلکه واژه ای است که در ایران شرقی و افغانستان و بلوچستان به باتلاقهایی اطلاق می شود که قسمتهای فرو افتاده کل فلات ایران را اشغال می کنند و البته گاهی - در سالهای پرآبی - به دریاچه های عظیمی تبدیل می شود. چندین هامون در سیستان ایران و افغانستان (= نیمروز) و بلوچستان (هامون جزموریان) داریم.هامون سیستانو هامونهای دیگرآنچه معمولاً دریاچه «هامون» [یا هامون سیستان = دریاچه سیستان] می خوانیم، اساساً مشتمل است بر دو مرداب که یکی را در محل «هامون صابری» می خوانند و دیگری که در شمال آن است، «هامون پوزک» (Puze) نام دارد. این دو مرداب از آبهای «هاروت رود» و «فراه رود» (که هر دو از شمال افغانستان می آیند) و «خالش رود» (از شرق افغانستان) و «هیرمند» (از جنوب افغانستان) تشکیل می شوند. هامون یا دریاچه دیگری هم در جنوب غربی افغانستان قرار دارد به نام «گودزره» که به وسیله نهری موسوم به «شیله» [یا «شلاق» و «شیلغ»] به عرض ۳۵۰ متر با «هامون صابری» و «هامون پوزک» مرتبط است. به هنگام طغیان رودها، این دو هامون به صورت دریاچه عظیمی در می آیند که آب آن از طریق نهر «شیله» وارد هامون «گودزره» می شود. اگر مقدار آب زیاد باشد، «گودزره» هم به صورت دریاچه در می آید، اما در سالهای کم آبی، باتلاقی بیش نیست و سطح آن تا یک دهم کاهش می یابد.
رود هیرمند وقتی به سیستان می رسد، «هامون هیرمند» را تشکیل می دهد که باتلاق نیزاری است و عرض آن گاهی به ۴۰ و طولش به ۱۶۰ کیلومتر می رسد. هیرمند در بخش پایانی خود مرز میان ایران و افغانستان را تشکیل می دهد و وقتی آب دریاچه هامون زیاد باشد، مازاد آن - همچنان که گفتیم - به دریاچه «گودزره» واقع در مرز ایران و افغانستان و پاکستان می ریزد. معمولاً هر ده سال یک بار آب دریاچه هامون به حدی می رسد که بتواند خود را به «گودزره» برساند. با وجود مقدار آبی که دریاچه هامون از رودهای مختلف دریافت می کند، عمق آن هرگز از ۴‎/۵ متر تجاوز نمی کند و اغلب حدود ۱‎/۵ تا ۲‎/۵ متر است.در جنوب دو مرداب «هامون صابری» و «هامون پوزک» پهنه ای موسوم به «نیزار» قرار دارد که پوشیده از نی است. در مواقع طغیان هیرمند، دو مرداب به هم می پیوندند و همه نیزار را آب فرا می گیرد و دریاچه عظیمی تشکیل می شود که کوه «خواجه» را هم در بر می گیرد. [۶]
● دریاچه هامون از روی نقشه جغرافیایی پاک شد
کشور ایران به دلیل موقعیت خاص جغرافیایی و زمین شناختی فلات ایران از تعداد و تنوع بسیار بالای اکوسیستم های تالابی برخوردار است به طوری که از ۳۹ محیط تالابی تعریف نشده به جز یک مورد ، مابقی در ایران یافت می شود . بالغ بر ۲۷۰ تالاب در کشور ما وجود دارد که ۸۰ مورد آنها از وسعتی درخور توجه برخوردار هستند که می توانند در سطح بین المللی نیز مطرح باشند اما تنها ۲۲ تالاب کشور در سایت رامسر به عنوان مهمترین تالاب های بین المللی به ثبت رسیده است که به رغم اهمیت بالای این ۲۲ منطقه در سطح جهان و قرار گرفتن اکثر این مناطق در فهرست مناطق چهارگانه و تحت الحفظ سازمان حفاظت محیط زیست، هیچیک از وضعیت مطلوبی برخوردار نیست . ۷ تالاب از سوی دبیرخانه کنوانسیون رامسر در فهرست مونتروی کنوانسیون به عنوان تالاب های در معرض تهدید و تخریب ثبت شده ، در حالی که تعداد واقعی تالاب های در شرف نابودی کشور رقمی بیش از این است .