آخر اتوبان اعتیاد بن بست است

در یك طرف اتوبان دوبانده اعتیاد در ایران انبوهی از معتادان وجود دارند كه پشت سر هم صف كشیده‌اند، بوق می‌زنند، سبقت می‌گیرند و دانسته یا ندانسته با سرعت به سمت دیوار بلند انتهایی آن می‌تازند اما در طرف دیگر آن معتادان كمی هستند كه گهگاه مسیر خود را عوض می‌كنند و برای بازگشت به زندگی سالم تغییر مسیر می‌دهند اما از این تعداد اندك نیز بسیاری دوباره به همان مسیر شلوغ قبلی بازمی‌گردند.
جمهوری اسلامی ایران اكنون در چهارراهی قرار گرفته است كه به هزار دلیل و علت گرفتار خیل معتادان است، افرادی كه به خاطر دسترسی آسان مواد مخدر، مواد توهم زا و محرك از دو نوع طبیعی و شیمیایی آن گرفتار اعتیاد می‌شوند و اگر گرفتار جنون یا ایدز نشوند كوتاه مدتی فرسوده می‌شوند یا طلاق می‌گیرند و در هر صورت مسیر زندگیشان دگرگون می‌شود.
بر اساس گزارش سازمان ملل متحد اكنون ۲۲۰ میلیون نفر معتاد در جهان زندگی می‌كنند، معتادانی كه نیازمند مصرف روزانه مواد اغوا كننده‌ای مانند تریاك، هروئین، كرك، كریستال، شیشه، گرس، حشیش، ماری جوانا، كوكائین، مرفین و هزاران نوع ماده روانگردان شیمیایی و صنعتی هستند و بسیاری از آنها شهامت و جسارت ترك این اعتیاد و نجات خود را ندارند.
۱۶۰ میلیون نفر از این معتادان حشیش مصرف می‌كنند، حدود ۱۴ میلیون نفر در جهان معتاد به كوكائین هستند، ۹ تا ۱۲ میلیون نفر آنها معتاد به تریاك و خانواده اُپیودها(opiud) هستند،۵۰ میلیون نفر مصرف كننده انواع مواد روانگردان شیمیایی هستند كه در هر سه نوع مواد محرك، مخدر و توهم زا وجود دارند و بقیه نیز به سایر مواد مخدر معتاد هستند.
در كشور ما به علت نزدیكی به كشور افغانستان به عنوان بزرگترین تولید كننده خشخاش و تریاك جهان، تریاك و سایر مشتقات حاصل از این ماده بیشترین مصرف را دارد به طوری كه ایران بزرگترین مصرف كننده تریاك دنیاست و البته پس از ایران كشورهای روسیه، قزاقستان و چین بیشترین تعداد مصرف كنندگان مواد افیونی یا گروه مشتقات تریاك را دارند.
● آمار اعتیاد در ایران
در مورد آمار معتادان در ایران، اعداد و ارقام مختلفی ذكر می‌شود، بر اساس آخرین اعلام ستاد مبارزه با مواد مخدر و به نقل از فداحسین مالكی، دبیر كل و جانشین رئیس این ستاد، تعداد معتادان ایران كمتر از دو میلیون نفر است.
آمار دو میلیون معتاد در ایران اولین بار در سال ۷۶ از سوی ستاد مبارزه با مواد مخدر اعلام شد و از آن زمان تاكنون ثابت مانده است، بر اساس این آمار یك میلیون و ۲۰۰ هزار نفر در ایران معتاد دائمی هستند و حدود ۸۰۰ هزار نفر نیز به صورت تفننی مواد مخدر مصرف می‌كنند كه البته با توجه به اینكه در همه جای دنیا تعداد افرادی كه به صورت تفریحی و تفننی مواد مخدر مصرف می‌كنند بیش از معتادان دائمی است اكثر كارشناسان به این آمار به دیده تردید نگاه می‌كنند.
بر اساس اعلام مسئولان درمانی كشور در وزارت بهداشت و سازمان بهزیستی كشور، سالانه حدود ۸ درصد به تعداد معتادان و مصرف كنندگان مواد مخدر در كشور افزوده می‌شود.
سید موید علویان، معاون سلامت وزارت بهداشت آمار معتادان را در ایران ۳ میلیون و ۷۰۰ هزار نفر اعلام می‌كند و معتقد است بررسی های وزارت بهداشت نشان می‌دهد در ایران یك میلیون و ۲۰۰ هزار نفر معتاد دائمی و روزانه مواد مخدر هستند و بقیه این گروه مصرف تفننی و گاه به گاه مواد مخدر دارند.
این آمار را دقیقا محمد اسماعیل اكبری، معاون سابق وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشكی اعلام كرده بود، او نیزهمین تقسیم بندی را در مورد معتادان دائمی و تفننی داشت اما در همان زمان محسن وزیریان، مدیر كل پیشگیری از سوء مصرف مواد مخدر آمار ۳ میلیون و ۷۰۰ هزار نفری معتادان را مربوط به سال ۸۰ اعلام كرد و گفت: مطمئنا این آمار در زمان حاضر (اردیبهشت ۸۴) افزایش یافته است.
اما درست در همان زمان، علی هاشمی، دبیر كل سابق ستاد مبارزه با مواد مخدر در حالی كه اختلاف نظر بین نیروی انتظامی كه آمار معتادان را دو میلیون نفر اعلام می‌كرد و وزارت بهداشت در مورد تعداد معتادان در ایران بالا گرفته بود، علی هاشمی، دبیر كل سابق ستاد مبارزه با مواد مخدر و جانشین رئیس جمهوری وقت در این ستاد، آمار معتادان در ایران را ۴ میلیون نفر اعلام كرد و گفت: ۵/۲ میلیون نفر از این افراد معتاد قطعی روزانه و ۵/۱ میلیون نفر آنها مصرف كننده قطعی تفننی و گاهگاهی مواد مخدر در كشور هستند.
هاشمی تیرماه ۸۴ اعلام كرده بود: بر اساس آمار رسمی ستاد مبارزه با مواد مخدر كه تنها مرجع رسمی در زمینه مواد مخدر در كشور است، بین ۲۵۰ تا ۳۵۰هزار نفر در ایران معتاد به هروئین هستند و ۱۴۵ هزار نفر معتاد تزریقی هستندكه ۶۰ درصد مبتلایان به بیماری ایدز نیز در این دسته قرار دارند.
دبیر كل سابق ستاد مبارزه با مواد مخدر گفته بود: نه معتقد به سیاه نمایی هستم و نه سفید نمایی اما معتقدم باید واقعیتها را به مردم گفت زیرا اگر پنهانكاری كنیم مشكلات ناشی از اعتیاد ۱۰ برابر می‌شود.
به گفته وی، بر اساس اسناد موجود تعداد معتادان در ایران در سال ۱۳۲۲ یك و نیم میلیون نفر بود كه بر اساس اسناد ساواك این آمار درسال ۵۶ به دو میلیون نفر رسید، با این وجود آمار رسمی ایران در سال ۱۳۶۶ باز هم دو میلیون معتاد را تایید كرد.
دبیر كل سابق ستاد مبارزه با مواد مخدر در آن زمان گفته بود كه همه شاخصهای مربوط به مواد مخدر در این سالها تغییر كرده است، تولید تریاك در افغانستان از ۳۵۰ تن در سال ۶۶ به حدود ۵ هزار تن در سال ۸۴ رسیده است، افراد دستگیر شده در ارتباط با مواد مخدر توسط نیروی در آن سال، ۷۸ هزار نفر بود اما در سال ۸۳ بر اساس اعلام نیروی انتظامی ۴۳۱ هزار و ۴۳۰ نفر در این ارتباط دستگیر شده اند.
با این وجود، سید موید علویان، معاون سلامت وزارت بهداشت معتقد است كه در زمان حاضر بین ۵ تا ۷ میلیون نفر در ایران حداقل یكبار تجربه مصرف مواد مخدر را دارند، او تاكید می‌كند كه خطرناكترین مسئله در مورد اعتیاد در ایران وجود ۲۵۰ هزار معتاد تزریقی است كه بین ۵ تا ۲۰ درصد آنها آلوده به ویروس ایدز هستند و مانند بمبهای ساعتی عامل انتقال این بیماری به دیگرانند و البته تعداد بیشتری از آنان نیز گرفتار هپاتیت هستند كه البته به گفته محمد‌رضا راه چمنی، رئیس سابق سازمان بهزیستی كشور بین ۴۰ تا ۵۰ هزار نفر از آنان، معتادان تزریقی خیابانی پر خطر هستند.
اما فدا حسین مالكی دبیر كل ستاد مبارزه با مواد مخدر می‌گوید: تعداد معتادان ایران از دو میلیون نفر تجاوز نمی‌كند و آمارهایی كه بیش از این باشد واقعی و قابل قبول نیست.
وی البته از تشكیل كمیته‌ای در ستاد مبارزه با مواد مخدر برای بررسی و اعلام آمار دقیقتر معتادان ایران تا پایان امسال خبر داده است.
مالكی معتقد است: اكثر افرادی كه مواد مخدر مصرف می‌كنند به صورت تفننی در مهمانی ها و محافل مواد مخدر مصرف می‌كنند و معتاد محسوب نمی‌شوند.
وی می‌گوید: فرهنگ حاكم بر جامعه ما و تلاشهای دولت و مردم در كنترل اعتیاد باعث شده، با وجود مرز طولانی ۹۰۰ كیلومتری با افغانستان به عنوان بزرگترین تولید كننده تریاك دنیا، میزان اعتیاد در كشور ما خیلی بالا نباشد، اما وجود همین تعداد معتاد نیز زیبنده كشور ما نسبت و نسبت به آن حساس هستیم.
سازمان ملل متحد سال گذشته بر اساس آمار دو میلیون نفری معتادان در ایران، شیوع اعتیاد در ایران را ۸/۲ درصد اعلام كرد و ایران را صاحب بیشترین میزان معتاد در جهان معرفی كرد به طوری كه بر اساس این گزارش فقط دو كشور جزیره موریس و قرقیزستان با حدود دو درصد جمعیت معتاد در رده های بعدی نسبت به ایران قرار دارند.
با این وجود به گفته برخی كارشناسان شیوع اعتیاد در برخی از نقاط كشور به خصوص مناطق حاشیه نشین بسیار بیشتر از میانگین كشوری است.
● رشد مصرف قرصهای روانگردان
علاوه بر مواد مخدر سنتی و طبیعی در ایران كه بیشتر از مرزهای شرقی كشور وارد می‌شوند، در سالهای اخیر طیف جدید و گسترده دیگری از مواد اعتیاد آور كه به صورت مصنوعی در آزمایشگاه تهیه می‌شوند، همزمان با جهان وارد كشور شده است كه به علت تنوع آنها و نیز ناشناخته بودنشان اطلاع بسیار كمی از آنها وجود دارد به طوری كه حتی بسیاری از كارشناسان هم از شناسایی این مواد عاجزند.
اگر چه بر اساس آمارهای بین‌المللی حدود ۵۰ میلیون نفر از معتادان جهان مصرف كننده این نوع مواد اعتیاد آور هستند اما در ایران تقریبا هیچ آماری در مورد تعداد مصرف كنندگان این مواد وجود ندارد و به نظر می‌رسد هیچ برنامه خاصی هم برای كنترل و مقابله با این پدیده رو به رشد كه بیشتر در بین جوانان و در مجالس پارتی است، وجود ندارد.
سعید صفاتیان، مدیر كل درمان ستاد مبارزه با مواد مخدر می‌گوید: در زمان حاضر حداقل ۱۳۰۰ نوع مواد روانگردان در هر سه گروه مخدر، توهم زا و محرك وجود دارد و به قدری مصرف این مواد و عوارض آن در حال رشد است كه حتی در اكثر كشورهای پیشرفته دنیا با صرف هزینه‌های میلیاردی نتوانسته‌اند جلوی رشد مصرف این نوع مواد را بگیرند.
