فاطمه معصومه(س)،شفیعه اهل بیت

فاطمه معصومه(س) ، در اوّلین روز ذیقعده سال ۱۷۳ (هـ.ق) به فاصله ۲۵ سال از تولد برادرش امام رضا(ع) در شهر مدینه چشم به جهان گشود.۱مادرش نجمه، چنان شخصیت كمال یافته‏ای داشت كه حمیده خاتون (مادر امام كاظم"ع") درباره‏اش می‏فرمود: "هرگز بهتر از او ندیده‏ام."۲ این مولود پاك در دهمین بهار از عمر خود با شهادت پدر بزرگوارش حضرت امام كاظم(ع) در زندان هارون رو به رو شد و از آن پس مانند دیگر اعضای خاندان موسوی تحت هدایت و سرپرستی امام رضا(ع) قرار گرفت، تا آنكه این امام بزرگوار در پی توطئه مأمون ناچار شد راهی خراسان شود و در روز پنجم یا ششم رمضان ۲۰۰ (هـ.ق) عنوان ولایتعهدی تحمیلی را بپذیرد. یك سال بعد از این رویداد بود كه فاطمه معصومه(س) به قصد دیدار برادر راهی خراسان شد.۳ البته تعدادی از برادران حضرت معصومه(س) (فضل، جعفر، هادی، قاسم، زید) و تعدادی از برادرزاده‏ها و... نیز با وی همسفر شدند. این بانوی گرانقدر در ساوه مریض یا مسموم۴ شد و به توصیه خود، در ۲۳ ربیع الاول سال ۲۰۱ (هـ.ق) به شهر قم منتقل گردید.۵ فاطمه معصومه(س) مدت ۱۷ روز در خانه "موسی بن خزرج" ماند و تمام این مدّت را به عبادت گذراند و سرانجام در دهم ربیع الثانی ۲۰۱ (هـ.ق) از این سرای فانی به خانه باقی رحلت كرد.۶ پیكر مطهر حضرت معصومه(س) توسط امام هشتم و نهم در قم به خاك سپرده شد.۷فاطمه معصومه(س) هرچند عمری كوتاه داشت، اما در همین دوره مختصر توانست به مقامات عالی در علم و معنویت دست یابد، چنان كه با عناوینی چون معصومه،۸ كریمه،۹ عالمه،۱۰ محدّثه، طاهره، بَرّه، تقیّه، عابده، مقدامه (پیشگام)، رضیّه، سیّده، حمیده، رشیده، نقیه، مرضیه، صدیقه و...۱۱ شناخته می‏شود.اما یكی دیگر از این مراتب كمال كه حضرت بدان دست یافت و موضوع این مقاله است، مقام و مرتبه "شفاعت"۱۲ است كه آن بانوی گرانقدر خاندان موسوی، بر اثر عبادات و تهذیب نفس به آن دست یافت. حجم زیادی از روایات پیرامون شخصیت حضرت فاطمه معصومه(س) به موضوع "شفیعه" بودن حضرت مربوط می‏شود. لذا شایسته است قبل از بیان این روایات، به موضوع شفاعت و مبانی (عقلی، قرآنی، روایی) آن اشاره شود.
شفاعت چیست؟
"راغب اصفهانی" در معنای لغوی آن می‏نویسد: "شفیع ضمیمه شدن چیزی به مانند خود است"۱۳ در اصطلاح و عرف نیز به معنای واسطه شدن افرادی است كه نزد خداوند موقعیت خاصی دارند و خداوند به خاطر این موقعیت تقاضای آنان را می‏پذیرد. بنابراین، حقیقت شفاعت این است كه استعداد ناقص و ناتوانی شخص، با قدرت و توان شفیع ضمیمه می‏شود و شخص را به مقامی می‏رساند و یا از ناراحتی و مشكلی می‏رهاند. پس در شفاعت سه عنصر اصلی "تقاضاكننده"، "واسطه"، "برآورنده نیاز" وجود دارد. شفاعت چنان اعتباری دارد كه بعضی روایات، منكر آن را از محدوده شیعیان خارج دانسته‏اند. امام صادق(ع) می‏فرمود: "من انكر ثلاثهٔ اشیاء فلیس من شیعتنا؛ المعراج والمُسائلهٔ فی القبر والشفاعهٔ."۱۴ كسی كه سه چیز را انكار كند، از شیعیان ما نیست؛ معراج و سؤال در قبر و شفاعت.
