تحقیق در آموزه های دینی اسلام

بر پایه‌ی آموزه های دینی اسلام، رفتارهای انسان نقش اصلی در شكل‌گیری هویت ثانوی انسان دارد و كیفیت تصمیم و رفتارهای انسان علاوه براین كه در هویت ثانوی انسان اثر مستقیم می‌گذارد بلكه كیفیت زندگی فردی و اجتماعی امروز و فردای او را نیز تحت تأثیر قرار می‌دهد. آیاتی مثل“ ولتنظر نفس ما قدّمت لغد‏ٍ” ( حشر ۱۸) “ وقفوهم انّهم مسئولون” (صافات ۲۴) گویای این حقیقت است كه انسان نمی‌تواند بدون توجه به اثرات رفتارها، هر كاری را انجام دهد ، او با داشتن نعمت گوش، چشم، حس حقیقت جویی ، زیبا دوستی و عقل مسئول رفتارهای فردی و اجتماعی است و اجازه ندارد بدون دلیل تابع دیگران گردد “ولاتقف مالیس لك به علم انّ السّمع و البصر و الفؤاد كلّ اولئك كان عنه مسئولا”(اسرا ۳۶) انسان باید با به كارگیری این نعمت ها و انتخاب بهترین شیوه‌ی زندگی شاكر این نعمت ها باشد ولی اكتفا به ظواهر دنیا و تقلیدهای كوركورانه باعث شده كه درصد پایینی از مردم این نعمت ها را به درستی شناخته و از آن ها استفاده نمایند“ قلیلاً ما تشكرون ”(سجده ۹)
بنابر این در آموزه های دینی اسلام توجه به عقل و ابزارهای شناختی دیگر تحقیق از اهمیت ویژه‌ یی یبرخوردار است و برای این كه انسان به درستی بتواند از این ابزارها استفاده كند رویكرد ویژه‌یی به محقق، ماهیت تحقیق، ابزارهای تحقیق، موانع تحقیق و كیفیت تحقیق دارد. مولّف تلاش كرده مقاله را طوری تنظیم نماید كه خواننده توان جوابگویی به سئوالات زیرا را داشته باشد:
۱-تحقیق در آموزه های دینی اسلام چه مفهومی دارد و چگونه می‌توان به حقایق دست یافت؟
۲- هدف اساسی تحقیق در آموزه‌های دینی اسلام چیست و در چه عرصه‌هایی باید تحقیق نمود؟
۳-محقق كیست و چه ویژگی هایی در آموزهای دینی اسلام دارد؟
۴-ابزارهای تحقیق در آموزه‌های دینی چیست و چگونه می توان از آن ها به درستی استفاده كرد؟
راه‌جویی و راه‌یابی در بستر زندگی خصیصه‌های است كه انسانها همواره درچالشهای زندگی با آن سروكار دارند دراین وادی آنهایی موفق به راه‌یابی صحیح می‌شوند كه بدانند چرا، كجا و چگونه باید تحقیق، گردآوری اطلاعات، استدلال و استنباط كنند. نقش بسزای تحقیق در امر توسعه و رشد زندگی فردی و اجتماعی جوامع بشری امروزه باعث شده است كه در تمام سطوح آموزشی به تعلیم آن توجه نمایند .
دین اسلام به عنوان كاملترین دین الهی در آموزه‌های خود به صورتهای مختلف از روزی كه بر قلب مبارك پیامبر اسلام (ص) نازل شده است به امر تحقیق توجه نموده است در همین راستا كلمه “تعقلون” ۲۴ بار كلمه“یعقلون” ۲۲ بار و “ نعقل” و “یعقلها ” هركدام یكبار در قرآن تكرار شده‌ است. مفهوم اساسی این كلمات توجه به آیات و نشانه‌های الهی و راه یابی درست است ولی متأسفانه توجه به ظواهر و راهت‌طلبی و یا عدم استفاده صحیح از ابزارهای شناخت باعث شده است كه اكثر مردم به این امر مهم توجه نكنند “ و ما تأتیهم من آیه من آیات ربهم الا كانوا عنها معرضین” و با تأسف اعلام كنند “ و قالوا لو كنا نسمع او نعقل ماكنا فی اصحاب السعیر ”. در این مقاله سعی شده است مقوله تحقیق در آموزه‌های دینی اسلام بازخوانی دوباره گردد و بخشی از ابعاد مختلف آن نمایان گردد.
