حیاتی دوباره برای بنای ۳۰۰ ساله

چندی پیش کتابخانه «آنا آمالیا» در شهر وایمار آلمان با حضور چند تن از مقامات عالی رتبه این کشور در حالی بازگشایی شد.
که آتش‌سوزی سال ۲۰۰۴ میلادی در این مکان تاریخی آینده مبهم را پیش روی آن قرار داده بود. این کتابخانه که در سپتامبر ۲۰۰۴ دچار آتش سوزی شده بود به‌دلیل اهمیت بالای تاریخی و فرهنگی در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شده بود و امروز این بنا همچنان در فهرست میراث فرهنگی قرار دارد.
در ۲۵ آبان سال ۱۳۸۴ در تهران و آن هم کتابخانه دانشگاه تهران، به همان علتی که کتابخانه «آناآمالیا» طعمه حریق شد، آتش گرفت و علاوه بر از بین رفتن کتاب‌های آن ،خود بنا نیز که جزو نخستین بناهای آموزش عالی ایران بود آسیب دید. مطلب پیش رو نگاهی است کوتاه بر تاریخچه کتابخانه « آنا آمالیا» از رهگذر جایگاه فرهنگی و چگونگی مرمت و باز‌سازی‌ آن،که می‌تواند نمونه خوبی برای مقایسه با اقدامات انجام شده در کشور ما در مورد آتش‌سوزی‌ها و تخریب‌هایی از این دست باشد.
کتابخانه آنا آمالیا در آلمان بزرگترین مرکز تحقیقاتی فرهنگ و تاریخ ادبیات اروپا از سال ۱۸۰۰ است که اسناد ادبی بی‌شماری را از قرون ۹ تا ۲۱ به‌عنوان منابع تحقیقاتی تاریخ و فرهنگ در برمی‌گیرد. این بنای تاریخی در سال ۱۶۹۱ توسط دوک ویلهلم ارنست در شهر وایمار آلمان تاسیس شد. سالن بیضی شکل این ساختمان که در آغاز به‌عنوان محل زندگی دوک ویلهلم بنا شده بود شهرت جهانی دارد.
این سالن که به سبک روکوکو (سبک هنری مورد استفاده در سال‌های ۱۷۲۰ تا ۱۷۸۰ در اروپا) ساخته شده ۳ طبقه دارد و با پرتره نقاشی رنگ روغنی از دوک کارل آگوست اثر فردیناند ژاگمان تزیین شده است. به گفته کارشناسان نامگذاری این بنا در آغاز به‌عنوان قصر سبز احتمالا به‌دلیل پوشش مسی به کار رفته در سقف این سالن بزرگ بود.
آنا آمالیا(۱۷۳۸-۱۸۰۷) نام دوک منطقه زاکسن- وایمار است و حمل کتاب‌های درباری به درون این بنا که در آن زمان قصر سبز نامیده می‌شد در سال ۱۷۶۶ ودر زمان حکومت این زن انجام گرفته است. یوهان ولفگانگ فون گوته، شاعر بلند آوازه آلمان در سال ۱۷۹۷ مسئولیت اداره این ساختمان را به همراه برخی از همکارانش نظیر فویگت(۱۷۴۳-۱۸۱۹) بر عهده گرفت.
گوته به‌مدت ۳۵ سال تا زمان مرگ خود در سال ۱۸۳۲ کتابدار این کتابخانه بوده است. امروزه نیز این مکان یکی از مهم‌ترین آرشیو‌های دوره کلاسیک وایمار به شمار می‌رود که مجموعه‌ای کامل بالغ بر یک میلیون جلد کتاب از فاصله زمانی ۱۷۵۰ تا ۱۸۵۰ از عصر روشنگری تا رمانتیک را با محوریت موضوعی ادبیات، تاریخ، فلسفه، هنر و موسیقی در‌بر‌می‌گیرد، از جمله مجموعه ۱۳هزار جلدی فاوست گوته که بزرگترین مجموعه فاوست در جهان است و مجموعه‌ای مهم از شکسپیر که در حدود ۱۰هزار جلد است.
در مه سال ۲۰۰۲ طرحی ۲۳ میلیون یورویی با هدف توسعه و تکمیل این مکان فرهنگی تاریخی مبنی بر ساخت دو انبار زیر زمینی برای نگه داری ۱/۴ میلیون جلد کتاب طراحی شد. این طرح که تا فوریه ۲۰۰۵ به طول ‌انجامید از آگوست ۲۰۰۴ با کار انتقال نخستین سری کتاب‌ها از این کتابخانه آغاز شد. اما حادثه آتش سوزی سپتامبر ۲۰۰۴ تمامی نقشه‌های طراحان این طرح را نقش بر آب کرد.