مبانی قرآنی و روایی شفاعت
۱ـ قرآن كریم:
در حدود سی آیه در قرآن وارد شده است كه نتیجه آن‏ها وجود شفاعت، به اجازه و اذن
خداوند است. مانند: "یومئذ لاینفع الشفاعهٔ الاّ من أذن له الرحمن"۱۵ در آن روز شفاعت كسی سود نمی‏رساند مگر آن كه خدا به او اذن داده باشد. "ما من شفیع الا من بعد اذنه"۱۶ شفیعی نیست مگر بعد از اذن خدا. البته تمام آیات، مربوط به شفاعت در قیامت می‏باشند كه با توجه به آیات و روایات دیگر قابل تعمیم به دنیا و برزخ نیز می‏باشد.۱۷
۲ـ روایات
روایات فراوانی در این باره وارد شده است كه نمونه‏ای از آن به نقل از امام صادق(ع) ذكر شد.
شفاعت پرتوی از رحمت الهی
۱ـ دلایل و قراین متقن، دلالت بر اصالت رحمت الهی در مقابل غضب او دارد. "یا من سبقت رحمته غضبه".
آری اصل، سعادت انسان و پاكی و طهارت اوست و گناه و فساد و... عارضی‏اند و همیشه آنچه عارضی است، به وسیله "رحمت الهی" تا حد مقدور برطرف می‏شود. امدادهای غیبی، تأییدات رحمانی و... از شواهد این غلیه هستند.
۲ـ یكی از شواهد این رحمت، موضوع "مغفرت" است كه براساس آن دل‏ها و روان‏ها طاهر و از گناه عاری می‏شود. البته جایی كه دل به دلیل گناهانی، چون عین نجس شود (مثل شرك) دیگر طهارت برای آن معنا نخواهد داشت. لذا در فرهنگ قرآن با عبارات: "ختم الله علی قلوبهم" مهر الهی بر دل‏هایشان زده شده، از آنان نام برده شده است.
۳ـ مغفرت خداوند مانند هر فعل دیگر قانون‏مند است. این رحمت از طریق مجاری معین شده است مثل نفوس كامله، ارواح پیامبران و اولیا به مردم می‏رسد.
۴ـ این مجاری طاهره، همان "شفیع"ها هستند كه با واسطه شدن بین اشخاص و خداوند از وی می‏خواهند آثار گناهان را محو سازد و یا به آنان مقاماتی عطا كند.۱۸
شفاعت كنندگان
همان گونه كه گفتیم واسطه و مجرای فیض شدن، قابلیّت‏هایی را می‏طلبد كه در برخی افراد وجود دارد. قرآن و روایات، برخی از این افراد را معرفی می‏كنند:
۱ـ پیامبر اكرم : "و من اللیل فتهجّد به نافلهٔ لك عسی ان یبعثك ربّك مقاما محمودا"۱۹ كه به اتفاق مفسران منظور از مقام محمود همان شفاعت است.۲۰
۲ـ امامان : قال الصادق(ع): "اذا كان یوم القیامهٔ نشفع من المذنب من شیعتنا فامّا المحسنون فقد نجاهم الله"۲۱ وقتی روز قیامت شد، از گناهكاران شیعیان مان شفاعت خواهیم كرد، اما نیكوكاران را خدا نجات می‏دهد.
۳ـ اهل بیت (ع): قال رسول الله(ص): "... یشفع اهل بیتی فیشفعون..."۲۲
۴ـ پیامبران: "قال اراغب انت عن آلهتی یا ابراهیم لئن لم تنته لارجمنّك واهجرنی ملیّا قال سلام علیك ساستغفر لك ربّی انّه كان بی حفیّا".۲۳
گفت: ای ابراهیم آیا از خدایانم روی می‏گردانی؟ اگر از رفتار خود دست برنداری، سنگسارت خواهم كرد، و از من برای روزگار درازی دور شو. ابراهیم گفت: سلام بر تو زود است كه برایت از پروردگارم آمرزش بخواهم، او نسبت به من مهربان است.
۵ ـ قرآن كریم: علی(ع): "اعلموا انّه (قرآن) شافع مشفّع و قائل مصدّق و انّه من شفع له القرآن یوم القیمهٔ شفّع فیه"۲۴ بدانید قرآن شفاعت كننده است و شفاعت او پذیرفته می‏شود و گوینده است و گفتارش تصدیق می‏شود و هر كسی قرآن برای وی، روز قیامت شفاعت كند، شفاعت قرآن درباره‏اش پذیرفته خواهد شد.