● ماهیت تحقیق
تحقیق مصدر باب تفعیل از ماده فعل حق می‌باشد. در زبان عربی فعلی كه به باب تفعیل رفته باشد معنایش این است كه ماده فعل به تدریج بوجود می‌آید. بنابر این تحقیق به مفهوم لغوی یعنی به تدریج به حق رسیدن . حق در لغت به‌‌ معانی ثابت، موجود ثابت ویا ثابتی‌كه انكار آن روا نباشد آمده است و در علوم مختلف بر اساس اصول و مبانی ثابتی كه هركدام دارند تعریف خاصی از حق می‌كنند ولی همه این تعریفها متضمن مفهوم وجودی هستند و اینكه وجودش ضروری است از این رو در تعریف حق دو معنی مندرج است كه در حكم جنس و فصل می‌باشند:
۱- وجود داشته باشد. ۲- و باید وجود داشته باشد.
بر این اساس حقیقت به امری اطلاق می‌گردد كه‌‌ اولاً وجود داشته باشد و اینكه هستی اش مطابق با واقع باشد و مقابل آن كذب و دروغ است. و بر این اساس باطل به چیزی گفته‌‌ می‌شود كه وجود نداشته باشد و به دروغ ادّعا كنند كه واقعیت دارد و هست .
بنابراین تحقیق یك رفتار منطقی و عقلانی است كه به تدریج صورت می‌گیرد و هدف غایی آن دست یافتن به اطلاعاتی است كه وجود دارند و باید وجود داشته باشند تا مشكلی حل گردد و یا زمینه را برای حل مشكلات فراهم نماید
بنابراین واژه تحقیق گویایی نكات زیر است:
۱-حق و دست یافتن به آن هدف غایی تحقیقات است،
۲-تحقیق به تدریج صورت می‌گیرد و زمان بردار است،
۳-تلاش و كوشش لازمه تحقیق بوده و برای رسیدن به نتیجه مطلوب باید شكیبا بود،
۴-تلاش و كوشش برای دست یابی به حقیقت ابزار لازم می‌طلبد و استفاده نادرست از ابزار انسان را از دستیابی به حقایق محروم می‌سازد،
۵- تحقیق دلالت برحاصل كار دارد از این رو نیازمند فاعلی است كه آن را انجام دهد یعنی محقق.
● جایگاه تحقیق در آموزه‌های دینی اسلام
در فرهنگ اسلامی انسان تنها موجودی است كه در نظام آفرینش، خلقت او به صورتی نگاشته شده است كه نظام آفرینش او در پنچ مرحله‌ی ذر، رَحِم، دنیا، برزخ و قیامت شكل می‌گیرد در طول این سفر تكوینی نفس و واقعیت انسان براساس میزان فعالیتها سعه‌ی وجودی یافته و درجات كمالی طی می‌كند و در هر دوره با توجه به شرایط فیزیكی كه در آن قرار می‌گیرد ابزار فیزیكی لازم را برای آن می‌سازد این فرآیند ابزارسازی یا ماهیت‌گیری در دوره‌ی رحم ـ انعقاد نطفه تا تولد ـ با توجه به تغذیه معنوی و مادی پدر و مادر شكل می‌گیرد و در دوره‌ی دنیوی ـ تولد تا وفات ـ با تجسم رفتارهای انسان شكل می‌گیرد (بدن مثالی)، بنابراین در نظام آفرینش ابزار ماهوی هر دوره‌ی زیستی انسان در مرحله قبلی ساخته می‌شود و كیفیت آن بستگی به نوع ساختار فیزیكی دارد كه درآن شكل گرفته است، در این سفر تكوینی چگونگی و كیفیت زندگی انسان وابسته به ابزاری است كه در مرحله قبلی ساخته و با خود می‌آورد“ كل نفس بما كسبت رهینه” و “ كل امری بما كسبت رهین” كیفیت بدن انسان در دنیا بستگی به نوع رفتارها و تغذیه‌های پدر و مادر دارد كه در دوره‌ی رحم مادر شكل گرفته است به عبارت دیگر سلامتی جسمی و روانی كودك در موقع تولد تابعی از كیفیت تغذیه‌های مادی و غیرمادی پدر و مادر است. مادر اختیار و توان این را ندارد كه از تأثیر غذای كه می‌خورد یا فیلمی كه نگاه می‌كند بر بچه‌ای كه در شكم دارد جلوگیری كند ولی این اختیار و توان را به او داده‌اند كه از طریق مطالعه و آشنایی با اثرات جسمی و روانی آنها بهترین مورد را انتخاب نماید تا بچه‌اش در سلامتی كامل متولد گردد.