در آتش سوزی کتابخانه آنا آمالیا که در شب سپتامبر ۲۰۰۴ در ساختمان اصلی این ساختمان تاریخی روی داد تمامی سقف و بخش‌هایی از سالن مشهور روکوکو طعمه حریق شد. علت این آتش‌سوزی مهیب که ۶۷ ساعت به طول انجامید اتصال دو کابل برق در تیرک‌های این ساختمان اعلام شد.
طبق آمار ارائه شده بیش از دو پنجم آثار چاپی سال‌های ۱۸۰۰ شامل ۵۰هزار جلد کتاب، دست‌نوشته‌های ارزشمند کهن، ۳۷ تابلوی نقاشی نفیس،هزاران جلد کتاب متعلق به قرن ۱۶ تا۱۸،مجموعه کتاب‌های موسیقی آنا آمالیا و بخش‌هایی از مجموعه کتاب‌های نخستین کتابدار وایمار ساموئل شورتس نیز به‌طور کامل دچار حریق شده و از بین رفت. ضمن آنکه ۶۲هزار جلد کتاب نیز حین عملیات اطفاء حریق با آب اکسیژنه دچار صدمات جدی شد.
به گفته کارشناسان این حادثه که تنها ۵‌هفته قبل از تخلیه این ساختمان به‌منظور اقدامات طرح بازسازی و گسترش فضای داخلی این بنا روی داد بزرگ‌ترین حادثه آتش سوزی آلمان پس از جنگ جهانی دوم محسوب می‌شود. به‌طوری‌که تیرک‌های مقابل این ساختمان به ستون‌هایی از زغال تبدیل شده بود و نمای بیرونی این بنای تاریخی نیز که طراحی آن به سال ۱۸۰۰ باز می‌گردد به‌دلیل استفاده زیاد از آب اکسیژنه (۳۸۰هزار لیتر) هنگام آتش‌سوزی اثری شبیه نهر‌های گاز اشک‌آور به جای مانده بود.
اما شاید نکته قابل توجه در این میان سرعت عمل مسئولین و مدیران ارگانهای مختلف آلمان در نجات آثار باقی مانده از یک سو و آغاز مراحل باز‌سازی‌ و مرمت آثار آسیب دیده از سوی دیگر باشد، به‌طوری که در همان شب حادثه ۵۰هزار جلد کتاب از جمله یک جلد انجیل لوتر متعلق به سال ۱۵۳۴ از کتابخانه خارج و بلافاصله برای مرمت و بازسازی به مرکز نگهداری کتاب در شهر لایپزیک آلمان انتقال داده شد و اقدامات بازسازی و مرمت آثار آسیب‌دیده آغاز شد.
بر این اساس کارشناسان مختلف ابتدا کتاب‌های سوخته و کتاب‌های آسیب‌دیده از آب اکسیژنه را از هم تفکیک کرده و پس از انجام مراحل خشک‌سازی‌ کتاب‌های صدمه دیده از آب ،تمامی کتاب‌ها را با سرمای ۲۰- درجه سلسیوس فریز کردند. به این ترتیب از عامل کپک زدگی که به‌طور خطرناکی کتاب‌های آسیب دیده را تهدید می‌کرد پیشگیری کردند. پس از آن کار مرمت و بازسازی کتاب‌های فریز شده توسط متخصصان و کارشناسان مختلف در مرکز نگهداری لایپزیک آغاز شد.
هزینه بازسازی مجموعه کتاب‌های این کتابخانه در حدود ۶۷ میلیون یورو برآورد شده و تا سال ۲۰۱۵ به طول خواهد انجامید. علاوه بر آن مراحل بازسازی و مرمت بنای تاریخی آنا‌آمالیا نیز از همان روز‌های نخستین آتش سوزی با همکاری اتحادیه‌ها و صاحبان مشاغل مرتبط و با اختصاص هزینه‌ای بالغ بر ۱۲/۸ میلیون یورو آغاز شد.
بر این اساس سالن مشهور رو کوکو براساس نمونه قدیمی و با همان رنگ مایه‌های آبی روشن به طرز کاملا هنرمندانه‌ای بازسازی شد ضمن آنکه به مانند نمونه پیشین در ساخت این سالن باشکوه از ورقه‌های طلا نیز استفاده شد. علاوه بر آن، تندیس‌های گچی و مرمری هردر(فیلسوف آلمانی ۱۷۴۴-۱۸۰۳) و چندی دیگر از دانشمندان پس از رویه کاری با فویل و اسفنج در همان جایگاه نخستین شان قرار داده شد. پنجره‌های تاق دار طبقه هم کف نیز که به سال ۱۹۳۴ باز می‌گردد به همان شکل بیضی نخستین و حتی به همان رنگ ، رنگ آمیزی و ساخته شد و سکوهای چوبی گنجه‌ها و قفسه‌های آسیب دیده نیز پس از ترمیم رنگ آمیزی شدند.