وی اضافه می‌كند: بیشتر مواد روانگردان از مرزهای غربی مانند تركیه یا از مرزهای آبی جنوب كشور یا كشورهای آسیای میانه یا حتی از طریق هوایی و به وسیله مسافران وارد كشور می‌شود، زیرا شناسایی اكثر این مواد به علت تنوع آنها و شباهتشان به قرصهای دیگر بسیار مشكل است و مقدار زیادی از آنها در یك چمدان كوچك جای می‌گیرد.
به گفته صفاتیان، متادون یكی از انواع مواد روانگردان شیمیایی است كه اثر تخدیری دارد و یك ماده مخدر است، LSD نمونه دیگری از این مواد است كه خاصیت توهم زایی بسیار بالایی دارد و شناسایی آن نیز بسیار مشكل است زیرا مانند یك تكته تمبر یا لواشك می‌توان آن را لای دفتر گذاشت بدون اینكه كسی شك كند، انواع آمفتامین‌ها هم جزو این دسته از مواد هستند كه محرك هستند، قرصهای اكستازی نیز انواع مختلفی دارند كه هم نوع توهم زا و هم محرك آن وجود دارد.
مواد روانگردان جدید به علت تنوع و گستردگی كه دارند هر كدامشان برای كاربرد خاصی مصرف می‌شوند، انواع "قرصهای آمفتامین"، " شیشه"، آیس"، كریستال"، " اسپید" ، " لاو"، صلیب" اسامی تعدادی از این مواد است، برخی از آنها در مجالس رقص و پارتی مصرف می‌شوند و بعضی دیگر برای افرادی كه به دنبال مسائل جنسی بیشتر هستند كاربرد دارد.
اكثر این مواد خاصیت تخریب كنندگی بالای بر روی مغز دارند و علاوه بر اینكه اعتیاد آور هستند قوای ادراكی انسان را از بین می‌برند، جنون آنی و دائمی، اقدام به كارهای عجیب مانند پیدا شدن از یك خودرو كه با سرعت بالا در اتوبان در حال حركت است یا پریدن از یك ساختمان بلند و سرانجام مرگ زود هنگام از پیامدهای مهم و گسترده مصرف این مواد است.
در بین مواد روانگردان، آمفتامین‌ها بیشترین مصرف كننده را دارند و بر اساس برآوردهای موجود ۳۸ میلیون نفر در جهان اكنون مصرف كننده این مواد هستند و حدود ۵/۸ میلیون نفر نیز در جهان مصرف كننده گروه اكستازی‌ها هستند.
خطری كه اكنون در مورد این نوع مواد اعتیاد آور احساس می‌شود، مصرف بیشتر این مواد در گروه جوانان و نوجوانان كشور است كه بررسی علت این موضوع نیازمند یك كار دقیق تحقیقی است زیرا باید بدانیم چرا جوانان و نوجوانانی كه در سن رشد و فعالیت و بازی و تكاپو هستند به سمت مصرف موادی می‌روند كه به صورت كاذب آنان را شاد كند.
اهمیت این خطر روز افزون هنگامی آشكار می‌شود كه این گروه سنی جوانان و نوجوانان به یك پدیده دیگر نیز معتاد هستند و آن اعتیاد به اینترنت است، تاكنون رقم دقیقی از اعتیاد اینترنتی در ایران ذكر نشده است اما می‌توان حدس زد تعداد قابل توجهی از نوجوانان و جوانان طبقه متوسط با بالا گرفتار اعتیاد اینترنتی هستند.
اگر چه تحقیقات اندكی در مورد مصرف مواد روانگردان و نیز اعتیاد اینترنتی در ایران شده است اما شواهد اولیه نشان می‌دهد كه این دو پدیده یك دیگر را تشدید می‌كنند و بر هم اثر گذارند به خصوص اینكه بر اساس اطلاعات موجود حدود ۱۶ هزار سایت اینترنتی اكنون به روشهای مختلف مشغول تبلیغ مواد روانگردان جدید هستند و حتی نحوه تولید آنها را در خانه نیز ‌آموزش می‌دهند.
تبلیغات گمراه كننده و اغوا كننده این سایتها كه با روشهای بسیار جذاب به خصوص برای نوجوان و جوانان انجام می‌شود به آنان چنین القا می‌كند كه این مواد اعتیاد آور نیست و به راحتی می‌توان مصرف آنها را كنار گذاشت اما این مطلب كاملا اثبات شده است كه مصرف یكبار این مواد اثر تخریبی همیشگی خود را بر روی مغز می‌گذارد و ترك مصرف آنها تقریبا غیر ممكن است.● قاچاق مواد مخدر از ایران
وجود افغانستان به عنوان بزرگترین تولیدكننده تریاك جهان در همسایگی ایران شاید دلیل اصلی بحران اعتیاد در كشور ما باشد، بر اساس آخرین اطلاعات موجود با كشت گیاه خشخاش در این كشور، سالانه معادل ۵ هزار تن تریاك در این كشور تولید می‌شود كه تقریبا یك سوم این مواد به برای مصرف كنندگان غرب به سمت اروپا ترانزیت می‌شود، یك سوم آن در كشور ما مصرف می‌شود و یك سوم دیگر آن به پاكستان می‌رود.
خلیل الله زحمتكش، كارشناس مبارزه با مواد مخدر در این مورد می‌گوید: قاچاقچیان مواد مخدر كه مركز فعالیت آنها كشور پاكستان است برای انتقال این مواد به اروپا، یك مسیر سنتی از ایران دارند كه از مرزهای شرقی كشور شروع می‌شود و از طریق طبس، كرمان، یزد، اصفهان سرانجام به آذربایجان می‌رسد و از آنجا از طریق تركیه یا كشورهای آسیای میانه به سمت اروپا ادامه می‌یابد.
وی البته معتقد است این مسیر به علت اقدامات امنیتی مختلفی كه در مرزهای شرقی كشور انجام شده است اكنون تغییر كرده است و مسیرهای جدیدی از استان هرمزگان به كمك خودروهای حمل كالاهای تجاری یا مسیر آبی جنوب كشور برای قاچاق مواد مخدر از ایران فعال شده‌اند، ضمن اینكه مسیرهای دیگری هم از جنوب پاكستان و كشورهای شمال شرقی ایران باز شده است.
علی عبداللهی، سرپرست سابق نیروی انتظامی كشور نیز در زمان مسئولیت خود به این نكته اشاره كرده و گفته با توجه به مبارزه جدی ایران با قاچاق مواد مخدر و انسداد مرزها مسیر قاچاق مواد مخدر به سمت كشورهای آسیای میانه و كشورهای خلیج فارس تغییر كرده است بنابراین این كشورها نیز باید مانند ما اقداماتی را برای انسداد مرزهایشان انجام دهند.
وی اضافه كرده است: قاچاقچیان از روشهای جدیدی برای جاسازی مواد مخدر استفاده می‌كنند كه كشف آنها را سخت تر كرده است بنابراین امروزه استفاده از سگهای مواد یاب برای كشف محموله های مشكوك جایگاه ویژه‌ای پیدا كرده است.
به گفته عبداللهی ما در مرزهای شرقی كشور ۲۸۰ كیلومتر مرز داریم كه هیچگونه تاسیسات مرزی و امكانات حفاظتی ندارند كه طبیعا باید در این زمینه سرمایه گذاری شود.
فدا حسین مالكی، دبیر كل ستاد مبارزه با مواد مخدر می‌گوید: آمار دقیقی از ترانزیت مواد مخدر از افغانستان به سمت غرب نداریم ولی قطعا ایران تنها كشوری است كه راه توزیع و رسیدن مواد مخدر به غرب را سد كرده است و این واقعیتی است كه خود كشورهای غربی نیز به آن اذعان می‌كنند.
وی معتقد است: با توجه به نقش مهم ایران در محدود شدن توزیع مواد مخدر در كشورهای غربی ما باید متوقعانه با این كشورها برخورد كنیم زیرا غربی‌ها می‌دانند اگر ایران سد مبارزه را بردارد، سیل اعتیاد كشورهای غربی را با خود می‌برد.
به طور كلی مبارزه ایران با قاچاق مواد مخدر همواره یكی از استراتژیهای رسمی دولتها بوده است با این حال در دوره هایی نیز دولتها ترانزیت مواد مخدر از كشور را به منظور كسب درآمد و جلوگیری از اعتیاد مردم به عنوان یك استراتژی به كار می‌گرفتند.
● تاریخچه مواد مخدر
مهمترین زمانی كه این استراتژی به عنوان رویكرد اصلی دولت در ایران مطرح بود از سال ۱۲۸۹ تا سال ۱۳۳۴ بود، در این مدت نگاه اقتصادی به پدیده اعتیاد در كشور ما نسبت به سایر رویكردها ترجیح داشت به طوری كه گاهی تا ۸ درصد كل درآمد دولت از محل تجارت و فروش تریاك به دست می‌آمد.
اما تقریبا در تمام دوره‌های بعدی تاكنون هیچگاه ترانزیت مواد مخدر از كشور به عنوان استراتژی رسمی دولت مطرح نبوده است و همواره مقابله با قاچاقچیان مواد مخدر در كنار جلوگیری از عرضه این مواد در كشور مورد توجه مسئولان دولت بوده است.
با این حال گاهی به علت مسایل و مشكلات سیاسی سایه انگ ترانزیت مواد مخدر از كشور مطرح شده است، علی هاشمی، دبیر كل سابق ستاد مبارزه با مواد مخدر در دولت خاتمی در این مورد نظر خاصی دارد، وی معتقد است: آمریكایی ها كه اكنون در كشور افغانستان حضور دارند از مواد مخدر به عنوان یك ابزار سیاسی استفاده می‌كنند به طوری كه علاوه بر آلوده كردن جوانان ما، برخی افراد مسئول و دست اندر كار را هم آلوده می‌كنند تا زمینه ساز یك توطئه جدید علیه ایران باشد.
وی در آخرین روزهای مسئولیت خود در شهریور ماه ۸۴ در گفت و گویی با خبرنگار اجتماعی فارس، گفت: آمریكایی ها به علت مشكلات سیاسی با كره شمالی قبلا به این كشور اتهام قاچاق مواد مخدر را زده‌اند و در مورد ما هم با اینكه هرگز در قاچاق مواد مخدر دست نداشته‌ایم، در پی توطئه هستند كه به حیثیت ما لطمه بزنند.
به گفته هاشمی، ممكن است ۲ تا ۳ درصد مسئولان در حوزه مبارزه با مواد مخدر تخلف كنند یا رشوه بگیرند اما هرگز ایران در قاچاق مواد مخدر دست نداشته است و هر زمان كه تخلف فردی در این زمینه اثبات شود حتما با وی برخورد جدی می‌شود.
دبیر كل سابق ستاد مبارزه با مواد مخدر گفته بود كه تجارت مواد مخدر در جهان سالانه ۵۰۰ میلیون دلار سود خالص دارد كه این میزان سود هم وزن سود صنعت نفت و تجارت اسلحه در دنیاست و چون این تجارت در همه دنیا غیر قانونی است، به تبع آن جرائم دیگری هم اتفاق می‌افتد.
وی البته به جرائم دیگری كه در حاشیه این قاچاق است اشاره نكرد اما می‌توان حدس زد اعمالی مانند قاچاق انسان، دزدیدن و فریب انسانهای فقیر و سوء استفاده از آنها، قتل و سرقتهای بزرگ و رشوه جزو این جرایم باشد.
اقدامات ایران برای جلوگیری از قاچاق مواد مخدر این انتظار را به وجود آورده است كه كشورهای غربی و مجامع بین المللی كه از فعالیتهای پر هزینه ایران سود می‌برند، بخشی از هزینه‌های ایران را جبران كنند.
حمیدرضا حسین آبادی، رئیس مركز مبارزه با مواد مخدر نیروی انتظامی می‌گوید: در اجلاس وین كه اواخر سال ۸۴ در مورد مواد مخدر از سوی سازمان ملل برگزار شد، درخواست ایران برای اختصاص ۵۰۰ میلیون دلار برای جبران خسارتهای ایران در همه ابعاد مقابله در مرزها و پیشگیری و درمان قربانیان مواد مخدر در كشور مطرح شد ولی تاكنون با این درخواست موافقت نشده است و هیچ اعتباری از طریق مجامع بین‌المللی برای كمك به ایران در این زمینه اختصاص نیافته است.
