هجویه از یک فانتزی آمریکایی

چیزی که با مرور تمام نوشته‌های تحلیلی در مورد آثار براتیگان به نوعی خود را عیان می‌کند پرداختن تقریبا تمام آنها به زیست،منطقه زمانی و مکانی و شرایط فرهنگی آن برهه از حیات اوست به عبارت دیگر ما در مورد این نویسنده همواره به‌ «همان» یا اطلاعاتی که از او داریم احاله می‌شویم. و در نهایت نمی‌توانیم در هر حوزه‌ای او را کاملا استقرار داده و تشریح کنیم. شخصیت و آثار براتیگان از این جهت همواره میل به نوعی استثنا شدن را از خود بروز می‌دهند و این موضوع مسئله مهمی است که می‌توان در سایه وضعیت کلی‌‌تری بدان پرداخت «در رویای بابل» را می‌توان هجویه‌ای بر یک فانتزی کاملا آمریکایی به شمار آورد و اگر این گزاره را به عنوان یک دستور کار مورد توجه قرار دهیم می‌باید ابتدا به ساختار فانتزی‌ها بپردازیم و بعد از تشریح این الگوی به متن براتیگان توجه کنیم.
فانتزی به سناریوی خوشایندی گفته می‌شود که در آن «من» به عنوان قهرمان ماجرا فرآیند رسیدن خود تا یک ایده‌آل یا نیاز را به نوعی محدود و مشروط کرده و بعد از عبور از شروط به پاداش می‌رساند. این الگو ما را به سرعت به یاد داستان‌های شهسواری می‌اندازد که در آنها قهرمان قصه می‌باید برای رسیدن به دختر پادشاه به عنوان جایزه اژدها کشی کرده و از خلال خطرهای بی‌شمار بگذرد. این خطر‌ها و شروط همواره از طریق «اگر»‌ها در متن بروز و ظهور می‌یابند و اگر با نگاه دلوزی به عنصر فانتزیکال ادبیات مازوخیستی نگاه کنیم می‌بینیم که در مازوخیسم تنگ شدن و افزایش این «اگر»‌ها به مثابه تعهد و ایجاد شرایط بندگی است که به نوعی در لذت مازوخیستی تجلی می‌یابد و در مقابل ادبیات سادیسمی از به دورن کشیدن پاداش به عنوان ابژه لذت و اعمال شروط به آن کام‌جویی می‌کند. سادیسم تجربه خدایگانی را به بار می‌آورد و مازوخیسم کیف بندگی را. پس سه عنصر اساسی هر فانتزی عبارت است از: ایده‌آل به مثابه «چیز من» پاداش و جایزه‌ای که قابل مالکیت شخصی می‌باشد یا عبارت دیگر در عرف لاکانی آن، ابژه لذت. دوم، شرط محدود‌کننده به مثابه اژدها در مثال بالا. سوم، فقدان به مثابه خواست. اصولا فانتزی چیزی در ارتباط با بنده در تقابل خدایگان و بنده در عرف هگلی است. چراکه عدم‌امکان بنده به خیال‌پردازی در مورد ارتباط فوری با قدرت امکان می‌دهد. پس از این جهت فانتزی را می‌توان نوعی خیال شاهی به شمار آورد و از این رو می‌توان وجهی کاملا انتقادی را در بطن ساختار آن در نظر داشت. و بر خلاف نظر دوستان بر این واقعیت پای فشرد که در رویای بابل به خاطر ایجاد همین زمینه در بطن خود وضعیت نوعی نارضایتی از شرایط سیاسی آمریکا زمان خود نیز به شمار می‌رود تا چیزی در حد طرح انتقاد در مورد برخی مقولات اجتماعی بروکراسی و وضعیت قانون و عدالت.
خط داستانی «در رویای بابل» را می‌توان به سادگی در چند جمله خلاصه کرد. سی کارد راوی و قهرمان داستان که با دو جای گلوله در ماتحت خود از جنگ برگشته است؛ کارآگاه خصوصی آس و پاسی است که حتی نزد نزدیک‌ترین دوستانش نیز هیچ اعتباری ندارد و برای خریدن یک تیغ ریش‌تراشی هم در مانده است. او با یک پیشنهاد رودروست یک پیشنهاد پر سود که می‌تواند شرایط او را کاملا تغییر دهد پیشنهادی در ارتباط با سرقت جنازه یک زن از پزشکی قانونی و تحویل به یک درخواست‌کننده شبه متافیزیکی در یک گورستان به نام آرامش ابدی. او هموراه در رویای بابل به سر می‌برد و همواره تمام ناکامی‌های خود را از همین زاویه می‌بیند. «اگه رویای بابل نبود...». اگر با این زاویه به خود آمریکا نگاه کنیم و به این نکته بیندیشیم که این سرزمین برای مهاجران فرودست