در بازسازی محوطه ورودی نیز از موزاییک‌های لعاب داده سبز رنگی استفاده شد که در همان نگاه نخستین یاد آور نام پیشین این بنا – قصر سبز- است. در فضای بزرگ نمایشگاه جایی که پیش از این صندوق‌های کاتالوگ قرار داشت اکنون ویترین‌ها و قفسه‌های جدیدی قراردارد.
بخشی از محوطه زیر سقف نیز که پیش از این تنها به‌عنوان انبار کاربرد داشت پس از بازسازی به‌عنوان سالن مطالعه جدید مورد استفاده قرار گرفت. علاوه بر آن ،مکعبی شیشه‌ای نیز به‌عنوان تنها خاطره قابل رویت از این فاجعه در بخشی از فضای این کتابخانه طراحی و ساخته شد. این مکعب شیشه‌ای که درون آن با فاصله چند متر مربعی از زمین با قفسه‌های دود گرفته سیاه رنگی طراحی شده است در حقیقت نماد آثار حادثه آتش سوزی سال ۲۰۰۴ است.
«میشائل کنوخ» مدیر کتابخانه آنا آمالیا دربرابر این پرسش که آیا ساختمان کنونی همان کتابخانه پیش از آتش‌سوزی است اذعان می‌کند: کتابخانه کنونی کتابخانه پیش از حریق نیست ،هرچند که کوچکترین قطعات چوبی آسیب دیده نیز به‌طور کامل و با دقت و ظرافت بالایی بازسازی شده است اما آنچه اهمیت دارد ماهیت کتابخانه است که به همان شیوه نخستین حفظ شده است.
وی می‌افزاید: موضوعی که در طول مدت بازسازی به شدت مرا نگران می‌کرد این بود که کتابخانه در نهایت به یک اثر تقلبی یا به عبارت بهتر به یک کپی بی‌روح تبدیل شود. تنها کپی حقیقی این بنا، تابلوی نقاشی هاینریش مایر است که پس از بازسازی به فاصله ۶ هفته توسط نقاش فرانسوی پایکر در گوشه‌ای از این ساختمان نقاشی شد. طبق آمار ارائه شده از مجموع ۶۰هزار جلد کتاب آسیب دیده در این حادثه تا کنون ۱۶هزار جلد مورد مرمت قرارگرفته‌ است.
به گفته کنوخ به‌منظور حفظ روند رویدادهای تاریخی قفسه‌های این کتابخانه تا مرمت کامل کتاب‌هایشان با دیگر کتب جایگزین نخواهد شد. برای نمونه قفسه z۸ که جایگاه مجموعه بزرگ انجیل‌های این کتابخانه بود به‌طور موقت و تا زمان بازسازی کتاب‌های باقی مانده از این مجموعه خالی نگه داشته می‌شود. از دیگر نکات مهم و قابل تامل در این میان همچنان که از سخنان کنوخ مدیر موزه نیز بر می‌آید توجه به اصل و اساس باز‌سازی‌ و ترمیم سریع و بی‌وقفه این بنای تاریخی و موجودی آن است.
طبق اظهارات کنوخ جای بسی خوشحالی است که این حادثه در شهر وایمار و نه در جای دیگری روی داد که چه بسا در این صورت قضیه ندید گرفته می‌شد! گفتنی است شهر وایمار در آلمان به‌دلیل دارا بودن ابنیه‌های تاریخی و فرهنگی بسیار از جمله دانشگاه باو هاوس، مدرسه عالی موسیقی فرانتس و مهم‌تر از همه ساختمان تاریخی کتابخانه آنا آمالیا از چنان اعتبار و شهرتی برخوردار است که در پنجم نوامبر ۱۹۹۳ با تصمیم وزیر فرهنگ اتحادیه اروپا این شهر به‌عنوان پایتخت فرهنگی اروپا در سال ۱۹۹۹ برگزیده شد.
لازم به یاد آوری است که در مجموع،۱۱ بنای یادبود در وایمار وجود دارد که به‌دلیل اهمیت بالای فرهنگی - تاریخی شان در فهرست جهانی یونسکو به ثبت رسیده‌اند.کتابخانه آنا آمالیا در اواخر سال ۲۰۰۷ به مناسبت دویست‌وشصت‌وهشتمین سالروز تولد آنا آمالیا و روز کتابخانه‌ها با بیش از ۹۰هزار نفر بازدید‌کننده بازگشایی شد.

ترجمه - زهرا صابری

منبع : روزنامه همشهری