به گفته فدا حسین مالكی، تولید تریاك در كشور افغانستان از زمان سقوط طالبان افزایش چشمگیر یافته است به طوری كه در زمان حكومت طالبان سالانه ۲۰۰ تن تریاك در این كشور تولید می‌شد اما در سال ۸۴ تولید این ماده در این كشور به ۴۶۰۰ تن رسید در حالی كه انتظار می‌رفت با حضور نیروهای غربی در افغانستان كشت و تولید مواد مخدر در این كشور كاهش یابد.
در همان زمان در جلسه مشتركی كه فدا حسین مالكی، دبیر كل ستاد مبارزه با مواد مخدر ایران با حبیب الله قادری، وزیر مبارزه با مواد مخدر افغانستان داشت، وزیر افغان گفت: دولت افغانستان برای مبارزه با مواد مخدر كاملا جدی است و بر اساس برنامه ۵ ساله تدوین شده با تشویق كشاورزان این كشور به كشت گیاهان جایگزین و برخورد با قاچاقچیان به سمت ریشه كن كردن این پدیده پیش می‌رویم.
نكته جالب توجه این است كه افغانستان با وجودی كه بزرگترین تولید كننده تریاك دنیاست، تعداد معتاد بسیار كمی دارد، ۹۲۰ هزار نفر از مردم این كشور مصرف كننده ماده مخدر گراس كه یك ماده كم خطر است هستند، تعداد معتادان به تریاك در این كشور ۱۵۰ هزار نفر است، ۵۰ هزار نفر در افغانستان معتاد به هروئین هستند و فقط ۷ هزار نفر معتاد تزریقی هستند و در مجموع هر سال حدود ۲۰۰ تن تریاك در این كشور مصرف می‌شود.
اما در كشور ما همان طور كه قبلا مطرح شد آمار دقیقی در مورد معتادان و گروههای مختلف آنها وجود ندارد با این حال اگر مصرف تریاك را به عنوان محور محاسبات قرار دهیم، مصرف این ماده در افغانستان سالانه ۲۰۰ تن و در كشور ما حدود ۱۴۰۰ تن یعنی هفت برابر است در حالی كه جمعیت افغانستان حدود یك سوم جمعیت ایران است و با وجود ۷۰ میلیون ایرانی حدود ۲۵ میلیون نفر در كشور افغانستان زندگی می‌كنند.
خلیل الله زحمتكش، كارشناس مبارزه با مواد مخدر می‌گوید: به طور كلی روزانه حدود ۷/۳ تن مواد مخدر در كشور ما مصرف می‌شود كه بر اساس آن سالانه رقمی حدود ۱۴۰۰ تن مواد مخدر در ایران مصرف می‌شود كه تقریبا معادل یك سوم مواد مخدر تولیدی افغانستان است.
به گفته وی، به طور متوسط هر فرد معتاد روزانه بین یك گرم تا دو گرم مواد مخدر مصرف می‌كند كه اگر رقم ۵/۱ گرم را به عنوان میزان متوسط در نظر بگیریم و تعداد معتادان را ۵/۲ میلیون نفر فرض كنیم روزانه ۳۷۵۰ كیلوگرم مواد مخدر بر حسب تریاك در كشور مصرف می‌شود.
● اقتصاد مواد مخدر
تجارت مواد مخدر با گردش مالی سالانه ۱۵۰۰ میلیارد دلار و سود خالص بیش از ۵۰۰ میلیارد دلار پس از نفت دومین بازار تجاری بزرگ دنیا را دارد با این تفاوت كه تجارت آن قانونی نیست و البته این بازار بزرگ در ایران نیز سفره گسترده‌ای دارد.
سرانه هزینه‌ای كه هر معتاد روزانه به بار می‌آورد حدود ۳۹۰۰ دلار است كه اگر درآمد هر فرد ایرانی را حدود هزار دلار فرض كنیم،‌ هزینه زیان هر فرد معتاد روزانه معادل ۴ برابر درآمد سرانه هر ایرانی است، البته برخی كارشناسان با محاسبه یارانه هایی كه دولت برای كالاهای اساسی و بنزین به مردم می‌دهد، درآمد سرانه هر ایرانی را حدود ۶ هزار دلار برآورد می كنند كه اگر این معیار را نظر بگیریم سرانه هزینه هر معتاد دو سوم كل درآمد هر ایرانی است در حالی كه می‌دانیم دولت هر سال حدود ۳۰ میلیارد دلار به مردم یارانه می‌دهد.
محمدرضا خطبیان، رئیس دفتر تشكلهای غیر دولتی ستاد مبارزه با مواد مخدر می‌گوید: مواد مخدر سالانه ۱۰هزار میلیارد تومان به كشور خسارت می‌زند كه معادل ۲۹ درصد كل درآمد ناخالص ملی و ۵/۱ برابر مالیاتی است كه دولت از مردم می‌گیرد.
زیان ۱۰ هزار میلیارد تومانی مواد مخدر به ایران را كه حدود نیمی از كل یارانه‌هایی است كه دولت به مردم می‌پردازد را قبلا، علی هاشمی، دبیر كل سابق ستاد مبارزه با مواد مخدر هم اعلام كرده بود، وی گفته بود بر اساس برآوردها مواد مخدر در سال ۸۳ حدود ۱۰ هزار میلیارد تومان به كشور ضرر زده است كه ۴۷۰۰ میلیارد تومان آن مصرف معتادان بوده كه به جیب قاچاقچیان رفته است، ۲۶۰۰ میلیارد تومان آن هزینه‌های دولت برای مبارزه با قاچاق، عرضه، درمان معتادان و پیشگیری از آن بوده است و بیش از ۲۷۰۰ میلیارد تومان نیز معادل ریالی عوارض اجتماعی است كه مواد مخدر به كشور تحمیل كرده است.
به گفته هاشمی، هر معتاد سالانه سه میلیون و ۳۱۵ هزار تومان به كشور خسارت می‌زند كه معادل ۳۹۰۰ دلار است و از میزان ۱۸۸۳ دلار درآمد قاچاقچیان، ۹۳۲ دلار خسارت دولت و ۱۰۸۴ دلار آن خسارت جامعه بوده است.
بر اساس آمارهای موجود طی ۱۸ سال گذشته حدود ۴۸ هزار و ۵۰۰ تن مواد مخدر وارد كشور شده است كه فقط ۱۲درصد آن كشف شده است.
قیمت هر كیلو تریاك در سال ۶۶ در ایران ۱۳۵ هزار تومان بود كه قیمت هر كیلوی آن در سال ۸۴ در ایران به ۷۳۷ هزار تومان افزایش یافته است، قیمت هر كیلو هروئین نیز در این مدت از ۴۳۸ هزار تومان به سه میلیون و ۱۵۰ هزار تومان رسیده است.
میزان كشفیات مواد مخدر در كشور به طور مرتب رو به افزایش بوده است به طوری كه در سال ۶۶، حدود ۳۶ هزار و ۶۹۲ كیلو انواع مواد مخدر كشف شده است، در حالی كه این میزان در سال ۸۴ به ۳۶۰ تن رسید كه به گفته فدا حسین مالكی، دبیر كل ستاد مبارزه با مواد مخدر، حدود۳۰۰ تن آن را نیروی انتظامی و ۶۰ تن دیگر را نیروهای بسیجی و وزارت اطلاعات كشف كرده‌اند.● مبارزه با عرضه و قاچاق
كشفیات مواد مخدر در طول ۲۰ سال گذشته حدود ۱۰ برابر شده است اما در همین مدت، عرضه مواد مخدر در افغانستان از ۳۵۰ تن به بیش از ۴۵۰۰ تن افزایش یافته است یعنی حداقل ۱۳برابر، با این وجود اگر چه عرضه این ماده بیشتر شده است اما قیمت آن نه تنها كاهش نیافته بلكه حدود ۵ برابر گرانتر شده است كه این امر نشانه افزایش متقاضی و مشتری این مواد در جامعه ایران و در واقع افزایش تعداد معتادان در كشور طی این مدت است.
با وجود اینكه به اذعان دفتر مقابله با مواد مخدر و جرم سازمان ملل متحد(UNODC) ایران بزرگترین كشف كننده مواد مخدر درجهان است اما در تمام طول این سالها هرگز به اندازه تلاشی كه برای مقابله با این پدیده در ایران شده است و متناسب با هزینه هایی كه برای مبارزه با آن در ایران شده است، مبارزه با مواد مخدر دستاورد نداشته است است و همواره میزان كشفیات مواد مخدری كه وارد كشور شده است بین ۱۰درصد تا ۱۵ درصد بوده است.
به گفته هاشمی، دبیر كل سابق ستاد مبارزه با مواد مخدر، سیاست دولتها قبل و بعد از انقلاب در مورد مواد مخدر متفاوت بوده است در سالهای قبل از پیروزی انقلاب دولتمردان و افراد با نفوذ كشور گاهی خودشان هم در قاچاق مواد مخدر دست داشتند و تلاش می كردند با ترانزیت مواد مخدر از كشور درآمدی به دست آورند و البته با این كار مقدار كمتری مواد مخدر وارد جامعه ایران می‌شد حتی بر اساس اسناد موجود باندهای مرتبط با اشرف پهلوی هم در این زمینه فعالیت می‌كردند.
به گفته وی،‌ پس از انقلاب، ما هرگز چنین سیاستی نداشتیم زیرا از نظر ما انسان ایرانی با اروپایی هیچ فرقی با هم نمی‌كنند از نظر شرعی، اخلاقی و انسانی نباید به قیمت تباهی دیگران برای نجات جوانان خودمان فعالیت كنیم.
اما هاشمی اعتقاد دیگری هم دارد، او می‌گوید: مشكلی در برخورد با عرضه كنندگان مواد مخدر در كشور وجود داشته و دارد این است كه بیشتر دستگیریها مربوط به معتادان و توزیع كنندگان خرده پاست و تقریبا ۹۰ درصد مواد مخدری كه كشف می‌شود به ۵ درصد دستگیریها مربوط است و از ۹۰ درصد دیگری كه دستگیر می‌شوند، فقط ۵ درصد كشفیات مواد مخدر به دست می‌آید بنابراین به جای صرف هزینه های سنگین درگیری با قاچاقچیان باید بر اقدامات اطلاعاتی و كشف ریشه باندها بپردازیم.
دستگیری سالی ۴۰۰ تا ۵۰۰ هزار نفر در ارتباط با مواد مخدر هزینه و فشار سنگینی را بر قوه قضائیه، دادگاهها، زندانها، نیروی انتظامی، كلانتریها و همین طور خانواده های افراد دستگیر شده خرده پا تحمیل می‌كند.
با همه این سختی‌، واقعیتهای موجود نشان می‌دهد كه از اول انقلاب تاكنون حدود ۵۰ هزار تن مواد مخدر در افغانستان تولید شده است و اگر فرض كنیم، حدود دو سوم این مواد وارد ایران شده است، سهم ایران از این مواد چیزی در حدود ۳۴ هزار تن تریاك بوده است كه البته حدود ۳۰۰ تن این مواد به صورت مرفین و هروئین بوده است اما در این مدت كل كشفیات مواد مخدر در ایران حداكثر ۳۵۰۰ تن بوده است یعنی حداكثر ۱۰ درصد مواد مخدری كه از مرزهای شرقی وارد كشور شده است، كشف شده است.
با این همه نگاهی به صحنه جامعه نشان می‌دهد كه مواد مخدر به راحتی در دسترس معتادان است و به گفته برخی كارشناسان كشفیات مواد مخدر در واقع مواد مازاد بر مصرف است زیرا معتادان در كمتر از ۲۰ دقیقه می‌توانند به ماده مخدر دسترسی پیدا كنند بنابراین این شیوه مبارزه با مواد مخدر و میزان موفقیتهای آن واقعا جای بحث دارد.
