آشنایی با منابع طبیعی و جنگلهای ایران ـ بخش دوم

● طرح‌های جنگل‌داری در جنگل‌های شمال
روند تحولات طرح‌های جنگل‌داری در جنگل‌های شمال یا جنگل‌های خزری در دو دوره‌ی زمانی ۱۳۳۸ تا ۱۳۷۰ و ۱۳۷۰ تاکنون قابل بررسی است.
۱) دوره‌ی زمانی ۱۳۳۸ تا ۱۳۷۰
در این دوره‌ی زمانی، قانون الزام بهره‌برداری جنگل در چارچوب طرح جنگل‌داری تصویب شد؛ لازم به توضیح است نخستین طرح «جنگل‌داری در جنگل‌های شمال» در سال ۱۳۳۸ تدوین و هم‌چنین به‌منظور تعیین نظام‌های جنگل‌داری و شیوه‌های جنگل‌شناسی «شورای‌عالی جنگل، مرتع و خاک» تشکیل شد؛ این شورا با همکاری کارشناسان کشورهای اروپائی به‌ویژه کشور فرانسه روش‌های مدیریت و اداره‌ی جنگل‌ها را در چارچوب طرح‌های جنگل‌داری مشخص کردند، به‌طوری‌که
برای جنگل‌های جلگه‌ای روش‌های شاخه زاد، شاخه و دانه زاد
برای جنگل‌های تولیدی در اراضی ناهموار تا شیب ۴۰ درجه روش جنگل‌داری دانه‌زاد همسال و شیوه‌ی جنگل شناسی تدریجی- پناهی
برای جنگل‌های با شیب ۴۰ تا ۶۰ درجه نظام جنگل‌داری دانه زاد ناهمسال و شیوه‌ی جنگل‌شناسی تک گزینی
و درنهایت در مورد جنگل‌های با شیب بیش از ۶۰ درجه طرح‌های حفاظتی و حمایتی پیشنهاد شد.
با توجه به این‌که هدف عمده از اجرای طرح‌های یاد شده برداشت چوب با رویکرد اقتصادی بوده و از سویی حضور دام و دامداری در عرصه‌ی جنگل همیشه به‌عنوان معضل مطرح می‌شود بنابراین سیاست عام جنگل‌داری در جنگل‌های شمال، تحت‌عنوان دانه‌زاد ناهمسال با شیوه‌ی تدریجی- پناهی و دانگ واحد تعیین شده است و تنها در تعداد محدودی از طرح‌های جنگل‌داری شیوه‌های دیگر اعمال می‌شود. قابل ذکر است با توجه به مشکلات اجتماعی و اقتصادی در اجرای طرح‌های جنگل‌داری، پس از پیروزی انقلاب مطالعه‌ی بخش اجتماعی و اقتصادی مورد توجه ویژه قرار گرفت.
۲) دوره‌ی زمانی ۱۳۷۰ تاکنون
تجارب طولانی مدت اجرای طرح‌های جنگل‌داری به‌روش دانه‌زاد همسال و شیوه‌ی تدریجی- پناهی بیان‌گر این موضوع است که شیوه‌ی مذکور در اجرای کامل موازین فنی به‌دلایل گوناگون از جمله شاخص نامعقول شیب موفقیت چندانی ندارد و درصورتی‌که به‌عنوان تنها گزینش روش جنگل‌داری باشد، باتوجه به آن‌که شرایط اکولوژیکی و ساختار جنگل‌های شمال براساس وجود اراضی ناهموار با تیپ‌های متنوع خاک، گونه‌های درختی متنوع با نیازهای اکولوژیک متفاوت و گاه متضاد با ساختار ناهمسالی طبیعی‌ست، وهم‌چنین وجود معضلات اجتماعی به‌ویژه حضور دام و جنگل نشینان، ناکافی بودن امکانات فنی و مالی مجریان در اجرای بهینه‌ی بهره‌برداری متراکم و متمرکز در واحد سطح، منجر به آن شده است که دیدگاه جنگل‌داری در جنگل‌های شمال کشور دستخوش تغییرات قابل ملاحظه‌ای شود. شایان ذکراست توجه به حفظ ارزش‌های اکولوژیکی و برتری آن بر ارزش‌های اقتصادی، ناکامی جنگل‌داری کلاسیک در کشورهای توسعه یافته‌ی اروپائی، برداشت متمرکز در واحد سطح طی دو قرن، موجب تغییر نگرش کارشناسان داخلی و خارجی براساس مدیریت علمی متناسب با شرایط اکولوژیکی جنگل‌ها و شناخت عمیق‌تر درخصوص اصول و قوانین حاکم بر جنگل‌های بکر شده و جنگل‌داری همگام با طبیعت به مثابه اندیشه و دیدگاهی علمی و فنی نوین در مدیریت جنگل‌ها مطرح گردید. بنابراین از ابتدای دهه‌ی ۱۳۷۰ طرح‌های جنگل‌داری شمال کشور با نظام جنگل‌داری دانه‌زاد ناهمسال و شیوه‌های مختلف تک گزینی تهیه و یا در طرح‌های فعال در چارچوب روش جدید تجدید نظر شد.