۶ـ اعمال: پیرامون شفاعت اعمال سه دیدگاه وجود دارد؛ اعمال صالح به مقتضای اصل انعكاس اعمال در روحیات انسان، یك زمینه روحی برای نزول رحمت خداوند، پدید می‏آورند و مغفرت خداوند كه یك بخش از رحمت اوست، شامل شخص می‏شود. ؛ اطاعت انسان واسطه‏ای می‏شود تا خداوند او را به مقامات والا برساند. ؛ اعمال صالح برای خود حقیقتی خاص دارند و تجسم پیدا می‏كنند و حیات و شعور مخصوص به خود دارند از جمله آن‏ها این است كه برای صاحب خود از خدا طلب بخشش و از بین بردن آثار گناهان را می‏كنند. بر این اساس امام علی(ع) می‏فرماید: "فاجعلوا طاعهٔ الله... شفیعا لدرك طلبكم."۲۵ اطاعت خدا را برای رسیدن به خواسته‏های خود شفیع قرار دهید. "الصیام والقرآن، یشفعان العبد یوم القیامهٔ یقول الصیام ای رب منعته الطعام والشهوات للعبد بالنهار فشفعن فیه و یقول القرآن منعته النوم باللیل فشفعنی فیه..."۲۶ روزه و قرآن برای كسی كه روزه گرفته و شب‏ها قرآن تلاوت كرده‏اند، شفاعت می‏كند. روزه می‏گوید: پروردگارا! من این شخص را از خوردن غذا و انجام شهوات در روز منع كردم، پس شفاعت مرا درباره‏اش بپذیر. قرآن می‏گوید: من این شخص را از خواب شب باز داشتم، پس شفاعت مرا درباره‏اش بپذیر. پس شفاعت هر دو درباره صاحبانش پذیرفته می‏شود.۷ ـ فرشتگان.۲۷
۸ ـ دوستان اهل بیت: علی(ع): "لنا شفاعهٔ و لاهل مودتنا شفاعهٔ"۲۸ برای ما شفاعتی است و برای اهل مودّت و دوستی ما هم شفاعتی است. ۹ـ مؤمنان: "شیعتنا الّذین یقیمون الصلاهٔ و یؤتون الزكاهٔ و یحجون البیت الحرام و یصومون شهر رمضان و یوالون اهل البیت و یتبرّون عن اعدائهم... و ان أحدهم لیشفع فی مثل ربیعهٔ و مضر فیشفعهم الله فیهم لكرامهٔ علی الله عزّوجل"۲۹ شیعیان ما آن‏ها هستند كه نماز می‏خوانند، زكات می‏دهند و حج خانه خدا را به جا می‏آورند و ماه رمضان روزه می‏گیرند و با اهل بیت رسالت دوستی كرده و از دشمنانشان بیزاری می‏جویند یكی از آنان برای جمعیتی به عدد جمعیت دو قبیله ربیعه و مضر (بزرگ‏ترین قبیله‏ها) شفاعت می‏كند و خداوند شفاعت او را می‏پذیرد، چون نزد خدا گرامی است.
شرایط شفاعت شوندگان
گفتیم در شفاعت، شخص تقاضا كننده، شخص دیگر را واسطه قرار می‏دهد تا از خداوند نیاز وی را بخواهد.
بنابراین، اولین شرط، همان اعتقاد به شفاعت خواهد بود، لذا پیامبر اكرم(ص) فرمود: "من لم یؤمن بشفاعتی فلا اَنا لَهُ شفاعتی"۳۰ آن كه به شفاعت من ایمان نداشته باشد، شفاعت من به او نمی‏رسد.