● قاچاقچیان دستگیر شده،‌ زود آزاد می‌شوند
از طرف دیگر بسیاری از افراد دستگیر شده پس از مدت زمان كوتاهی دوباره به جامعه بر می‌گردند، مهدی ابویی، رئیس سابق مركز مبارزه با مواد مخدر در این مورد گفته بود: قاچاقچیان اصلی مواد مخدر كه با محموله های سنگین دستگیر می‌شوند، پس از مدت كوتاهی آزاد می‌شوند و دوباره به فعالیت می‌پردازند.
به گفته وی، برخورد سهل انگارانه قوه قضائیه و ناهماهنگی آن با نیروی انتظامی زحمات طاقت فرسای ماموران نیروی انتظامی را خنثی می‌كند، حتی در بسیاری از موارد مسئولان قوه قضائیه فرار قاچاقچیان مواد مخدر را به نیروی انتظامی گزارش نمی‌دهند و پس از دستگیری مجدد آنها متوجه می‌شویم كه این قاچاقچیان در زندان نبوده‌اند.
ابویی حتی به نام چند نفر از قاچاقچیان مواد مخدر هم اشاره كرد مانند اسماعیل آزادی، مهدی اربابی، اسكندر بهنام و دادشاه كه پس از تعقیب و گریزهای طولانی دستگیر شدند اما در كمتر از یكسال از زمان دستگیریشان به روشهای مختلف مانند مرخصی گرفتن یا گذاشتن وثیقه آزاد شدند و دوباره به فعالیت پرداختند در حالی كه حكم دادگاه برخی از آنها حبس ابد یا اعدام بود.
امیر حسین مطهر، معاون مبارزه با قاچاق ستاد مبارزه با مواد مخدر می‌گوید: چرخه مبارزه با معتادان و مجرمان مرتبط با مواد مخدر در كشور بازدارنده نیست و به علت پایین بودن هزینه جرم آنها، ریسك این فعالیت در مقایسه با سودی كه می‌برند بسیار پایین است.
وی اضافه می‌كند: دستگیری بیش از سه میلیون نفر در ارتباط با مواد مخدر در سالهای پس از انقلاب به معنای این نیست كه سه میلیون فرد جداگانه دستگیر شده‌اند زیرا بسیاری از این افراد چندین بار دستگیر و آزاد شده‌اند و این امر نشانه ناكارآمدی اقدامات تنبیهی و سیستم قضایی كشور در این زمینه است.
● اسامی ۲/۱ میلیون معتاد در نیروی انتظامی
با این وجود به گفته حسین ذوالفقاری، جانشین فرمانده كل نیروی انتظامی كشور، پلیس اسامی یك میلیون و ۲۰۰ هزار نفر از معتادان و قاچاقچیان مواد مخدر را در اختیار دارد.
مالكی، دبیر كل ستاد مبارزه با مواد مخدر می‌گوید: شعار مبارزه با مواد مخدر بازیچه كودكانه نیست زیرا ایران هزینه های سنگینی در این مبارزه داده است و شهادت ۳۴۶۴ نفر و ۱۱ هزار جانباز مبارزه با مواد مخدر نشانه اهمیت و اولویت این مبارزه برای ماست.
وی می افزاید: طی ۱۶ سال گذشته ۲۵ هزار عملیات پلیسی مبارزه با قاچاقچیان مواد مخدر انجام شده است كه طی آن ۵ هزار قاچاقچی مسلح مواد مخدر به هلاكت رسیدند و به طور متوسط در طول این مدت هر سال ۹۰۰ باند مواد مخدر از بین رفته است.
به گفته این مطهر، معاون دبیر كل ستاد مبارزه با مواد مخدر، هر روز صدها نفر معتاد و قاچاقچی مواد مخدر در كشور دستگیر و راهی زندان می‌شوند اما عده زیادی از آنها دوباره به جامعه باز می‌گردند با این حال همواره حدود ۳۷ درصد زندانهای كشور را مجرمان مرتبط با مواد مخدر تشكیل می‌دهند.
● اعتیاد هر روز ۱۱ نفر را می‌كشد
مطهر آمار تكان دهنده‌ای هم در مورد قربانیان مواد مخدر در ایران اعلام می‌كند: هر دو ساعت یك نفر و هر روز ۱۱نفر بر اثر اعتیاد در ایران می میرند و در سال ۸۴ دقیقا ۴۳۲۰ نفر بر اثر سوء مصرف مواد مخدر جان خود را از دست دادند.
وی معتقد است: ایران قربانی ترانزیت مواد مخدر به اروپاست بنابراین باید تغییراتی در سیاستهای مبارزه با مواد مخدر در كشور اعمال كنیم تا ما سپهر بلای اروپائیان نباشیم و به خاطر آنها قربانی ندهیم بنابراین مبارزه ما با قاچاقچیان مواد مخدر باید موكول به مشاركت اروپائیان شود و غربی ها باید بخشی از هزینه های ما را در این مبارزه بپردازند به همین خاطر ایران برای جبران این خسارتها درخواست ۵۰۰ میلیون دلار كمك كرده است.
قاچاق مواد مخدر با جرایم دیگری مانند قاچاق اسلحه هم مرتبط است در این مورد، قربانعلی دری نجف آبادی، دادستان كل كشور می گوید: قاچاق اسلحه و مشروبات الكلی همپای قاچاق مواد مخدر از ایران رشد كرده است و از سال ۷۹ تا ۸۵ حدود ۱۰ برابر شده است به طوری كه میزان قاچاق اسلحه از ایران از ۳۳۰۰ قبضه در سال ۷۹ به ۲۷ هزار و ۳۰۰ قبضه در سال ۸۵ رسیده است.
اطلاعات موجود نشان می‌دهد بیشترین میزان كشفیات مواد مخدر در استانهای خراسان جنوبی و خراسان رضوی، سیستان و بلوچستان، كرمان و پس از آن استانهای هرمزگان، یزد و فارس است به همین علت نیروی انتظامی از سالهای گذشته بیشترین قدرت خود را در مبارزه با مواد مخدر در این مناطق كه نزدیك به ۸۰ درصد كشفیات مواد مخدر را به خود اختصاص می‌دهند متمركز كرده است و امسال نیز با تاسیس قرارگاه رسول اكرم(ص) تلاش كرده بر این توان بیافزاید.
● ساخت دیوار در مرزهای شرقی
عبدالرضا مصری، رئیس سابق كمیسیون اجتماعی مجلس كه به تازگی به سمت وزارت رفاه و تامین اجتماعی منصوب شده است، سال گذشته در گفت و گویی با خبرنگار اجتماعی فارس برای حل مسئله عرضه مواد مخدر در كشور پیشنهاد ساخت یك دیوار حائل الكترونیكی یا بتونی در مرزهای شرقی كشور با كمك كشورهای غربی را داد.
وی افزود: مبارزه دستگاههای مسئول در زمینه مواد مخدر طی سالهای گذشته هیچ نتیجه‌ای برای كشور نداشته است و بر اساس آمارهای به دست آمده حدود ۴ میلیون نفر معتاد در كشور داریم كه با احتساب خانواده و اطرافیان آنها حدود ۲۰ میلیون نفر از جمعیت كشور گرفتار این مسئله هستند.
به گفته مصری، دلیلی ندارد كه این همه هزینه برای مواد مخدر كنیم كه نفع آن برای اروپایی‌ها باشد، بنابراین همان طور كه اروپایی ها برای استفاده ما از انرژی اتمی اولتیماتوم می‌دهند ما نیز برای ساخت یك دیوار حائل شرقی از آنها كمك می‌خواهیم و به آنها اولتیماتوم می‌دهیم كه اگر كمك نكنند هیچ دخالتی در جلوگیری از ترانزیت مواد مخدر به اروپا نمی‌كنیم و فقط برای جلوگیری از اعتیاد مردم خودمان تلاش می‌كنیم.
● درمان معتادان
مسئله درمان معتادان همواره یكی از مباحث مهم و اقدامات پر هزینه در كشور ما بوده است و اگر چه درمان اعتیاد در كنار مبارزه با عرضه مواد مخدر و پیشگیری از اعتیاد افراد سالم یكی از سه ضلع مبارزه با مواد مخدر بوده است اما تجربه و واقعیتهای موجود نشان می‌دهد، در عمل تعداد كمی از معتادان موفق به ترك اعتیاد و بازگشت به زندگی سالم می‌شوند.
ابواحسن فقیه، رئیس سازمان بهزیستی كشور می‌گوید: نبود حمایتهای اجتماعی پس از ترك اعتیاد و مقاومت جامعه در پذیرش معتادان ترك كرده در كنار وابستگی های جسمی و روانی مواد مخدر باعث می‌شود، بیش از ۹۰درصد معتادانی كه موفق به ترك اعتیاد می شوند دوباره به دامان اعتیاد بازگردند.
وی می‌افزاید: ترك اعتیاد در مرحله اول با سم زدایی از بدن معتاد آغاز می‌شود و حداكثر طی۳ روز می‌توان بدن معتاد را از سمی كه عامل وابستگی جسمی فرد به مواد مخدر است پاك كرد اما مسئله مهم اقدامات روان درمانی و آموزش معتادان در فراگیری مهارتهای زندگی و بازگشت آنها به محیطهای شغلی، كسب درآمد و پذیرش خانواده هاست كه در اكثر موارد این مشكلات حل نمی‌شود.
به گفته فقیه، اكثر مراكز شغلی تمایلی به استخدام افرادی كه سابقه اعتیاد دارند، ندارند و به بهانه‌های مختلف از قبیل درخواست چك و سفته یا معرفی ضامن در مقابل آنها سنگ‌اندازی می‌كنند و به قدری این مسائل به فرد فشار وارد می‌كند كه دوباره به سمت اعتیاد باز می‌گردد.
مهرداد احترامی، مدیر كل پیشگیری و امور اعتیاد سازمان بهزیستی در این مورد می‌گوید: به طور متوسط همواره حدود ۱۰درصد (بین ۵ تا ۱۵ درصد) معتادان كشور برای ترك اعتیاد آمادگی دارند كه به طرق مختلف از جمله مراجعه به مراكز ترك اعتیاد دولتی یا خصوصی، مطب پزشكان و حتی عطاریها برای این كار اقدام می‌كنند.● ۹۵ درصد معتادان ترك كرده دوباره به اعتیاد رو می‌آورند
وی اضافه می‌كند: اگر آمار ۲ میلیون معتاد ستاد مبارزه با مواد مخدر را بپذیریم هر سال حدود ۲۰۰ هزار نفر آماده ترك اعتیاد هستند و اگر فرض كنیم همه این افراد برای ترك اعتیاد اقدام كنند و سم زدایی شوند در عمل می‌بینیم كه به علت مشكلات فراوان و پیچیده ترك اعتیاد بیش از ۹۵درصد آنها دوباره به اعتیاد باز می‌گردند.
به گفته احترامی، ۲۰۰ هزار نفری كه سالانه برای ترك اعتیاد به مراكز دولتی و خصوصی مراجعه می‌كنند همپوشانی دارند یعنی یك نفر معتاد ممكن است چندین بار در سالهای متوالی برای ترك اعتیاد اقدام كند و اگر چه افزایش دفعات مراجعه شانس ترك اعتیاد را بیشتر می‌كند اما این امر نشان دهنده حجم كمتر معتادانی است كه برای ترك اعتیاد اقدام می‌كنند.
وی معتقد است بهترین راه برای كنترل پدیده اعتیاد در كشور ترك اعتیاد معتادان نیست بلكه افزایش نشاط و پیوند اجتماعی بین مردم در خانواده ها، محیطهای آموزشی، شغلی، بهبود رفاه اجتماعی و افزایش فعالیتهای ورزشی و مشاركت مردم به خصوص جوانان و نوجوانان در امور اجتماعی كشور است.