بنابراین آموزه‌های دینی اسلام گویای این حقیقت است كه قانون خلقت قلم ترسیم چهرهٔ انسان را به دست خودش سپرده است كه هرطور كه می‌خواهد ترسیم نماید. و آنچه در آثار اسلامی رسیده است مبنی براینكه انسانها در قیامت بر طبق خصلتهای اكتسابی روحی، نه اندام ظاهری جسمانی، محشور می‌گردد و تنها افرادی به شكل و صورت انسانی محشور می‌گردند كه اخلاق و خویهای اكتسابی و ابعاد ثانوی روح آنها متناسب با شأن و كمالات انسانی باشد ، بیان دیگری از این واقعیت نظام تكوین انسان است.
از نظر قرآن انسان موقع تولد چیزی نمی‌داند ولی ابزارهای در اختیار او قرار گرفته است كه با بكارگیری صحیح آنها می‌تواند بهترین شیوه و چگونه زیستن را برای خود انتخاب نماید “ والله اخرجكم من بطون امهاتكم لاتعلمون شیئاً و جعل لكم السمع و الابصار و الافئده لعلكم تشكرون” انسان در دنیا با استفاده درست ابزارهای تحقیق یعنی چشم، گوش، و عقل، ثواب را از ناسره تشخیص می‌دهد هویت و شخصیت خود را می‌سازد و كیفیت زندگی امروز و فردای خود را رقم می‌زند.
قرآن كریم ایمان را برپایه تعقل و تفكر گذاشته است ، قران همواره از مردم می‌خواهد از تحقیق و اندیشه به ایمان برسند. از این رو در آموزه های اسلام جمود بدتر از جهالت است چرا كه ضد روح تحقیق است و این روح مقدس را از مردم می‌گیرد و شاید گفت همانطوریكه جمود از جهل زشتر است، حس تحقیق از خود علم مقدس تر است. علم آنگاه مقدس و قابل احترام است كه با روح تحقیق توأم باشد. روح تحقیق آنگاه وجود دارد كه بشر به نفس علم و اطلاعات خود معترف‌ باشد
و از طرفی یكی از مسائل مستخرجه از آموزه‌های دینی این اصل است كه: ( اصول دین تحقیقی است و تقلیدی نیست و به همه مسلمانان واجب است كه از روی تحقیق به اصول دین یقین پیدا نمایند) و در مسئله اول تمام رساله‌های عملی فقهاء و مجتهدین به این موضوع اشاره می‌شود. بنابراین آموزه‌های اسلام تقلید در اصول دین را جایز نمیداند و ضرورتاً تحقیق را لازم می‌شمارند به عبارت دیگر همه مسلمانان باید محقق باشند و بدون تحقیق نمی‌توانند اسلام را بپذیرند یعنی پذیرش اسلام، دلیل می‌طلبد كه باید از طریق تحقیق به آن دست یافت.