بعد از این اصل كلی، در روایات به صورت موردی اشخاصی از شفاعت محروم شده‏اند مانند: كافر؛۳۱ مشرك؛۳۲ ستمگر؛۳۳ دشمن اهل بیت؛۳۴ آزار رسان به ذریّه رسول خدا؛۳۵ پرداخت نكردن مهر؛۳۶ فروشنده فرد آزاد؛۳۷ كسی كه نماز را كوچك بشمارد؛۳۸ فریبكار و خیانت‏كار؛۳۹ زناكار؛۴۰... در یك نگاه مجدد متوجه می‏شویم، در مورد حق النّاس، شفاعت وجود ندارد. همین طور درباره گناهان اعتقادی مخصوص، مانند شرك؛ كفر و... در مورد حق الناس، اگر شخصی آن را بپردازد و تنها، گناه نافرمانی برگردنش بماند، باز استحقاق شفاعت را خواهد یافت. پس، این روایات، متجاوزان به حقوق مردم را از جهت "حق مردم" از دایره شفاعت، بیرون برده است. در مورد شرك و كفر نیز مسلم است كه اصل اعتقاد به شفاعت جای تأمّل دارد. البته برخی گناهان نیز از دایره شفاعت بیرون هستند كه دلایل آن نامعلوم است و این دسته از روایات این خاصیت را دارند كه درباره خارج بودن گناهان مورد اشاره، از دایره شفاعت، احتمالی ایجاد می‏كنند و در نتیجه حد و مرزهای شفاعت به صورت اثباتی و نفی از حالت قطعی بودن، بیرون می‏آید و مردم در حالتی بین خوف و رجا می‏مانند.۴۱
شفاعت حضرت معصومه (س)
با توجه به مباحث گذشته و اثبات اصل شفاعت، توضیح مبانی و گستره شفاعت و... به نظر می‏رسد موضوع شفاعت حضرت فاطمه معصومه(س) از سه جنبه قابل طرح و اثبات باشد:
۱ـ در روایات به مقام شفاعت اهل بیت(ع) تأكید شده است و بدیهی است حضرت فاطمه معصومه(س) كه خواهر امام رضا(ع) (از طرف پدر و مادر) می‏باشد، جزو این خاندان است پس مقام شفاعت وی قابل انكار یا تردید نخواهد بود.
۲ـ روایاتی پیرامون شفاعت مؤمنان نیز خواندیم و چه مصداقی برای مؤمن و مؤمنه می‏توان شایسته‏تر از بانوان اهل‏بیت، مثل فاطمه معصومه(س) برشمرد.
"لایزال المؤمن یشفع حتی یشفع فی جیرانه و خلطائه و معارفه"۴۲ مؤمن پیوسته شفاعت می‏كند، حتی درباره همسایگان و معاشران و آشنایانش.
۳ـ سومین جنبه، مربوط به روایاتی است كه در خصوص حضرت فاطمه معصومه(س) از اهل بیت(ع) نقل شده است، و البته خود این روایات چند دسته‏اند:
الف : تصریح به مقام شفاعت:
در برخی از روایات وارده، به شفیع بودن آن حضرت، تصریح شده است، مانند روایات زیر:
امام رضا(ع) به "سعد اشعری" فرمود: ای سعد چون به نزد آن حضرت (قبر فاطمه معصومه"س") رفتی رو به قبله بایست؛ سی و چهار مرتبه الله اكبر، سی و سه مرتبه سبحان الله، سی و سه مرتبه الحمدللّه بگو، آن گاه بگو..." "اتقرّب الی اللّه بحبّكم والبرائهٔ من أعدائكم والتسلیم الی الله... یا فاطمهٔ اشفعی لی فی الجنّهٔ فانّ لك عنداللّه شأنا من الشأن."۴۳ در این زیارت نامه كه امام رضا(ع) به سعد توصیه می‏كند ابتدا با شفاعت خواستن عملی زائر رو به رو هستیم. زائر با استفاده از ابراز دوست داشتن اهل بیت و دشمنی با دشمنان آن‏ها و تسلیم به خدا، خود را با آنان همرنگ و همراه می‏سازد و همگام نشان می‏دهد و بعد اعلام می‏كند به وسیله این اعمال نسبت به شما، می‏خواهم به خدا نزدیك شوم. آنگاه به طور ویژه از فاطمه معصومه(س) نزد خدا شفاعت می‏خواهد و در مرحله سوم دلیل این كه این بانو را برای شفاعت برگزیده بیان می‏دارد: "فانّ لك عندالله شأنا من الشأن". زیرا تو نزد خدا منزلت والایی داری.