● اعتیاد درمان قطعی ندارد
پایین بودن میزان موفقیت ترك اعتیاد در كشور مسئولان و كارشناسان درمان اعتیاد را به این باور رسانده است كه اكنون كه نمی‌توان به ترك كامل و قطعی اعتیاد معتادان نائل شد باید با اجرای برنامه‌هایی از شدت آسیب معتادان بكاهیم به همین خاطر در چند سال اخیر اصطلاح "كاهش آسیب" در بین درمانگران اعتیاد بسیار رایج شده است و معنای آن جلوگیری از ابتلای معتادان به بیماریهای ایدز، هپاتیت و سایر بیماریها و جرایم مرتبط با اعتیاد و تلاش برای تغییر ماده مصرفی معتاد از مواد خطرناكتر به مواد كم خطرتر است.
سید موید علویان، معاون سلامت وزارت بهداشت می‌گوید: خطرناكترین وجه اعتیاد در كشور مسئله معتادان تزریقی است كه بر اساس اطلاعات موجود ۲۵۰ هزار نفر از معتادان كشور معتاد تزریقی هستند كه هم اكنون بالغ بر ۴۰ هزار نفر آنها مبتلا به ایدز هستند.
وی می‌افزاید: تعداد معتادان تزریقی مبتلا به ایدز روز به روز در حال افزایش است به طوری كه پیش بینی می‌شود تا آخرسال ۸۶ با ۱۰۰ هزار معتاد تزریقی مبتلا به ایدز در كشور مواجه شویم.
علویان رشد اعتیاد در كشور را سالانه ۸ درصد اعلام می كند و می گوید: درمان معتادان و اجرای برنامه های كاهش آسیب آنان سالانه به ۴۰ میلیارد تومان اعتیار نیاز دارد در حالی كه چنین بودجه‌ای در اختیار سیستم بهداشتی - درمانی كشور قرار ندارد.
ستاد مبارزه با مواد مخدر در یكسال گذشته برای رفع مشكل اعتبار درمان معتادان در كشور اولویت بیشتری قائل شده است به طوری كه به گفته مالكی، دبیر كل این ستاد امسال برای اولین بار ۱۳ میلیارد تومان از بودجه ۵۲ میلیارد تومانی ستاد مبارزه با مواد مخدر به امر درمان معتادان اختصاص یافته است.
وی گفته است اولویت و استراتژی اول ستاد مبارزه با مواد مخدر درمان معتادان، ترك آنها و بازگشت آنها به زندگی سالم است به همین منظور امسال بودجه درمان اعتیاد بیش از ۴ برابر شده است كه با استفاده از آن تعداد مراكز گذری درمان اعتیاد(DIC) از ۴۰مركز كنونی به ۱۸۰مركز، مراكز متادون درمانی دولتی و خصوصی از ۱۴۶ مركز فعلی به ۳۸۰ مركز و مراكز TC یا اجتماع درمان مدار از ۲۶ مركز به ۳۰ مركز افزایش می‌یابد.
علاوه بر آن قرار است سه مركز پناهگاهی معتادان امسال به ۸ مركز برسد و ۲۴۲ تیم نیز در محلات آسیب خیر كشور برای دسترسی به معتادان به جای ۸۰ تیم فعلی فعال شوند.
● معتاد بالاخره مجرم است یا بیمار؟
یكی از موانع عمده ترك اعتیاد و درمان معتادان در كشور واضح نبودن مسئله مجرم یا بیمار بودن معتادان است، قوانین فعلی فرد معتاد را مجرم می‌داند و بر همین اساس نیروی انتظامی كشور خود را موظف می‌داند تا هر فرد معتاد را كه مشاهده می‌كند دستگیر كند، این امر حتی در اطراف مراكز ترك اعتیاد گاهی درگیری بین مسئولان مركز ترك اعتیاد و نیروهای پلیس را باعث شده است.
با این حال روانپزشكان اعتیاد را یكی از انواع بیماریهای روانی می‌دانند و معتقدند فرد معتاد باید تحت نظارت پزشك درمان شود، نتیجه مجادلات طولانی بین كارشناسان درمانگر و مسئولان امنیتی كشور سرانجام به آنجا رسید كه مالكی، دبیر كل ستاد مبارزه با مواد مخدر اعلام كرد: بر اساس تصمیم مجمع تشخیص مصلحت نظام كه به تازگی سیاستهای كلان مبارزه با مواد مخدر را تدوین كرده است، همه معتادانی كه برای ترك اعتیاد به مراكز ترك اعتیاد مراجعه كنند بیمار محسوب می‌شوند و تحت پیگرد قانونی قرار نمی‌گیرند اما قطعا با معتادانی كه لجاجت می‌ورزند و اقدامی برای ترك اعتیاد نمی‌كنند برخورد قضائی و انتظامی می‌شود و این افراد مجرم محسوب می شوند به خصوص اینكه معمولا توزیع كنندگان مواد مخدر نیز در همین گروه جای می‌گیرند.
رحیمی آفریده، روانپزشك و رئیس اداره سلامت روان وزارت بهداشت می‌گوید: اعتیاد یك بیماری روانی است كه شایعترین بیماری روانی در جامعه مردان ایران محسوب می‌شود، زیرا بر اساس آمار رسمی حداقل دو میلیون نفر در ایران معتاد وابسته به مواد مخدر هستند و بیش از ۵ میلیون نفر هر سال تجربه مصرف مواد مخدر دارند، البته شیوع بیماری اعتیاد در بین زنان بسیار كمتر از مردان و حدود یك بیستم است.
در زمان حاضر مراكز مختلفی برای درمان اعتیاد و كاهش آسیب معتادان وجود دارد در مرحله اول در محله های آسیب خیز شناسایی شده در كشور افرادی هستند كه به توزیع سرنگ و سر سوزن رایگان و نیز پنبه الكل بین معتادان می‌پردازند، علاوه بر آن مراكزی به نام درمان گذری یا DIC ایجاد شده كه این معتادان می‌توانند با مراجعه به آنها سرنگ و سر سوزن و پنبه الكل رایگان برای تزریق مواد مخدر دریافت كنند تا حداقل از انتشار ایدز، هپاتیت و سایر بیماریهای عفونی بین معتادان جلوگیری شود.
● گسترش ایدز از طریق اعتیاد
در این مراكز آموزشهایی هم برای رفتار سالم جنسی به معتادان داده می‌شود كه مهمترین آن استفاده از كاندوم است زیرا این معتادان آلوده به ویروس ایدز می‌توانند این ویروس كشنده را از طریق رابطه جنسی منتقل كنند و این نكته مهمی در كنترل بیماری مهلك ایدز در كشور است زیرا از طرفی بیش از ۶۰درصد بیماران مبتلا به ایدز در كشور از طریق اعتیاد تزریقی مبتلا شده‌اند و از طرف دیگر میزان رفتار جنسی غیر متعارف و غیر ایمن در میان این معتادان بیش از گروههای دیگر جامعه است.
محمد مهدی گویا، رئیس مركز مدیریت بیماریهای وزارت بهداشت می‌گوید: ۲۰ درصد معتادان ترزیقی كه در زندانها به سر می‌برند مبتلا به ویروس ایدز هستند، در همه جای دنیا رفتارهای پر خطر در بین زندانیان بیش از افراد عادی و حدود ۱۶ برابر است، رفتارهای مانند استفاده از سرنگ و سوزن مشترك، خالكوبی، روابط جنسی نامعقول و خشنونت و نزاع فیزیكی كه هر كدام این رفتارها می‌تواند منجر به انتقال ویروس ایدز شود.
سیاست كلی در درمان معتادان تلاش برای گرایش آنها به مصرف مواد مخدر كم خطرتر است به همین علت معمولا معتادان تزریقی به مصرف مواد جایگزین تشویق می‌شوند و حتی توصیه می‌شود این معتادان به مصرف تریاك به جای مواد تزریقی روی آورند، مرحله بعد استفاده از درمان جایگزین با متادون است.
متادون یك ماده مخدر شیمایی جدید است كه خودش اعتیاد آور است اما عوارض و خطرات مواد مخدر دیگر را ندارد و فردی كه این ماده را مصرف می‌كند می‌تواند رفته رفته از نظر ظاهری سلامت خود را به دست آورد و یك زندگی سالم داشته باشد تا در مراحل بعد به ترك این ماده كم خطر اقدام كند.
به گفته كارشناسان، متادون درمانی شیوه موفقی در ترك اعتیاد معتادان در كشور ما بوده است به همین علت اكنون این ماده به صورت رسمی از سوی مراكز ترك اعتیاد تحت پوشش وزارت بهداشت و بهزیستی در مراكز خصوصی و دولتی با قیمت بسیار ارزان و گاه رایگان بین معتادان توزیع می‌شود حتی در اكثر مراكز DIC نیز متادون در اختیار معتادان قرار می‌گیرد.
مسئله مهم در روش متادون درمانی جلوگیری از سوء استفاده از این ماده است زیرا با توجه به اینكه متادون یك ماده مخدر محسوب می شود این امكان وجود دارد كه معتادان به جای مصرف، این ماده را در بازار آزاد به قیمت چند برابر بفروشند بنابراین بر اساس پروتكل درمان اعتیاد با متادون مراكز ترك اعتیاد موظف هستند این ماده را به صورت پودر یا قرص در مركز ترك اعتیاد به معتاد بدهند و فرد معتاد باید در همانجا این ماده را مصرف كند.
اختلاف نظر وزارت بهداشت و بهزیستی در نحوه استفاده از این ماده در ترك اعتیاد در سالهای گذشته اختلافاتی را بین این دو نهاد مسئول به وجود آورده بود از طرفی وزارت بهداشت كه مسئول تامین و توزیع متادون به عنوان دارو در كشور بود معتقد بود كه مراكز تحت پوشش بهزیستی به درستی این ماده را بین معتادان توزیع نمی‌كند و از طرف دیگر مسئولان بهزیستی معتقد بودند وزارت بهداشت از دادن متادون به مراكز بهزیستی برای درمان معتادان امتناع می‌كند كه البته این مسئله با تشكیل جلسات مشترك مسئولان این دستگاههای اجرایی و تدوین یك پروتكل مشترك تا حدی حل شد.
محسن وزیریان، مدیر كل سابق پیشگیری از سوء مصرف مواد مخدر وزارت بهداشت در این مورد گفت: وزارت بهداشت مسئول سیاستگزاریهای درمانی، توزیع دارو و نظارت بر نحوه صحیح درمان در كشور است و به همین دستگاههای دیگری كه به اقدامات درمانی می‌پردازند باید از پروتكلهای درمانی وزارت بهداشت تبعیت كنند در غیر این صورت سهیمه دارویی آنها كم می‌شود.
فدا حسین مالكی، دبیر كل ستاد مبارزه با مواد مخدر می‌گوید: طی سال ۸۴ حدود ۵/۲ میلیون قرص متادون به عنوان درمان جایگزین بین معتادان توزیع شد، امسال نیز مسئولان وزارت بهداشت اعلام كرده‌اند كه هیچ كمبودی از نظر داروی متادون در كشور وجود ندارد و حتی دو شركت دارویی كشور در حال تدارك تولید متادون در داخل كشور هستند.
برنامه جدیدی كه برای كمك به ترك اعتیاد مواد مخدر در كشور وجود دارد، تلاش وزارت بهداشت برای ایجاد كلینیكهای ترك اعتیاد در بیمارستانهای دولتی و تحت پوشش دانشگاههای علوم پزشكی است كه به گفته علویان معاون سلامت این وزارتخانه، تا سال ۸۸ اجرایی می‌شود.
● هزینه درمان اعتیاد با متادون
معاون وزیر بهداشت می‌گوید: هزینه درمان هر معتاد بر اساس الگوی متادون درمانی سالانه ۷۵۰ هزار تومان است كه ۲۰۰ هزار تومان آن صرف تامین سرنگ و سرسوزن می‌شود، ۲۵۰ هزار تومان خرج سم زدایی او می‌شود و حدود ۳۰۰ هزار تومان هم برای متادون درمانی هر معتاد هزینه می‌شود.