و در بستر تحولات اجتماعی به قول شهید مطهری: پیدایش فلسفه در عالم اسلام كه به نوبه خود شكوك و شبهاتی برمی‌انگیخت، موجب شد كه بیش از بیش ضرورت تحقیق در مبانی ایمانی اسلام و دفاع از آنها در میان مسلمین احساس شود.
● محقق در آموزه‌های دینی اسلام
چنانكه می‌دانیم گردآوری، تركیب، تجزیه و تحلیل اطلاعات اقدام های اساسی یك محقق است. و اینكه میزان اعتبار و مفید بودن تحقیق بستگی به میزان واقع‌نگری محقق و عدم دخالت تمایلات شخصی محقق در استدلالها و نتیجه‌گیری دارد.
در فرهنگ اسلامی شناخت و آگاهی از حقایق، تنها دلیلی است كه انسان می‌تواند از دیگران تبعیت و پیروی كند و این یك امر فطری است؛ آیه“ ولاتقف مالیس لك به علم” به گفته علامه طباطبایی انسان به چیزی كه بدان علم ندارد نباید معتقد باشد و چیزی را كه نمی‌داند نباید بگوید و كاری كه علم به آن ندارد نباید انجام دهد، زیرا همه اینها پیروی از علم است. چراكه آموزه‌های دینی پیروی از اطلاعات مبهم و غیر واقع را نهی كرده است ؛ برای اینكه پیروی از علم و حقیقت حكمی است كه فطرت بشر آن را امضا می‌كند فطرت انسان در مسیر زندگی جزء رسیدن به واقع و متن خارج، هدفی ندارد او می‌خواهد به حقایق چنان دست‌رسی پیدا كند كه بتواند قاطعانه بگوید واقع و حقیقت همین است و بس. واین همان فطرت سالم انسانی انسان است كه او را به تقلید از علم عالم و متخصص وا می‌دارد و علم ِعالِم را علم خود می‌داند و پیروی از او را در حقیقت پیروی از علم خود می‌شمارد و شاهد این مدعی همان اعمال ارتكازی و فطری مردم است؛ فرد ناآشنا به راه به راهنما ، فرد مریض به تجویز دكتر و ارباب حاجت به اهل صنعت اعتماد می‌كند.
● موانع تحقیق
به عبارت دیگر در آموزه‌های دینی اسلام همه مردم ذاتاً محقق هستند و دنبال حقیقت می‌باشند تا با استفاده از ابزارهای كه در اختیار او قرار داده شده است هویت خود را شكل دهد ولی مردم به دلایل زیر توان استفاده صحیح از آنها را از دست می دهند و به ناچار از دست یابی به اطلاعات صحیح و درست محروم می‌شوند و طبیعتاً به نتایجی می‌رسند كه واقعیت ندارد :
الف ـ سطحی نگری : یكی از عواملی كه باعث می‌شود محقق نتواند به اطلاعات درست و صحیح دسترسی پیدا كند اكتفا به اطلاعاتی است كه به راحتی در دسترس قرار می‌گیرد، این عارضه باعث می‌شود از كنار بسیاری از اطلاعات براحتی عبور كند بدون اینكه به اهمیت و دلالت اطلاعاتی كه از دست می‌دهد متوجه باشد “ و ما تأتیهم من آیه من آیات ربهم الا كانوا عنها معرضین ” سطحی نگری باعث می‌شود تحقیق به نتایجی منتهی شود كه توان حل ریشه‌ای مشكلات را نداشته باشد و تنها به صورت موقت عوارض را پنهان سازد.