تغییر نگرش براساس جهت‌گیری جنگل‌داری دانه‌زاد همسال به دانه‌زاد ناهمسال دارای دیدگاه‌های تکمیلی نوینی نیز بوده است، تعدیل امکان برداشت در طرح‌های جنگل‌داری، مطالعه و ارائه‌ی برنامه درخصوص خدمات تولیدی غیرچوبی جنگل، تقدم دسترسی به قطعات مورد بهره‌برداری با احداث و توسعه‌ی شبکه‌ی جاده‌های جنگلی، الویت تأمین امر حفاظت فیزیکی و فنی، تسریع در خروج دام و جنگل نشینان و ارتقای کیفی جنگل‌های موجود از جمله تدابیر فنی مکمل بر تغییر نگرش جنگل‌داری در جنگل‌های شمال کشور بوده است.
● طرح‌های جنگل‌داری در جنگل‌های خارج از شمال
جنگل‌های خارج از شمال در اصطلاح به جنگل‌های خارج از نیم‌رخ شمالی رشته کوه البرز شامل جنگل‌های ارس‌باران، زاگرس، ایران، تورانی، خلیج و عمانی گفته می‌شود. از ابتدای مدیریت دولتی جنگل‌ها نیز جنگل‌های خارج از شمال به‌دلیل غیرتجاری بودن کمتر مورد توجه قرار داشته است تا سال ۱۳۳۸ که هم‌زمان است با تشکیل سازمان جنگل‌بانی ایران اقدامات انجام گرفته درخصوص جنگل‌های خارج از شمال پراکنده و موردی است.
ایجاد پاسگاه‌های دریافت عواید محصولات جنگلی، پیوند درختان پسته و بادام شیرین بر روی گونه‌های بنه و بادامک، گزارشات موردی و … منجر به آن شد پس از شروع تهیه‌ی طرح‌های جنگل‌داری در شمال کشور با اندکی تأخیر تهیه‌ی طرح در جنگل‌های خارج از شمال نیز آغاز شود که تاکنون فراز و فرودهای قابل ملاحظه‌ای را شاهد بوده است، سیر تحولات تهیه‌ی طرح در جنگل‌های خارج از شمال در سه دوره‌ی زمانی عمده به شرح زیر قابل تفکیک و بررسی است.
۱) دوره‌ی زمانی ۱۳۴۲ تا ۱۳۵۱
اوایل دهه‌ی ۱۳۴۰ سازمان جنگل‌بانی ایران موضوع تدوین طرح را به جنگل‌های خارج از شمال انتقال داد و در شروع طرح جنگل‌های زاگرس و ارس‌باران مورد توجه قرار گرفت، بدلیل آن‌که تهیه‌ی ذغال به‌صورت سنتی در جنگل‌های در پیش گفته شده رواج داشته، جهت سامان‌دهی به و افزایش راندمان تولید ذغال، تهیه و اجرای طرح‌های آن در دستورکار قرار گرفت و تا سال ۱۳۵۱ طرح‌های گوناگون ذغال‌گیری در دو منطقه‌ی زاگرس و ارسباران تهیه و برخی از آنها اجرا شد. درچارچوب این طرح‌ها آماربرداری به‌طورعمده به روش نواری انجام، و حدود ده برداشت‌گاه درنظر گرفته شد.
لازم به توضیح است درهر برداشت‌گاه درختان سرپا‌ی موجود به شیوه تک گزینی طی دوره‌ی ده‌ساله در برنامه‌ی بهره‌برداری قرار گرفت، تهیه و اجرای این طرح‌ها که متناسب با جنگل‌های تخریب یافته به‌ویژه زاگرس نبود، خوشبختانه از سال ۱۳۵۲ متوقف شده است.