دریاچه هامون به عنوان هفتمین تالاب بین المللی جهان و بزرگ ترین دریاچه آب شیرین کشور تقریباً برای همیشه از روی نقشه جغرافیایی پاک شد . درادند . دامداران سیستانی با ۱۲۰ هزار رأس گاوی که تا دیروز در ۷۰ هزار هکتار از اراضی دریاچه چرا می کردند مهاجرت کردند و ۸۰۰ روستا تحت تاثیر هجوم شن های روان دریاچه قرار گرفته است. دریاچه ای که سالانه ۱۲ هزار تن ماهی از آن صید می شد امروز یک بستر خشک و تفتیده است. شاید اگر مطالعه دقیقی صورت می گرفت مشخص می شد که نابودی هامون بزرگ ترین پدیده پناهندگی و آوارگان زیست محیطی در کشور را رقم زده است . خشکسالی های سال های اخیر و عدم پایبندی افغان ها به رای کمیسیون دلتا ( کمیسیون دلتا متشکل بود از کارشناسان سه کشور کانادا، آمریکا و شیلی که روی رودخانه هیرمند کار کارشناسی انجام دادند ) و قرارداد ۱۳۵۱ دولت ایران و افغانستان مبنی بر آزادسازی ۲۶ متر مکعب آب در هر ثانیه در رودخانه هیرمند و ضعف روابط دیپلماتیک دولت ایران در حل این معضل ، جملگی باعث شد تا امروز هامون چشم انتظار قطره ای از آب هیرمند باشد .
▪ توضیح : در زمان حکومت طالبان بر افغانستان ( ۱۹۹۶ تا ۲۰۰۱ میلادی ) سد بزرگی به نام کجکی بر روی هیرمند احداث شد . دریچه های این سد بزرگ ، تنها در مواقع اضطراری ( همچون مواقعی که دریاچه سد پر است و خطر بروز سیل وجود دارد ) باز می شود . . . در سایر سدها نیز چنین سیاستی اعمال می شود . به عنوان نمونه سال آبی ۸۳-۱۳۸۲ در ایران سال به نسبت پر آبی بوده است . دریاچه سد کرج در اواخر زمستان پر شده است و بارندگی ها ادامه دارد . با توجه به گرم شدن هوا و ذوب شدن برف ها ، خطر بروز سیل وجود دارد . بنابر این دریچه های سد کرج باز می شود و اراضی کشاورزی غرب تهران ( شهریار و رباط کریم ) پس از چندین سال ، دستشان به آب کرج می رسد . . . دشت های ورامین نیز در فصول پرآبی ، دستشان به آب جاجرود می رسد ، چون دریچه های سد لتیان را باز می گذارند . . . به هر حال دریاچه هامون جایی واقع شده که بیش از پنج هزار سال پیش شهر سوخته در کنار آن شکل گرفت . شهری که بیش از ۲۰ درصد زنان در آن زمان در آن شاغل بودند . بقایای این شهر مهم تاریخی به تازگی از زیر خاک بیرون آورده شده است . [۷]

منابع :
[۱] : http://persian-ground.blogfa.com/۸۳۱۲.aspx
[۲] : http://ngdir.net/GeoportalInfo/PSubjectInfoDetail.asp?PID=۱۳۱&index=۳۱۶
[۳] :http://www.keshavarzonline.com/default.asp?page=۲&code=۲۸&sm=۲۴#top
[۴] :http://www.iauzah.ac.ir/simaostan.htm
[۵] : http://branch.isna.ir/mainoffices/NewsView.aspx?ID=News-۳۰۶۵۳
[۶] : http://www.iran-newspaper.com/۱۳۸۴/۸۴۰۲۱۴/html/view.htm
[۷] : http://sadrizadeh.persianblog.com/۱۳۸۳_۲_sadrizadeh_archive.html

منبع : سازمان آموزش و پرورش استان خراسان