ب ـ ظاهر نگری: مهمترین عاملی كه باعث می‌شود انسان به ظواهر توجه نموده و آنها را به جایی اصل و واقعیت بگیرد نداشتن شاخصها و ملاكها است به عبارت دیگر وقتی محقق نتواند گویه‌های متغیرهای مستقل و وابسته تحقیق را به درستی شناسایی و احصاء نماید و روایی و اعتبار آنها را بسنجد در گردآوری اطلاعات به اشتباه سراغ اطلاعاتی می‌رود كه در راستایی تحقیق او نیست و همین داده‌ها در تجزیه و تحلیل باعث انحراف می‌گردد.آموزه‌های دینی اسلام برای جلوگیری از این انحراف میزان و معیاری برای پذیرش اطلاعات در اختیار پیروان خود قرار می‌دهد برای مثال اگر محقق از ابزار مصاحبه و بررسی اسناد به جمع آوری اطلاعات می‌پردازد به او تاكید دارد “ انظر الی ما قال و لا تنظر الی من قال ” و آیه “ فبشر عبادی الذین یستمعون القول فیتبعون احسنه ”حقانیت و درستی داده ‌ها ، محتوای سخن و كلام گوینده است نه شخصیت گوینده . شخصیت حقوقی گوینده و صاحب سند هرچند از نظر اجتماعی در جایگاه معتبری قرار داشته باشد ولی نمی‌تواند دلیل حقانیت سخنان او باشد.
ج ـ شخصیت زدگی: مقهور شخصیت دیگران شدن آفتی است كه پرده بر روی حقایق می‌اندازد و اجازه نمیدهد محقق به اطلاعات صحیح دسترسی پیدا كرده و از آنها استفاده كند نگاهی گذرا به تاریخ مؤید این واقعیت تلخ است كه یكی عامل مهمی كه باعث انحراف مردم از دستیابی به اطلاعات صحیح و درست شده است و او را به جبهه‌گیری در مقابل حقیقت و واقعیتها واداشته همین عامل بوده است. نتیجه چنین برخوردی با داده‌ها منجر به این می‌شود كه انسان امورات كاذب و دروغین را حقیقت پنداشته و در استدلالها از آنها استفاده نماید و براساس استنتاجهای تحقیقی، سبك و شیوه زندگی و كیفیت مراودات اجتماعی را انتخاب كند “ یا ویلتی لیتنی لم أتخذ فلاناً خلیلاً ” و متأسفانه ناثوابی انتخابها زمانی رخ از پرده بیرون می‌اندازد كه دیگرفرصتها از دست رفته است و نمی‌توان گذشته را اصلاح نمود و یا به سختی و با هزینه گزاف صورت گیرد و این جاست كه جزء ندای پشیمانی و حسرت از وضع دیگران و یا انگشت حسرت به دندان نتوان گرفت. “ كلما القی فیها فوج سألهم خزنتها الم یأتكم نذیر قالو بلی قد جاءنا نذیر فكذبنا و قلنا ما نزّل الله من شی ان انتم الا فی ضلال كبیر و قالوا لو كنّا نسمع او نعقل ما كنّا فی اصحاب السعیر ”
د ـ وابستگی : كیفیت گزینش داده‌ها و پردازش آنها در تركیب اطلاعات و تجزیه و تحلیل آنها از عوامل مهم اثرگذار در ارزیابی تحقیق است . از آفت عمده‌ای كه محققین را در این مراحل تهدید كرده و او را به انحراف می‌كشاند جهت گیری ذهنی محقق است . اصل علاقه مندی انسان به داشته‌های ذهنی “ كل حزب بما لدیهم فرحون ” و یا عادت به امور عاملی است كه در صورت عدم كنترل باعث قالب بندی ذهنی و برداشتهای یك جانبه می‌گردد ، از این رو در طول تحقیق باید كنترل شود تا امكان گزینش اطلاعات در راستای محتوای ذهنی محقق از بین رود؛ چراكه آدمی وقتی به ایده‌ای، شخصی، یا چیزی علاقه داشته باشد باعث ایجاد فیلتر پذیرش موردی در گوش، چشم و ذهن او می‌گردد و فرد را ناخودآگاه به پذیرش داده‌ها و اطلاعاتی سوق دهد كه در راستای آنها است چنانكه امیرالمومنین علی (ع) می‌فرماید: “ و من عشق شیئاً اعشی بصره و امرض قلبه فهو ینظر بعین غیر صحیحه” كسی كه به چیزی عشق می ورزد و او را دوست می‌دارد باعث می‌شود كه چشمش كور شود و قلبش مریض گردد و در نتیجه با چشمی به مسائل نگاه كند كه درست نمی‌بیند و تنها چیزهای ببیند كه مؤید معشوقش باشد و تنها چیزی را بپذیرد كه در توصیف او بر آید. از این رو در آموزه های دینی اسلام برای رسیدن به واقعیت و قضاوت صحیح ، محقق باید خود را از وابستگیهای ذهنی و فكری و عادتها دور نگهدارد و آنها را به عنوان متغیرهای مزاحم و مداخله گر تحت كنترل درآورد یا حذف نماید.