خود همواره به عنوان یک ایده‌آل مفروض گرفته شده و یافتن طلا و مالکیت زمین‌های گسترده و حاصلخیز از جذاب‌ترین ایده‌آل‌های مهاجرین بوده است. بابل به عنوان یک ایده‌آل درست در مقابل این آرمانشهر از دست رفته در متن براتیگان حلول می‌کند. جایی که او می‌تواند ارتباطی لذت‌بخش را به عنوان پاداش همواره در خیالبافی‌های خود با قدرت و مراکز لذت بر قرار کند و از همین منطقه است که اثر براتیگان با به کار‌گیری نوعی وضعیت ایرونیک (کنایی) و هجو همین ساختار سازمانی خودآگاه نسبت به کلیت را می‌یابد و فاصله انتقادی را در متن تولید می‌کند.
او جنازه را با همدستی مسوول پزشکی قانونی دزیده و به خانه خود برده و درون یخچال می‌گذارد. این اقدام برای او همان کاری را به شکل نمادین می‌کند که کسی بخواهد بلیت بخت‌آزمایی را در یک مکان امن نگهداری کند و همواره به این بیندیشد که قدرت و در اینجا مشتری با میل شدید به موضوع تحت مالکیت او همواره حاضر به پرداخت بهای بیشتری خواهد بود. و از همین زاویه است که می‌توان ارزشیابی را در یک فانتزی با روند کیمیا‌گری هم‌داستان دید. کیمیا‌گری به مثابه تولید ارزش افزوده در چیز بی‌ارزش با دستکاری من در نظم طبیعی عناصر؛‌ و فانتزی به مثابه تولید ازرش در چیز من با دستکاری در حیث خیالی. در اینجا به موضوع دیگری در ارتباط با فانتزی‌ها برمی‌خوریم و آن ایجاد رابطه‌ای با عضویت در یک مجموعه یا شبکه است جنازه دزدیده شده بلیت ورود یا به تعبیری رمز ورود او به داستان به مثابه مجموعه یا قاعده بازیست. جنازه‌ای که افراد زیادی برای مالکیت آن اجیر شده و نوعی رقابت را در جهت مالکیت آن تولید کرده‌اند. چیزی که در نثر براتیگان همواره حضور دارد استفاده از نوعی زبان «آرگو» است که در پس‌زمینه فرانسوی‌اش نوعی زبان مخصوص خلافکاران محسوب می‌شود. زبانی که همواره حس نوعی همدستی را در ارتباط با مخاطب خود تولید کرده و او را در وضعیت اعترافی راوی به رفاقت می‌خواند.
براتیگان که با تشبیهات خاص خود همواره از طریق نوعی فرآیند سوزن‌کاری یا الصاق سعی در اتصال به زمینه را بروز می‌دهد گریز‌ناپذیری فرآیند ارجاع را که در بالا بدان اشاره شد به هسته‌ای غیرقابل جذب بدل می‌سازد و با تاکید و نفوذ خود به پس‌زمینه از این شرایط عمومی نوعی حوزه کاملا خصوصی می‌سازد که نمی‌توان از آن به سادگی در یک روایت خطی عبور کرد. شرایطی که با طرح دقیقی از پس‌زمینه در اثر تجلی می‌یابند از حمله هوایی ژاپن به بندر پرل هابر گرفته تا اتصال با نام‌ها و مکان‌های خاص به عنوان قاعده در متن او عمل می‌کنند تا فردیت را به عنوان یک استثنا به مثابه دستکاری (کیمیاگری) تولید کنند و ماجرا وقتی به اوج خود می‌رسد که می‌بینیم این ارجاع همواره در یک فرآیند کاریکاتوریزه کردن رخ می‌دهد و ارزش‌های متداول همواره در معرض دفرمه شدن به سمت خواست شخصی پیش رانده می‌شوند و از همین زاویه است که می‌بینیم هر چیز با چاشنی ریشخند به متن رمان وارد می‌شود. روند فانتزی همواره از یک خواست به آرامش نهایی می‌رسد و در پایان‌بندی اثر ما شاهد همین نقطه صفر در گورستانی به نام «آرامش ابدی»‌ هستیم؛ جایی که الگوی ادبیات کارآگاهی را می‌توان در جوار پرونوگرافی خوانش کرد و به این موضوع اندیشید که در ادبیات کارآگاهی نیز همواره قهرمان اجیر می‌شود تا با بر عهده گرفتن مخاطره کامجویی را به بار بیاورد و روند رسیدن به پاداش را در روایت بعد از مشروط کردن و طی طریق مورد وصول قرار دهد.

فرهاد اکبرزاده
در رویای بابل
ریچارد براتیگان
ترجمه: پیام یزدانجو
ناشر: نشر چشمه
چاپ دوم: ۱۳۸۷
شمارگان: ۲۵۰۰ نسخه

منبع : روزنامه کارگزاران