وی معتقد است: اعتیاد به هیچوجه درمان قطعی ندارد و هرگز نباید فرد معتاد پس از درمان موقت رها شود و افزایش مراكز مشاوره و درمان سرپایی برای پوشش دائمی معتادان تحت درمان در كشور ضروری است.
محمد اسماعیل اكبری، معاون سابق وزارت بهداشت نیز همین عقیده را دارد و به نظر وی نیز اعتیاد یك بیماری مزمن و عود كننده است كه فرد معتاد باید تا آخر عمر تحت نظر پزشك و روانپزشك باشد بنابراین تبلیغات گول زننده‌ای كه اعتیاد را طی یك ماه، یك هفته یا ۲۴ ساعت درمان می‌كنند كاملا دروغ و بی اساس است و حداكثر در این مدت می‌توانتد سم زدایی كنند.
به گفته اكبری مدت درمان اعتیاد در هر فرد متغیر است و از دو سال تا آخر عمر برای افراد مختلف متفاوت است.
با این حال تبلیغات گسترده مراكزی كه ادعای ترك فوری و تضمینی اعتیاد را دارند همچنان ادامه دارد به طوری كه وزارت بهداشت را ناچار كرد تا با صدور اطلاعیه مردم را از خطر این تبلیغات فریبنده آگاه كند، به همین منظور اعلام كرد درمان اعتیاد حداقل به ۶ ماه زمان نیاز دارد و علاوه بر سم زدایی، درمان دارویی، و غیر دارویی و مشاوره های فردی و گروهی و آموزش مهارتهای زندگی برای آن نیز لازم است.
وزارت بهداشت هشدار داد كه مراجعه به این مراكز حتی احتمال بروز خطر جانی را برای مراجعان در پی دارد بنابراین از معتادان خواست فقط به مراكز مجاز ترك اعتیاد كه از وزارت بهداشت یا بهزیستی مجوز دارند مراجعه كنند.
سازمان بهزیستی كشور در سالهای اخیر برای تكمیل برنامه‌های درمان اعتیاد در كشور مراكزی را به نام مراكز اجتماع درمان مدار(TC) تاسیس كرده است، محور اصلی خدمات این مراكز مشاوره و گفت و گوی معتادان با هم و با روانپزشكان و كار درمانی است، به این ترتیب معتادان هنگامی كه با چشم خود می‌بینند، معتادان دیگر عزم راسخی برای ترك اعتیاد و بازگشت به زندگی سالم دارند، آنها نیز اراده محكم‌تری برای ترك پیدا می‌كنند و در واقع معتادان در یك فعالیت جمعی برای ترك اعتیاد به هم كمك می‌كنند.● ترك اعتیاد فقط با همكاری خانواده و جامعه میسر است
درمان اعتیاد یك فعالیت چند وجهی است و قطعا با درمان جسم بیمار به تنهایی به نتیجه مطلوب نمی‌رسد به همین علت تقریبا همه كارشناسان درمان اعتیاد معتقدند كه باید در كنار سم زدایی و درمان دارویی بیمار حتما روشهای روان درمانی، كار درمانی، تقویت اراده
و به خصوص همكاری نزدیكان و خانواده بیمار لازم و ضروری است.
اثر بخشی این نوع درمان در كنار درمان دارویی به قدری اهمیت پیدا كرده كه اخیرا روش درمان غیر دارویی اعتیاد هم مطرح شده است.
مهرداد احترامی، مدیر كل پیشگیری و امور اعتیاد بهزیستی می‌گوید: برنامه درمان غیر دارویی اعتیاد از امسال در سراسر كشور اجرا می شود، اساس این برنامه استفاده از روشهای روانشناختی، آموزشهای اجتماعی، روان درمانی فردی و جمعی، آموزش خانواده، كار درمانی و كمك به اشتغال و استقلال مالی فرد معتاد است.
به گفته این مسئول، درمان با متادون تا ۹۵ درصد با عود مجدد اعتیاد مواجه می‌شود اما بازگشت معتاد ترك كرده به اعتیاد در روش غیر دارویی به مراتب كمتر است، به همین علت گسترش این روش جدید به عنوان استراتژی اصلی بهزیستی برای درمان معتادان كشور در نطر گرفته شده است.
احترامی می‌گوید: برای درمان هر فرد معتاد به روش غیر دارویی در مراكز دولتی سالانه حدود ۱۵۰ هزار تومان و در مراكز خصوصی بین ۳۰۰ تا ۴۵۰ هزار تومان هزینه می‌شود.
● كشت خشخاش
تغییر رویكرد دولت در مورد نحوه برخورد با معتادان و بیمار دانستن آنها در مرحله اول و پرهیز از برخورد مجرمانه با آنان روشی است كه از سالهای قبل اكثر كارشناسان فرهنگی و درمانی كشور در مورد آن صحبت می‌كردند و اكنون نشانه هایی از پذیرش این نظر از سوی مسئولان ارشد كشور دیده می‌شود چنانكه فداحسین مالكی، دبیر كل ستاد مبارزه با مواد مخدر و جانشین رئیس جمهوری در این ستاد رسما اعلام كرد كه معتادان تحت درمان مجرم نیستند و بیمار محسوب می‌شوند و دولت از درمان آنها و بازگشتشان به زندگی سالم حمایت می‌كند.
این كار مزایای دیگری هم دارد زیرا باعث می‌شود، معتادان دیگر از بیان بیماری خود از ترس مجازات امتناع نكنند و به این ترتیب پدیده اعتیاد در كشور از زیر سایه پنهانكاری رفته رفته بیرون می‌آید زوایای تاریك آن روش می‌شود، به این ترتیب با روش شدن ابعاد قضیه امكان برنامه‌‌ریزی و پیدا كردن راه حل برای مقابله با آن نیز بیشتر می‌شود.
حتی بر اساس این استراتژی جدید قرار شده تا برای معتادانی كه تحت درمان هستند شناسنامه درمان صادر شود و همین امر به واقعی تر شدن آمار معتادان در كشور، نوع اعتیاد آنان و مشخص شدن آخرین وضعیت آنها كمك می‌كند و می تواند زمینه ساز تاسیس بانك اطلاعات اعتیاد در كشور باشد.
این مسئله در مورد مصرف كنندگان روانگردانها نیز مصداق دارد زیرا اكثر مصرف كنندگان این مواد سرانجام سری هم به پزشكان در مطبها، درمانگاهها و بیمارستانها می‌زنند و در صورتی كه سیستم درمانی كشور چه در بخش دولتی و خصوصی موظف به گزارش دهی این موارد باشد می‌توانیم به آماری هر چند نسبی در مورد این پدیده در كشور دست یابیم.
این تغییر رویكرد البته باید به صورت شفاف و گسترده به اطلاع جامعه و معتادان كشور برسد، علی هاشمی دبیر كل سابق ستاد مبارزه با مواد مخدر معتقد است: هر فرد معتاد تا زمانی كه می‌داند مجرم است، جرئت نمی‌كند خودش را معرفی كند، دل نگرانی دارد، ممكن است شغلش را از دست بدهد، برچسب می‌خورد اما در رویكرد جدید ستاد ۹۰ درصد معتادان كه در شبكه‌های قاچاق دست ندارند مجرم تلقی نمی‌شوند و بیمار هستند.
به گفته او حتی معتادانی كه در شبكه‌های قاچاق هستند نیز باید درمان شوند زیرا تا زمانی كه این افراد معتاد هستند قاچاقچیان از آ‌نها سوء استفاده می‌كنند.
این مسئول سابق البته معتقد بود یكی از راه حلهای مقابله با قاچاق مواد مخدر كه با مخلوط كردن انواع ناخالصی‌های مرگ آور، علاوه بر زیانهای عادی مواد مخدر به مرگ و انواع بیماری مصرف كنندگان مواد مخدر منجر می‌شود، كشت نوعی از خشخاش در كشور كه می تواند حداقل نیاز دارویی كشور را به مواد مخدر پاسخ دهد زیرا موادی كه از قاچاقچیان كشف می‌كنیم برای نیاز دارویی كشور نه كافی است و نه كیفیت لازم را دارد.
مسئله كشت شقایق الیفرا در كشور كه نوعی خشخاش است سال گذشته پس از آنكه از سوی دبیر كل وقت ستاد مبارزه بامواد مخدر مطرح شد موجی از اظهار نظرهای مختلف را از سوی كارشناسان و مسئولان مطرح كرد كه به خصوص مخالفت ابویی، رئیس اداره مبارزه با مواد مخدر نیروی انتظامی با این پیشنهاد بارز بود اما كشت این ماده دارویی با تصویب مجمع تشخیص مصلحت نظام به عنوان عالی ترین نهاد سیاستگذاری كشور مطرح شده بود.
سعید صفاتیان، مدیر كل درمان ستاد مبارزه با مواد مخدر در آن زمان كه هم اكنون نیز در این سمت فعالیت می‌كند، گفت: كشفیات مواد مخدر در كشور فقط می‌تواند ۳۰ درصد نیاز دارویی كشور را پاسخ دهد و ۷۰ درصد دیگر مواد مخدر اولیه صنایع دارویی كشور اكنون وارداتی است.
وی افزود: مواد مخدر ماده اولیه انواع اقلام دارویی مانند كدئین، سباتین، نوسكاپین و بوپرنورفین است كه چون كشفیات مواد مخدر جوابگوی این نیاز نیست، كاشت شقایق الیفرا به عنوان یك گیاه مرفین دار به صورت كاملا حفاظت شده به تصویب مجمع تشخیص مصلحت نظام رسید.
به گفته او شقایق الیفرا می‌تواند به عنوان ماده اولیه داروی بوپرنورفین قرار گیرد و این دارو می‌تواند در كنار متادون برای درمان معتادان مورد استفاده قرار گیرد،‌ در حالی كه ماده اولیه این دارو بسیار گرانقیمت است و توان خرید آن از خارج وجود ندارد.
این روش برای بهبود درمان معتادان، كاهش هزینه درمان و تحت پوشش گرفتن تعداد بیشتری معتاد برای درمان هنوز اجرایی نشده است و به گفته مالكی، دبیر كل ستاد مبارزه با مواد مخدر هنوز آیین نامه اجرایی آن تصویب نشده است.
در حالی كه هنوز كشت شقایق مرفین دار در كشور به اجرا نرسیده است، اوایل امسال خبری منتشر شد كه از كشت خشخاش در برخی مناطق ایران به صورت غیر قانونی خبر می‌داد، این خبر البته بلافاصله واكنش ستاد مبارزه با مواد مخدر را در پی داشت، به طوری كه مطهر، معاون دبیر كل این ستاد اعلام كرد: جلوگیری از كشت خشخاش در كشور و هر نوع گیاهی كه ماده اولیه مواد مخدر باشد سیاست جمهوری اسلامی ایران است و اگر چنین پدیده‌ای در كشور وجود داشته باشد قطعا به صورت محدود توسط افراد معدودی به طور مخفیانه و در لابه لای سایر كشت و زرع كشاورزان انجام می‌شود كه به محض اطلاع با آن برخورد می‌شود.
به گفته او، كشت خشخاش، كوكا و شاهدانه در ایران جرم است و برای مرتكبان به این جرم مجازاتهایی تا حد اعدام در نظر گرفته شده است بنابراین پس از پیروزی انقلاب اسلامی چیزی به نام كشت خشخاش در كشور به صورت رسمی و علنی اصلا وجود نداشته است.
خلیل الله زحمتكش، كارشناس مبارزه با مواد مخدر در این مورد می‌گوید: تا سال ۵۹ حدود ۳۳ هزار هكتار در كشور زیر كشت خشخاش بود در حالی كه وسعت كشت بوته‌های خشخاش پس از انقلاب در كشور كه به صورت مخفیانه انجام شده است به ۵/۰ هكتار هم نمی رسد بنابراین نمی‌توان این پدیده مخفی و محدود را كشت خشخاش در ایران نامگذاری كرد.