هـ ـ جمود فكری: ذهنی كه باورهای خاصی اعتقاد پیدا كرده است و یا در اثر مداومت معاشرت با افراد و اشیاء تصویر خاصی در ذهن او شكل گرفته باشد و در مقابل اطلاعات مغایر با محتوای ذهنی مقاومت نشان دهد، فردی است كه از جمود فكری برخوردار است. جمود فكری اصولا مخالف روح تحقیق است و به سختی می‌تواند محقق باشد چراكه كه اصل بدیهی در تحقیق، پذیرش داده‌های مختلف و چه بسا متضاد و انعطاف در مقابل پدیده‌های است كه جامعه آماری و جامعه نمونه تحقیق را می‌سازد.
تاریخ زندگی بشر مؤید این است كه افراد متحجر زمانی به حقیقت جمود فكری و وضع نامناسب فكری خود پی می‌برند كه از فضای قبلی خارج شده و در شرایط زیستی دیگری قرار گیرند و یا تحول چشم‌گیری در آنها بوجود آید؛ امیرالمومنین (ع) در دوره زمامداری با تعدادی از اینها هم عصر بود حضرت (ع) برای ارشاد اینها خطبه‌های متعددی ایراد كرده است و از آنها می‌خواست برای مشخص شدن حقانیت او تحقیق كنند ولی مردم توجه نمی‌كردند و ایشان علت را در جمود فكری آنها می‌دانست و می‌فرمود : “ غدا ترون ایامی، و یكشف لكم عن سرائری، تعرفوننی بعد خلو مكانی و قیام غیری مقامی” فردا كه مرا از دست دادید و فرد دیگری آمد و حكومت را به دست گرفت متوجه حقانیت من می‌شوید و اسرار برای شما هویدا می‌گردد. پدیدهٔ زشت تاریخی كه جهان بشریت را از سریان علم لدنی محروم ساخت و به جایی دست یابی به سرچشمه‌های علوم و كشف حقایق هستی به اموری پرداخت كه بازگویی آنها نشان از حماقت تاریخی انسان است؛ تصور كنید اگر از منبع علمی كه مدعی واقعی “ سلونی قبل ان تفقدونی” و به راه‌های آسمانی عالم تر از زمینی بود “ فلأنا بطرق السماء أعلم منی بطرق الارض ” مجهولات زندگی بشری سئوال می‌شد و حقایق رخ از پرده پنهان آشكار می‌كرد قافله زندگی در چه مسیری قرار می‌گرفت و باید گفت اف بر كسانی كه قدر نعمت ندانسته و براحتی از آن گذشتند.
