میشائل هانکه: اخلاق‌گرا یا انسان‌ستیز؟

میشائل هانکه فیلمساز اتریشی، ده سال پیش با فیلم خود «بازی‌های بامزه» همه را شوکه کرد. در این فیلم، دو مرد جوان بی‌دلیل وارد خانه‌ای می‌شوند و اعضای خانواده ‌را به یک بازی بی‌رحمانه بر سر مرگ و زندگی می‌کشند. این فیلم از آن جهت گیج‌کننده بود که تماشاگر نمی‌توانست انگیزش‌های دو جوان خلافکار را درک کند.
موضوع برای خود هانکه، رویکرد نسبت به خشونت در رسانه‌ها بود. این فیلمساز، فیلم خود را بیش از هر چیز برای بازار فیلم آمریکا مهم می‌دانست. ولی از آنجا که این فیلم در سینماهای کوچک نمایش داده شد، اکنون خود هانکه همان فیلم را این بار با ستارگان معروف هالیوود چون «نائومی واتس» و«تیم روس» بازسازی کرده است.
شوکه کننده در فیلم «بازی‌های بامزه» ـ چه در ساخت نخستین و چه در روایت آمریکایی آن ـ این است که دو جوان متخلف، انگیزه‌ای واقعی ندارند. آنان از خانواده‌هایی مرفه برخاسته‌اند و از سر ملال، در شکنجه‌ی روحی و جسمی به دنبال تفریح می‌گردند.
اگر انسان به عنوان تماشاگر تلاش کند رفتار آنان را بفهمد، کارگردان به یاری‌اش نمی‌آید. فیلمساز اتریشی خونسرد و عینی، بازی‌های همواره پلیدتر و بی‌رحمانه‌تر دو جوان را که «پتر» و «پاول» نام دارند صحنه‌گردانی می‌کند.
این فیلم ده سال پیش نیز همه را شوکه و گیج کرد، زیرا در آن راه برون‌رفتی وجود نداشت. تماشاگر از یکسو با قربانیان احساس همدردی می‌کند و از سوی دیگر به دام چشم‌چرانی (وویوریسم) می‌غلتد.
هانکه این اتهام را رد می‌کند که می‌تواند با فیلم خود درباره‌ی خشونت، به خلافکاران آینده الهام بخشد. وی می‌گوید: «من هم باور ندارم که یک فیلم یک الگوست. به باور من، مجموعه‌ی همه‌ی این پورنوگرافی‌های خشونت هستند که به کاهش موانع بازدارنده می‌انجامند.
از آنجا که خشونت بطور مستمر در رسانه‌ها موجود است، آدم به آن عادت می‌کند. خشونت بی‌وقفه در تلویزیون و در به اصطلاح مستندات آن یعنی خبرها و همچنین در فیلم وجود دارد. اگر مستمرا چنین باشد، تماشاگر به آن عادت می‌کند و قبح آن از دست می‌رود. این مساله به نظر من خطرناک است. من فکر نمی‌کنم که یک فیلم به تنهایی بتواند کسی را تحریک کند».
روایت آمریکایی فیلم «بازی‌های بامزه»، تجربه‌ی بصری دردناکی است. لازم نیست آدم فیلم اصلی را که در آن «اولریش موهه» و «سوزانه لوتار» بازی می‌کردند دیده باشد.
جالب، تفاوت‌های ظریف (نوآنس‌های) این فیلم است. در روایت بازسازی شده‌ی فیلم، «نائومی واتس» نقش زن قدرتمندی را بازی می‌کند، در حالی که «تیم روس» به عنوان پدر خانواده ضعیف‌تر است. اگر بازی «اولریش موهه» را در فیلم اصلی با وی مقایسه کنیم، باید گفت که «موهه» ماندگارتر ایفای نقش کرده است. «بازی‌های بامزه» فیلم مورد علاقه‌ی این هنرپیشه بود که سال پیش درگذشت. میشائل هانکه برای اولریش موهه ارزش زیادی قائل بود. وی تنها هنرپیشه‌ی مردی بود که هانکه بارها می‌خواست با او همکاری کند.
هانکه با هنرپیشگان فرانسوی چون «ژولیت بینوشه» و «ایزابل اوپرت» بارها همکاری کرده است. این کارگردان اتریشی در فرانسه آوازه‌ی بهتری دارد تا در آلمان یا اتریش. او فیلم‌های دردآوری ساخت مانند «نوازنده‌ی پیانو» که به خاطر صحنه‌‌های بی‌پروا لقب «فیلم جنجالی» به خود گرفت. هانکه با چیزهایی که نشان می‌دهد شوکه نمی‌کند، بلکه بیشتر با چیزهایی که نشان‌داده‌ها برمی‌انگیزند.
آیا هانکه خود را یک اخلاقگرا می‌داند؟ خود او چنین پاسخ می‌دهد: «می‌خواهم بگویم که هر بیان هنری، یک بیان اخلاقی است، به شرطی که شایسته‌ی نام هنری باشد.
بنابراین من مخالفتی با این مساله ندارم. بستگی به آن دارد که اخلاق‌گرا را چگونه تعریف کنیم. اگر اخلاقگرا را از دیدگاه خنده‌دار و طنز پست‌مدرن بنگریم، یعنی کسی که به عنوان سرآموزگار می‌خواهد به دیگران بگوید چه کار کنند، باید بگویم که من اخلاقگرا نیستم.
ولی اگر اخلاقگرا کسی است که تماشاگر یا منتقد را جدی می‌گیرد، زیرا آنان هم او را مانند خودش جدی می‌گیرند، باید بگویم که من یک اخلاقگرا هستم».

میشائل هانکه