شنبه, ۲۰ بهمن, ۱۴۰۳ / 8 February, 2025
مجله ویستا


اقتصاد سیاه در ایران: اندازه، علل و آثار آن در سه دهه اخیر


اقتصاد سیاه در ایران: اندازه، علل و آثار آن در سه دهه اخیر
در دو دهه‌ اخیر، اندازه‌گیری‌ حجم‌ اقتصاد سیاه‌ و بررسی‌ علل‌ و آثار آن‌، بیش‌ از گذشته‌مورد توجه‌ اقتصاددانان‌ واقع‌ شده‌ و بخش‌ بزرگتری‌ از ادبیات‌ اقتصادی‌ به‌ نتایج‌ مطالعات‌صورت‌ گرفته‌ در این‌ باره‌ اختصاص‌ یافته‌ است‌. گرچه‌ شواهد و قراین‌ حاکی‌ از احتمال‌گستردگی‌ حجم‌ این‌ پدیده‌ در اقتصاد ایران‌ است‌، مطالعات‌ انجام‌ شده‌ پیرامون‌ ماهیت‌، حجم‌،علل‌ و آثار آن‌ بر عرصه‌های‌ اقتصادی‌ و اجتماعی‌ کشور، محدود بوده‌ است‌. طبیعت‌ پنهانی‌ اقتصاد سیاه‌، اندازه‌گیری‌ و مطالعه‌ مستقیم‌ آن‌ را با مشکل‌ رو به‌ رو می‌سازد وبه‌ همین‌ دلیل‌ بیشتر روش‌های‌ اندازه‌گیری‌ رایج‌، روش‌های‌ تخمین‌ غیرمستقیم‌ حجم‌ این‌فعالیت‌هاست‌ و با فروض‌ محدود کننده‌ بسیاری‌ همراه‌ است‌.
در این‌ مقاله‌ از روش‌ شاخص‌های‌چندگانه‌ - علل‌ چندگانه‌ که‌ محدودیت‌های‌ بسیار کمتری‌ دارد و از مزایای‌ قابل‌ توجهی‌ نیزبرخوردار است‌، برای‌ اندازه‌گیری‌ اقتصاد سیاه‌ در ایران‌ استفاده‌ شده‌ است‌. در الگوهای‌ تخمین‌ زده‌ شده‌، متغیرهای‌ بار مالیات‌ مستقیم‌، بار مالیات‌ بر واردات‌، رشدقیمت‌ کالاهای‌ مصرفی‌، بیکاری‌، شاخص‌ بازبودن‌ اقتصاد و درآمد سرانه‌، به‌ عنوان‌ عوامل‌شکل‌گیری‌ و تحول‌ اقتصاد سیاه‌ در ایران‌ و متغیرهای‌ مصرف‌ سرانه‌، مابه‌ التفاوت‌ نرخ‌ ارز،نسبت‌ نقد و مصرف‌ انرژی‌، به‌ عنوان‌ شاخص‌های‌ منعکس‌ کننده‌ آثار اقتصاد سیاه‌، به‌ کاررفته‌اند. نتایج‌ تخمین‌ الگوها با استفاده‌ از اطلاعات‌ مربوط به‌ سال‌های‌ ۱۳۷۷-۱۳۴۷، حاکی‌ ازآن‌ است‌ که‌ تغییرات‌ درآمد سرانه‌، شاخص‌ باز بودن‌ اقتصاد، بار مالیاتی‌ و رشد قیمت‌ کالاهای‌مصرفی‌، به‌ ترتیب‌، مهمترین‌ عوامل‌ تعیین‌کننده‌ تحولات‌ اندازه‌ نسبی‌ اقتصاد سیاه‌ در ایران‌ طی‌دوره‌ مورد بررسی‌ بوده‌اند و افزایش‌ هر یک‌ از آنها بر حجم‌ نسبی‌ تولید غیرقانونی‌ و پنهان‌کشور، افزوده‌ است‌. همچنین‌ عوامل‌ برآورد شده‌، نشان‌ دهنده‌ توانایی‌ خود شاخص‌های‌مصرف‌ سرانه‌ و مصرف‌ انرژی‌ در نمایش‌ آثار این‌ پدیده‌ است‌. برآورد حجم‌ اقتصاد سیاه‌ در ایران‌، با استفاده‌ از الگوی‌ منتخب‌، نشان‌ می‌دهد که‌ این‌ بخش‌ ازعملکرد عمومی‌ اقتصاد کشور پس‌ از طی‌ فراز و نشیب‌های‌ بسیار، در دهه‌ اخیر رشد چشمگیری‌داشته‌ است‌ که‌ عنایت‌ بیشتر پژوهشگران‌ و سیاستگذاران‌ به‌ تحولات‌ آن‌ را ضروری
دکتر علی عرب مازار یزدی
منبع : مجله برنامه و بودجه