و ـ عناد فكری: چه بسا اتفاق می‌افتدكه محقق در تحقیق به نتایجی برسد كه مطایق با خواستها و تمایلات فكری و رفتاری او نیست و برای سرپوش گذاشتن حقیقت نتایج را تغییر دهد و برای توجیه اقدام به مهندسی معكوس كند یعنی اطلاعات را به صورتی در كنار هم قرار دهند كه همان نتایج تأیید شود و بعضی وقتها بخاطر عناد و دشمنی از اول بنا را بر محكومیت گذاشته و محدودهٔ نتایج را تعیین می‌كنند و اصولا افرادی كه عناد فكری دارند مثل متحجرین فكری شایستگی برخورداری از عنوان محقق را ندارند چراكه محقق به كشف حقایق می پردازد نه سرپوش گذاشتن بر آنها. آموزه‌های اسلام نیز به نكوهش جدی این افراد پرداخته است “ و لا تلبسوا الحقّ بالباطل و تكتموا الحقّ و انتم تعلمون”
ز ـ جزئی نگری یا عدم توجه به تمام ابعاد متغیرهای موضوع تحقیق؛ اگر محقق در مطالعه تمام ابعاد متغیرهای مسئله را مورد مطالعه و بازبینی قرار ندهد بطور طبیعی در مقام تجزیه و تحلیل دچار اشتباه می‌شود و به نتایجی می‌رسد كه جوابگویی همه مسائل نیست چرا كه ابعاد متغیر وقتی باهم مورد توجه قرار گیرند یك مفهوم تداعی می‌كند و زمانی كه بُعدی از آن مورد توجه قرار گیرد مفهوم دیگری و چه بسا مغایر با حالت كلی تبادر نماید (أ فتؤمنون ببعض الكتاب و تكفرون ببعض ) به فردی گفتند: چرا نماز نمی‌خوانی گفت به خاطر اینكه به قرآن عمل می‌كنم چرا كه در قرآن گفته است به نماز نزدیك نشوید ( ولا تقربوا الصلوه) گویند چرا تنها همین قسمت را پذیرفتی و ادامه آیه را نخواندی و به آن توجه نكردی ( وانتم سكاری) گفت: فعلاً به این قسمت عمل می‌كنیم و در آینده به هردو قسمت عمل خواهیم كرد. این جك یا داستان جقدر درست است نمی‌دانم ولی بیانگر حقیقت مهمی در مباحث معرفت شناسی و تحقیق است و این همان است كه گفتیم یعنی جزئی نگری باعث برداشت اشتباه و غلط می‌گردد. جدا كردن عنصر و بعُد مذهبی از نهاد بشری یكی از این اشتباه‌های تاریخی است كه در بستر زندگی بشر از طرف غرب رخ داده است كه با گذشت سالها آثار زشت آن خود را هویدا ساخته است كه مجال پرداختن به ‌آن در این مقال نیست.
● ویژگیهای محقق
در آموزه های دینی اسلام محققینی كه دارای اوصاف و ویژگیهای زیر باشند می‌توان مطمئن بود كه در گردآوری اطلاعات همه موارد را بدون توجه به تمایلات نفسانی و باورهای ذهنی مورد مطالعه قرار داده و جمع آوری می‌كنند و در مرحله تجزیه و تحلیل نیز از آنها استفاده می‌كنند و به نتایج تحقیق آنها می‌توان اعتقاد داشته و بدان پایبند بود:
۱-پشتكار و جدیت ، گردآوری اطلاعات كاری است كه از طریق مطالعه كتابها، مصاحبه با نخبگان و كار میدانی صورت می گیرد هریك از اینها مستلزم این است كه محقق تلاش جدی برای دستیابی به منابع و مطالعه آنها انجام دهد و این تلاش جند برابر می‌شود وقتی كه منابع در دست رس نباشد و یا به زبان دیگری باشد. این معنی را به زیبایی می‌توان در كلام امیرالمومنین علی (ع) در نهج‌البلاغه دید كه میفرماید: حق به دست نمی‌آید مگر با تلاش و جدیت ( ولا یدرك الحق الا بالجد)