● تاریخچه كشت خشخاش در ایران
به گفته این كارشناس از سال ۱۲۸۹ تا ۱۳۳۴گیاه خشخاش در ایران برای استحصال تریاك و مصرف آن در كشور و فروش آن به خارج انجام می شد و تا ۸ درصد درآمد ناخالص كشور از این راه به دست می‌آمد، پس از آن به مدت۱۳ سال كشت خشخاش در كشور ممنوع شد اما دوباره از سال ۴۷ تا زمان پیروزی انقلاب در كشور انجام می شد و حتی بر اساس آن تریاك به صورت كوپنی بین معتادان توزیع می‌شد.
به اعتقاد زحمتكش، ممنوعیت كشت خشخاش در ایران پس از انقلاب موجب تقویت تولید و قاچاق این ماده در افغانستان و در اختیار گرفتن بازار ایران توسط گروههای مافیایی شرق ایران شده است و نتایج مطلوبی نداشته است به خصوص اینكه سودجویان این بازار با مخلوط كردن مواد مخدر با مواد دیگر حتی جان مصرف كنندگان مواد مخدر در ایران را خطر انداخته‌اند.
مافیای مواد مخدر در شرق ایران كه با استفاده از محصولات افغانستان به دنبال افزایش سود خود در بازار ایران است، با عرضه مواد مخدر تقلبی و با ناخالصی بالا عملا ضربه مضاعفی به سلامت جامعه ایران می‌زند.
این نكته را اسماعیل احمدی مقدم، فرمانده نیروی انتظامی كشور نیز گفته است، وی اعلام كرده است كه سود جویان عرصه مواد مخدر با عرضه مواد مخدر تقلبی و آلوده به ناخالصی‌های زیاد كه گاه تا ۷۰ درصد ناخالصی می‌رسد جان مصرف كنندگان این مواد را به خطر انداخته است به طوری كه سال گذشته ۴۳۲۰ نفر قربانی مواد مخدر و عوارض ناشی از سوء مصرف آن شده‌اند.
سودجویان بازار مواد مخدر از هر طریقی برای رسیدن به سود بیشتر استفاده می‌كنند، توزیع مواد جعلی در بین معتادان یكی دیگر از روشهای آنان است، نمونه آن توزیع هروئین فشرده به نام كرك در بازار است كه موجب افزایش چند برابری اعتیاد به هروئین در جامعه شده است در حالی كه مصرف كنندگان آن تا زمانی كه دچار عوارض مصرف هروئین نشده‌اند، اصلا نمی‌دانند كه هروئین مصرف ‌كرده‌اند.
اخیرا قاچاقچیان مواد مخدر ماده جدیدی را به نام كرك در بازار عرضه كرده‌اند و با این نام در واقع مشتریان خود را فریب می‌دهند زیرا مصرف كنندگان این ماده به تصور اینكه ماده كرك خطر زیادی ندارد آن را مصرف می‌كنند اما بعد كه دچار مسمومیت و اعتیاد شدند متوجه می شوند.
● پیشگیری بهتر از درمان است
مسئله پیشگیری از بروز بیماری اعتیاد قبل از وقوع آن یكی از اضلاع مثلث، مبارزه با عرضه، درمان معتادان و پیشگیری از اعتیاد در ایران است اما عملا موضوعی است كه در درجه دوم اهمیت قرار گرفته و در عمل اقداماتی كه در این زمینه انجام شده است چندان چشمگیر نیست.
به نظر می‌رسد هنوز اهمیت سالم نگه داشتن انسانها قبل از اینكه در دام اعتیاد بیفتند امری لوكس و تفننی و گاه بی فایده تلقی می شود به همین علت انرژی زیادی در این بخش صرف نمی‌شود و برنامه مشخصی در این زمینه از سوی ستاد مبارزه با مواد مخدر و دیگر دستگاههای اطلاع رسانی و تبلیغاتی كشور كه در آموزش مردم و حساس كردن افكار عمومی نقش دارند، اعلام نشده است.
حداكثر كاری كه برای پیشگیری از اعتیاد در جامعه به خصوص برای گروه هدف و در معرض خطر این بیماری كه نوجوانان و جوانان هستند انجام شده است توزیع یكسری جزوات و بروشورهای آموزشی در مدارس و دانشگاههاست كه در آن به مضرات مصرف مواد مخدر و هشدار خطر مصرف این مواد اشاره شده است، مطالبی كه آگاهی آن در بین نسل امروز تا حد زیادی وجود دارد بنابراین تكرار آن به این شكل اثر چندانی ندارد.
به نظر می‌رسد برای پیشگیری موثر از بروز اعتیاد در بین نسل امروز باید به علل و ریشه‌های گرایش نوجوانان و جوانان به این مواد توجه شود، اگر چه دسترسی آسان و ارزان این مواد یكی از علل مصرف آنهاست اما مصرف مواد مخدر از سوی جوانان با توجه به انگ اجتماعی و طرد شدن آنها از خانواده مسئله‌ای است كه در مقابل دسترسی آسان به این مواد یك عامل بازدارنده است.
اما واقعیتهای جامعه نشان می‌دهد مصرف مواد مخدر به خصوص قرصهای روانگردان و محرك كه در بین نسل امروز به "قرصهای شادی آور" معروف شده است چندان هم قبیح نیست و حتی در بین گروهی از جوانان یك نوع كلاس و ارزش هم محسوب می‌شود و این همان خطر رو به گسترشی است كه باید به ریشه‌های آن و روشهای مبارزه با آن توجه كرد.
فاصله گرفتن جوانان از والدین به دلایل مختلف و غفلت پدران و مادران از زندگی فرزندانشان به هر دلیل اعم از گرفتاری شغلی یا نداشتن دانش برقراری ارتباط موثر با فرزندان یكی از علل مهم گرایش جوانان به شركت در مجالس پارتی و شادی با دوستان و مصرف قرصهایی است كه به صورت كاذب به آنها شادی موقت بدهد.
در مورد مواد مخدر سنتی نیز همین مسائل با ویژگی‌های خاص خود صدق می‌كند اكثر كسانی كه به سمت مصرف مواد مخدر رو می آورند و به بیماری اعتیاد گرفتار می‌شوند به نحوی با یكی دیگر از انواع بیماریهای روانی مانند، افسردگی، اضطراب و استرس دست و پنجه نرم می‌كنند یا از تنها یا یك نوع شكست در زندگی در رنجند.
حمید صرامی، مدیر كل سابق فرهنگی و پیشگیری ستاد مبارزه با مواد مخدر می‌گوید: مهمترین اقدامی كه برای پیشگیری از بروز اعتیاد در بین جوانان و انحرافات اجتماعی آنها می‌توان انجام داد، كمك به نزدیك شدن آنها به خانواده، افزایش نشاط در خانواده و آموزش مهارتهای زندگی به آنان و والدینشان در مورد چگونگی رفتار در هنگام بروز مشكلات و پرهیز از رفتارهای خشن و تحكم آمیز در خانواده است.● صبحت كردن والدین با فرزندان مانعی در برابر اعتیاد
وی می‌افزاید: اگر ارتباط خوبی بین والدین و فرزندان در خانواده بر قرار باشد و در عمل والدین با فرزندانشان دوست باشند و آموزش لازم را برای برخورد درست با فرزندانشان ببینند، نوجوانان و جوانان ما در مقابل هر گونه انحراف اخلاقی و گرایش به مصرف مواد مخدر و محرك مصونیت پیدا می‌كنند به طوری كه حتی این مواد به رایگان و فراوان هم در اختیارشان باشد به سمت آن نمی‌روند او حتی اصطلاح خاصی را به كار می برد و می‌گوید: اگر خانواده ها مهارت لازم برای برخورد با فرزندانشان را بیاموزند حتی اگر باران مواد مخدر هم ببارد كسی خیس نمی‌شود.وی خانواده ها را به ۵ گروه خانواده‌های گسسته، پركار، اردوگاهی، بی تفاوت و منطقی تقسیم می‌كند به جز خانواده‌های منطقی كه نحور رفتار درست با فرزندانشان را می‌دانند و به آن پایبند هستند در بقیه خانواده ها زمینه و بستر لازم برای گرایش فرزندان به كارهای خلاف از جمله مصرف مواد مخدر وجود دارد.
به گفته صرامی، والدین در جامعه ما به طور متوسط باید حداقل شبی نیم ساعت با فرزندانشان ارتباط موثر داشته باشند یعنی باید برای آنها وقت بگذارند، با آنها صحبت كنند، حرفهایشان را بشنوند، از حال و روز آنها با خبر باشند و با آنها ارتباط عمیق عاطفی و فكری برقرار كنند ولی در عمل اكثر والدین ما روزی چند دقیقه هم برای فرزندانشان وقت نمی‌گذارند بنابراین نوجوان و جوان امروز همصحبت و دوست خود را در محیط بیرون خانه، در اینترنت و در پارتی ها جست و جو می‌كند.
وی می‌گوید: خانواده‌ اردوگاهی كه می‌خواهد با تحكم فرزندش را تربیت كند، خانواده گسسته كه در عمل دچار طلاق عاطفی است یا خانواده پر كار كه فقط وظیفه تامین آب و غذا و پوشاك بچه را عهده دار است و بالاخره خانواده بی‌تفاوت كه رسیدگی به امور تربیتی بچه ها را وظیفه مدرسه و جامعه می‌داند لطمه های جبران ناپذیری به فرزندانشان می‌زنند و خودشان زمینه انحراف فرزندان خود را فراهم می‌كنند.
وی می‌افزاید: در خانواده های منطقی كه والدین مهارتهای لازم را برای تربیت فرزند دارند و برای تربیت فرزندان خود با حوصله وقت می گذارند، با فرزندان خود دوست هستند و فضای امید و نشاط و سر زندگی را در خانواده ایجاد می‌كنند زمینه گرایش فرزندان به اعتیاد و سایر انحرافات به وجود نمی‌آید.صرامی البته ورزش و تحرك مداوم را نیز اقدام مهم دیگری می‌داند كه برای پیشگیری از بروز اعتیاد و سایر ناهنجاریها و سلامت رفتاری نوجوانان، جوانان و هر فرد دیگری موثر است.
● تبلیغات جذاب روانگردانها در اینترنت
این كارشناس مسائل فرهنگی هشدار می‌دهد كه سودجویان بازار مواد مخدر و روانگردان بیكار ننشسته‌اند و آنها هم با تبلیغات جذاب به دنبال جذب نسل امروز هستند و برای این كار با یك ترافیك فزاینده در اینترنت، ماهواره‌ها و هر فضای دیگر ارتباطی پیامهای مبلغ مواد مخدر، الكل و سكس را به سمت نسل جوان می‌فرستند و این مسئله مسئولیت ما را سنگین تر می‌كند در حالی كه ما در مقابل این حجم گسترده اطلاعات، كار چندانی نكرده‌ایم.
مطالعات محققان آمریكایی در دانشگاه پنسیلوانیا نیز گفته های صرامی را تایید می‌كند، نتایج یك تحقیق ۱۰ ساله در این دانشگاه ثابت كرده است كه خانواده درمانی بهترین روش درمان كودكان و نوجوانان علیه اعتیاد است و روشهای مبتنی بر خانواده شیوه موثری برای پیشگیری از اعتیاد، اختلالات رفتاری،‌ افسردگی و استرس در بین نوجوانان و جوانان است.
بر اساس این تحقیق خانواده درمانی به دو روش انجام می‌شود، اول آموزش به خانواده‌ها برای استفاده از مكانیزمهای تشویقی در رفتار با فرزندان و دوم آموزش به والدین تا از عواملی كه موجب اختلالات رفتاری در كودكان می‌شود، بكاهند.
محمد اسماعیل علیپور، متخصص ترك اعتیاد می‌گوید: بسیاری از افرادی كه به مصرف مواد روانگردان رو می‌آورند به دنبال شادی كاذب هستند اما بیشتر آنها پس از مدتی از مصرف این مواد دچار افسردگی می‌شوند و به علت آسیبی كه این مواد بر سیستم عصبی فرد می‌گذارد، حس بدبینی در اكثر این افراد به شدت افزایش می‌یابد، اكثر آنها به اطرافیان خود بی اعتماد می‌شوند و سوء ظن به اطرافیان یكی از عوارض بارز مصرف این مواد است به طوری كه مصرف كننده این مواد تصور می‌كنند همه با نقشه قبلی به دنبال ضربه زدن به او هستند، این حس حتی گاهی منجر به خودكشی یا دیگركشی از سوی آنها می‌شود.