۲ـ امام صادق(ع) فرمود: "ألا انّ للّه تعالی حرما و هو مكهٔ، الا انّ لِرسول اللّه حرما و هو المدینهٔ؛ ألا انّ لامیرالمؤمنین حرما و هوالكوفهٔ؛ ألا انّ حرمی و حرم ولدی بعدی قم؛ الا اِنَّ قم كوفتنا الصغیرهٔ، ألا اِنّ للجنهٔ ثمانیهٔ أبواب، ثلاث منها الی قم، تقبض فیها امرأهًٔ هی من ولدی و اسمها فاطمهٔ بنت موسی بن جعفر، تدخل بشفاعتها شیعتنا الجنهٔ باجمعهم."۴۴ بدانید كه برای خداوند متعال حرمی است و آن مكه است، بدانید برای رسول خدا حرمی است و آن مدینه است، بدانید امیرمؤمنان حرمی دارد كه كوفه است؛ بدانید حرم من و حرم فرزندان بعد من قم است. بدانید قم كوفه كوچك ما است؛ بدانید بهشت هشت در دارد كه سه در آن به سوی قم است بانویی از فرزندانم كه اسمش فاطمه دختر موسی بن جعفر است در آن وفات می‏یابد به وسیله شفاعت او همه شیعیان ما وارد بهشت می‏شوند. گروه دوم یا مؤید این مقام، مربوط به روایاتی است كه بهشت را در مقابل زیارت فاطمه معصومه(س) معیّن كرده‏اند مانند این روایات: شیخ صدوق با سند صحیح از امام رضا(ع) نقل كرده است كه: "من زارها فله الجنّهٔ"۴۵ هر كس او را زیارت كند، بهشت برای اوست. محمد بن قولویه در كامل الزیارات از امام جواد(ع) نقل كرد: "من زار عمّتی بقم فله الجنّهٔ"۴۶ هر كسی عمه‏ام را در قم زیارت كند، بهشت برای اوست. علامه مجلسی از امام رضا(ع) نقل می‏كند: "من زارها عارفا بحقها فله الجنّهٔ"۴۷ هر كس زیارت كند او را در حالی كه عارف به حق او باشد، پس بهشت برای اوست.
گستره شفاعت :
به طور قطع، میزان كمال نفس و عزّت هر شخص نزد خداوند، در گستره مقام شفاعت وی دخیل است. از این رو می‏بینیم، برخی تنها برای خانواده خود، عده‏ای برای تعدادی معدود، گروهی برای شیعیان و در نهایت رسول اكرم شفیع برای همه است. درباره مؤمنان خواندیم كه: "لایزال المؤمن یشفع حتی یشفع فی جیرانه و خلطائه و معارفه"۴۸ مؤمن پیوسته شفاعت می‏كند تا آن كه حتی درباره همسایگان و معاشران و آشنایانش هم شفاعت می‏كند. درباره پیامبر می‏خوانیم: "انی لارجوا ان اشفع یوم القیامهٔ عدد ما علی الارض من شجرهٔ و مدرهٔ"۴۹ من امید دارم كه به عدد درختان و كلوخ‏هایی كه در روی زمین است، از افراد شفاعت كنم. نكته جالب این است كه در بین بانوان بعد از فاطمه زهرا(س) كسی مانند فاطمه معصومه(س) این مقام را ندارد.۵۰ مقام حضرت فاطمه معصومه چنان والاست كه امام صادق فرمود: "تدخل بشفاعتها شیعتنا الجنهٔ باجمعهم."
نقل یك حكایت
نقل است: روزی "حاج شیخ عباس قمی" (ره) در تیمچه بزرگ قم به مناسبت ایام فاطمیه به منبر رفته بود، گفت: یك شب میرزای قمی ـ صاحب قوانین ـ را در عالم رؤیا دیدم، پرسیدم: آیا شفاعت اهل قم به دست حضرت معصومه(س) است؟ میرزای قمی با قیافه شگفت زده‏ای به من نگاه كرد و فرمود: "شفاعت اهل قم با من است." شفاعت عالَم با حضرت معصومه(س) است.۵۱ البته همان گونه كه پیداست، تأیید و تقویت این گونه مطالب در سایه روایات و نصوص قابل پذیرش است كه در این زمینه روایاتی كه خواندیم مؤیّدی كافی به شمار می‏روند.
شافع یوم معاد
یا رب این خلد برین یا جنت المأواستی یا همایون بارگاه بضعه موساستی
این همایون بانو كه در درج شرافت اختری است نسل پاك زاده انسیه حوراستی
فاطمه اخت الرضا سلطان دین روحی فداك خاك درگاه تو از عرش علا اعلاستی
مرجع اهل زمان و شافع یوم المعاد خواهر سلطان دین و ثانی زهراستی
خادم
منابع:
۱.زادالمعانی، حاشیه، ص۴۶۸، ناسخ التواریخ، زندگی امام كاظم ج۱۳
۲. شفاعت احمد مطهری، غلامرضا كاردان، مؤسسه در راه حق
منبع:ماهنامه پاسدار اسلام ، شماره ۲۳۰
نویسنده: محمد عابدی میانجی

منبع : خبرگزاری فارس