۲) دوره‌ی زمانی ۱۳۵۲ تا ۱۳۷۴
با توقف طرح‌های ذغال‌گیری از سال ۱۳۵۲ تدوین طرح‌های جنگل‌داری قرق و احیاء به‌منظور حفاظت و بازسازی جنگل‌های مخروبه شروع، و عملیات اساسی تهیه‌ی این طرح مشابه جنگل‌های خزری اعمال شد و تا سال ۱۳۵۷ نزدیک بر ۴۸۰ هزارهکتار طرح در جنگل‌های خارج از شمال تهیه شد. مشکلات حاد اجتماعی، اقتصادی و وابستگی شدید جنگل‌نشینان به جنگل و عرصه‌ی آن (دامداری ساختار اصلی اقتصادی مناطق جنگلی را تشکیل می‌داد) مانع از اجرای کامل و موفقیت آمیز طرح‌ها بود به‌طوری‌که معدودی از طرح‌ها آن‌هم به‌صورت ناقص به‌مورد اجرا گذاشته شد.
پس از پیروزی انقلاب و از اوایل دهه‌ی ۱۳۶۰ مطالعات بخش اجتماعی و اقتصادی، جهت رفع تنگناهای اجرائی به مطالعات تهیه‌ی طرح افزوده شد؛ اما درعمل تغییرات معنی‌داری در ارائه‌ی برنامه‌ها و پروژه‌های اجرائی انجام نشد.
از سال ۱۳۶۴ در کنار طرح‌های جنگلداری قرق و احیاء تهیه‌ی طرح بهره برداری سقز از درختان بنه که در چارچوب آن برنامه‌های احیائی نیز پیش بینی شده بود شروع شد، اما دراین طرح‌ها نیز برنامه بهره‌برداری اجرا وعملیات اجرائی میسر نشد.
۳) دوره‌ی زمانی ۱۳۵۷ تاکنون
پس از ناکامی در اجرای طرح‌های برشمرده در سال ۱۳۷۵ توجه سازمان جنگل‌ها و مراتع کشور بیش از پیش معطوف جنگل‌های خارج از شمال شده و حتی برای واحدهای ستادی مربوطه جهت ارائه‌ی طرح‌ها و برنامه‌های کارآمد بازه‌ی زمانی کوتاه تعیین شد.
معاونت وقت امور جنگل‌ها با بازنگری طرح‌های قبلی، غیراقتصادی بودن اجرای طرح‌ها، پراکنده کاری، اجرای صرف دولتی و عدم دخالت مردم در اجرای طرح‌ها را دلایل عمده‌ی ناکامی اجرای طرح‌ها برشمرده و تهیه و اجرای طرح‌های مدیریت منابع جنگلی را پیشنهاد کرد. در چارچوب این طرح‌ها مطالعات جامع حوضه‌های آب‌خیز جنگلی، شناسائی خدمات تولیدی غیرچوبی اکوسیستم جنگلی، اعمال واحدهای عرفی در تقسیمات ارضی طرح به‌عنوان واحد برنامه ریزی، واگذاری اجرای طرح‌ها به تشکل‌های مردمی متشکل از ذی‌نفع‌های عرفی و نظارت دولتی بر اجرای طرح‌ها درنظر گرفته شد.
تهیه و اجرای این طرح‌ها در ‎آغاز با استقبال و اقبال مردمی مواجه بوده و ضمن این‌که در ادامه نیازمند رفع کاستی‌ها و نواقص به‌دلیل شتابزدگی شروع کار بود، اما متأسفانه با ظهور و محوری شدن طرح‌هایی نظیر طوبی و نهضت سبز طرح مدیریت منابع جنگلی مرتعی معوق و سپس به‌صورت کمرنگ پیگیری شد.
در ادامه فعالیت‌ها در چارچوب نگهداری جنگل‌های زاگرس تهیه‌ی طرح جنگل‌داری چند منظوره در دستور کار مدیریت جنگل‌های خارج از شمال قرار گرفت. اهداف و دیدگاه‌های کلی طرح جنگل‌داری چند منظوره مشابه طرح مدیریت منابع جنگلی است و امید می رود با پیگیری‌های مناسب اجرای طرح‌های جنگل‌داری خارج از شمال موفقیت آمیز باشد.

تدوین: مهندس کیومرث سفیدی
دانشجوی دکترا دانشگاه کشاورزی و منابع طبیعی تهران
خبرنگار مهندسی منابع طبیعی- جنگلداری خبرگزاری دانشجویان ایران

منبع : خبرگزاری ایسنا