● اعتیاد و روابط جنسی نامتعارف
حمید عمادی، متخصص بیماریهای عفونی نیز می‌گوید: افزایش مصرف مواد مخدر به خصوص مواد روانگردان موجب افزایش روابط جنسی نامتعارف بین جوانان به ویژه در پارتی ها كه بین جوانان به "سكس پارتی" معروف است، شده است، این امر افزایش بیماریهای مقاربتی، ایدز، تب خال و زگیل تناسلی را در بین آنها باعث شده است در حالی كه اكثر این جوانان از مراجعه به پزشك برای درمان این بیماریها ابا دارند و تا زمانی كه علایم این بیماریها در حد بالا بروز نكند، مسئله آشكار نمی‌شود و متاسفانه اكثر والدین از این مسائل در بین فرزندان خود بی‌خبرند.
به اعتقاد این پزشك متخصص، این نوع پارتی ها بیشتر در شهرهای بزرگ و در حاشیه این شهرها وجود دارد و در بین اقشار بسیار مرفه و بسیار فقیر جامعه چشمگیرتر است.
مطالعات محققان دانشگاه گلاسكو نشان می‌دهد بچه های طلاق یا نوجوانان بی سرپرست بیشتر از بقیه در معرض اعتیاد قرار دارند.
بر اساس این مطالعه، از هم گسیختگی خانواده‌ها، زندگی نوجوان با یكی از والدین، طلاق والدین، اعتیاد والدین همگی جزو عوامل گرایش نوجوانان و جوانان به اعتیاد است.
دعواها، ناسازگاریهای دائمی والدین، كتك كاری آنها و بروز خشنونتهای مختلف در میان آنها نیز موجب می‌شوند كودك خود را بی تكیه گاه فرض كند و در چنین مواقعی هیچ چیز جذابتر از شادیهای هر چند زودگذر مصرف مواد مخددر و روانگردان نیست.
به نظر محققان دانشگاه گلاسكو، اعتیاد از چار دیواری خانه سرچشمه می‌گیرد و خانواده های از هم گسیخته بیشترین میزان تولید كودكان و نوجوانان معتاد را دارند.
با همه این دانسته ها، گرایش جوانان و نوجوانان به مصرف مواد مخدر و روانگردان همچنان در ایران وجود دارد و به گفته صرامی هر سه دقیقه یك نفر از افراد جامعه به مواد مخدر و محرك معتاد می‌شود كه علت مصرف این مواد در ۶۰ درصد این افراد فقدان احساس رضایت از زندگی است كه متاسفانه ۷۰ درصد این افراد نیز متاهل هستند و اكثر آنها نیز فرزندان زیادی دارند.
نتایج تحقیق دیگری در دانشگاه كلمبیای آمریكا هم بر اهمیت خانواده ها در پیشگیری از اعتیاد تاكید می‌كند، بر اساس این تحقیق فرزندان خانواده هایی كه ناهار و شام را دور هم می‌خورند كمتر به مصرف سیگار و مواد مخدر گرایش پیدا می‌كنند زیرا این فرزندان اعتماد بیشتری به فرزندان خود دارند و آنان را در جریان مسائل روزمره خود قرار می‌دهند.
تحقیقات ستاد مبارزه با مواد مخدر نشان می‌دهد، ۲۰ درصد دانشجویان و ۳/۱۳ درصد دانش آموزان كشور به علت شرایط نامناسب خانواده، مدرسه و جامعه و داشتن دوستان ناباب و نداشتن انگیزه زیستن در معرض خطر اعتیاد قرار دارند.
احترامی، مدیر كل امور اعتیاد بهزیستی نیز معتقد است: سن شروع به مصرف مواد مخدر در مناطق پر خطر بین ۱۸ تا ۲۲ سال است ولی در مناطق عادی بالاتر است.
● متولی پیشگیری از اعتیاد كیست؟
سید موید علویان، معاون سلامت وزارت بهداشت هم در این مورد می‌گوید: مهمترین مشكل در بحث اعتیاد بی توجهی به مقوله پیشگیری است، هنوز دستگاه متولی پیشگیری از اعتیاد كه پاسخگو باشد در كشور مشخص نیست و اگر چه انتظار نداریم میزان بروز اعتیاد در كشور صفر شود و از بین برود ولی می‌توان با اقداماتی در این زمینه بروز موارد جدید اعتیاد را در جامعه به حداقل برسانیم در حالی كه اكنون سالانه هشت درصد به جمعیت معتادان كه اكنون ۷/۳ میلیون نفر است اضافه می‌شود.
وی مشكل دیگر ضعف برنامه های پیشگیرانه و آموزشی را تحت پوشش بیمه نبودن این اقدامات می‌داند.
مسئله اعتیاد با خشونتهای خانگی البته رابطه متقابل دارد و همان طور كه مشكلات و نابسامانی های خانوادگی موجب بروز اعتیاد می شود، اعتیاد نیز موجب افزایش خشونتهای خانگی، افت تحصیلی، فقر، طلاق و تكدی می‌شود این نكته‌ای است كه فداحسین مالكی، دبیر كل ستاد مبارزه با مواد مخدر نیز بر آن تاكید دارد.
همان طور كه قبلا هم گفته شد، علاوه بر دسترسی آسان و ارزان مواد مخدر، خلاء های آموزشی و فرهنگی و نبود امكانات لازم برای پر كردن اوقات بیكاری و فراغت نیز یكی از عوامل مهم گرایش به مصرف مواد مخدر است، نمونه بارز این مسئله اكنون در منطقه آزاد عسلویه به خوبی آشكار است.
● عسلویه یك نمونه است
در امنطقه عسلویه حدود ۳۰ هزار كارگر اكنون مشغول كارند، درآمد خوبی هم دارند، اكثر این كارگران ۱۵روز در منطقه هستند و كار می‌كنند و ۱۵ روز به خانه بر می‌گردند و استراحت می‌كنند، اما در مدت دو هفته‌ای كه در این منطقه اقامت دارند، پس از خروج از محل كار هیچ تفریح و امكانی برای سرگرمی ندارند، خانواده آنها هم كه در منطقه نیستند، بنابراین سختی كار، نبود امكان سرگرمی و فرهنگی موجب شیوع بسیار بالای اعتیاد و انواع انحرافات اخلاقی در این منطقه شده است به طوری كه به گفته ابوالحسن فقیه، رئیس بهزیستی، اگر هر چه زودتر فكری برای این مسئله نشود با بحرانی در منطقه افتخار آفرین اقتصادی عسلویه مواجه می‌شویم.
● ستاد مبارزه با مواد مخدر چه می‌كند؟
گسترش روز افزون پدیده اعتیاد در جامعه ما موجب شد تا در سال ۶۷ بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران نیز اعلام كرد كه پس از جنگ مهمترین مسئله كشور پدیده اعتیاد است، اهمیت همین موضوع بود كه تشكیل ستاد مبارزه بامواد مخدر برای مقابله با این پدیده ویرانگر منجر شد؛ ستادی كه به ریاست رئیس جمهوری و با حضور ۲۲ عضو از وزرا، روسای سازمانهای دولتی و غیر دولتی و مسئولان ارشد كشور از وزارت بهداشت، وزارت كشور، سازمان بهزیستی، سازمان تربیت بدنی، وزارت آموزش و پرورش، وزارت علوم، وزارت ارشاد، وزارت اطلاعات، نیروی انتظامی كشور، سازمان صدا و سیما، وزارت كار و امور اجتماعی، نیروی مقاومت بسیج تشكیل شده است.
با این وجود به نظر می‌رسد عملكرد این ستاد در طول ۱۸ سال گذشته قابل نقد است، شاید مشكل در ساختار این ستاد و قدرت اجرایی آن بوده است، چنانكه، هاشمی، دبیر كل سابق این ستاد معتقد است.
به اعتقاد او، ستاد مبارزه با مواد مخدر قدرت فرماندهی و هدایت برنامه های كنترلی علیه مواد مخدر را ندارد و باید ساختار این نهاد به صورت سازمانی اجرایی برای كنترل اعتیاد در كشور كه بازوی عملیاتی داشته باشد تغییر كند.
هاشمی گفته مشكلات نرم افزاری مانند ضعف قانون و روشن نبودن استراتژی و مشكلات سخت افزاری مانند نداشتن بازوی اجرایی موجب موفق نبودن این ستاد در طول زمان فعالیت آن بوده است.
مسئولان ستاد مبارزه با مواد مخدر در زمان حاضر نیز به لزوم اصلاحاتی در قانون مبارزه با مواد مخدر، سیاستها و استراتژیهای آن واقف هستند به همین علت برنامه هایی كه از قبل برای این اصلاحات طراحی شده بود مانند تدوین سیاستهای كلان مبارزه با مواد مخدر در مجمع تشخیص مصلحت نظام، تدوین استراتژی و راهبردهای ملی مبارزه با مواد مخدر و اصلاح قانون مبارزه با مواد مخدر در دوره جدید نیز دنبال می‌شود.
با این توصیف به نظر می‌رسد در آینده نزدیك شاهد تقویت و گسترش برنامه‌های دولت برای مبارزه و مقابله با پدیده اعتیاد به شكلی كارشناسانه و اصولی باشیم زیرا خطر این پدیده روز به روز بیشتر احساس می‌شود و اگر ما دست و روی دست بگذاریم و اقدامی نكنیم قطعا مافیای مواد مخدر ساكت نمی‌نشینند و با برنامه‌ریزی و شگردهای جدید برای تسلط هر چه بیشتر بر بازار مواد مخدر در ایران و سود بیشتر تلاش می‌كنند و در این مسیر روشهای نوین، جذاب و پیچیده‌تری خواهند داشت.
● قاچاقچیان مواد مخدر جنگی بزرگ را در كشور به راه انداخته‌اند
عابد فتاحی، عضو كمیسیون بهداشت مجلس و نماینده ارومیه در این مورد می‌گوید: دلالان و واسطه‌های مواد مخدر از قرار گرفتن ایران در مسیر ترانزیت مواد بیشترین سود را می‌برند كه حتی از سود تولید كنندگان و عرضه كنندگان این مواد بیشتر است، آنان گروههای مافیایی قویی هستند كه با انگیزه بالا با شیوع اعتیاد در جامعه ما و به بهای نابودی مالها و جانهای مردم،جنگی بزرگ را در كشور به راه انداخته‌اند.
به گفته او، ما نه تولید كننده مواد مخدر هستیم و نه فروشنده آن، تنها گناه ما این است كه در مسیر ترانزیت آنها قرار گرفته‌ایم اما به همین علت فجیعترین بلای تاریخ حاضر بر سر ما فرود آمده است و این جنگ خطرناك كه به مراكز فرهنگی و آموزشی ما هم وارد شده جوانان ما را هدف گرفته بنابراین برای مقابله با آنان كه دشمنان واقعی ما هستند باید همه مقامات كشور اعم از دولت، مجلس و قوه قضائیه وارد میدان شوند و البته مسئولیت نیروهای اطلاعاتی قدرتمند ایران از همه بیشتر است.
اتوبان اعتیاد در ایران هر روز وسیعتر می‌شود، معتادانی كه وارد این بزرگراه مرگ می‌شوند،جوانان ایرانند، آنان دانسته یا ندانسته در مسیری حركت می‌كنند كه تاریك و زجرآور است، بیشتر آنها دوربرگردانهای این اتوبان را كه راهی است به سمت زندگی سالم نمی‌بینند برای همین مسیر بازگشت خلوت است آنان در مسیر رفت این اتوبان كه شلوغ و پرترافیك است بی مهابا و باسرعت روز افزون پیش می روند غافل از اینكه آخر این اتوبان بن بست است.

افشین شاعری

منبع : خبرگزاری فارس