۲- شكیبایی در برابر سختیهای ناشی از برخورد با ناملایمات و محدودیت های تحقیق؛ از عوامل مهمی است كه باعث می‌شود محقق بتواند تحقیق را به پایان برساند. چالشهای كه تحقیق در عرصه‌های مختلف گردآوری اطلاعات، دست‌رسی به منابع، كنترل متغیرهای مزاحم و مداخله گر تمایلات نفسانی، مشكلات زمان و شرایط محیطی در مقابل محقق قرار میدهد، نیازمند صبر، بردباری و حوصله است تا بتواند با سرافرازی و بدون تآثیرپذیری منفی در مقابل آنها داده‌های مورد نیاز را گردآوری نماید. این اهمیت باعث شده است در آموزه‌های اسلام افرادی كه در مقابل مشكلات و ناملایمات از خود صبر و شكیبایی نشان دهند بهترینهای مردم شناسانده شوند ( نعم الخلق التصبر فی الحق ) و بندگان صالح همدیگر را بدان سفارش دهند ( و تواصوا بالحق و تواصو ا بالصبر )
۳- شجاعت: وقتی تحقیقی صورت می‌گیرد انتظار این است كه محقق بعد از اتمام تحقیق نتایج آن را منتشر نموده و در اختیار مردم و یا سازمانهای زیرربط قرار دهد. گاهی تنافر و یا عدم تناسب نتایج تحقیق با وضع موجود ، عدم رضایت مسئولین به تغییرات، به خطر افتادن منافع گروهی و یا به خطر افتادن جایگاه فردی و اجتماعی محقق باعث می‌شود محقق توان انتشار و بیان واقعیات و نتایج تحقیق را از دست بدهد؛ در این عرصه محققینی كه از صفت شجاعت برخوردار هستند تنشهای اجتماعی را به جان و دل می‌پذیرند و حقایقی كه به آنها رسیده‌اند اعلام می كنند ( قل الحقّ و اِن كان مُرّاً ) گرچه به ضرر خودشان باشد.
۴- مقابله با تمایلات نفسانی: جلوگیری از اثرگذاری تمایلات نفسانی در مراحل مختلف تحقیق و یا كنترل آنها از عوامل مهم اعتبار و ارزش دهی یك تحقیق است چراكه گردآوری اطلاعات با جهت معین، تركیب، تجزیه و تحلیل آنها نتایجی به همراه خواهد داشت كه در راستای منویات محقق است به عبارت دیگر خروجی تحقیق نتایجی خواهد بود كه جنبه شخصی دارد بنابر این مخالفت و مقابله با این تمایلات از ضروریات یك تحقیق علمی است. در نگاه آموزه های دینی اسلام نفس آدمی به جهت راحت طلبی، همواره انسان را به پذیرش اموری سوق می‌دهد كه به آسانی در دست رس باشند به همین دلیل با كارهای كه سختی شرط انجام آنهاست به مخالفت برمی‌خیزد و طبیعتاً پیروی انسان از خواهشهای نفسانی باعث می‌شود كه از دست رسی به حقایق باز ماند.“ فاما اتباع الهوی فیصد عن الحق”
۵-توكل بر خدا و تنها از او كمك و یاری خواستن: محدودیتهای جسمی و روحی انسان همواره او را در بستر زندگی مجبور می‌كند برای انجام كارها به قدرت و نیروی تكیه كند و از او حمایت نماید و از طرفی به دنبال این است كه حامی او كسی باشد كه از اوصاف خاصی برخوردار باشد مثل: برخورداری از قدرت و توان بالاتر ، در قبال كاری كه انجام می‌دهد منت نگذارد، حمایتش ارزان باشد، حمایتش دائمی باشد، بی حد و بی قید باشد و همیشه در دست رس باشد.
به همین دلیل مراسم افتتاحیه پروژه‌های تحقیقاتی و صنعتی با دعوت از مسئولین صورت می‌گیرد چراكه بتوان از توانمندی آنها استفاده نمود. ولی از آنجاكه قدرت و توان مسئولین منوط به جایگاه‌های خدمتی و تابع شرایط اجتماعی و سازمانی است از این رو چه بسیار اتفاق افتاده است كه با تغییر شرایط، مسئول عوض شده و اختیارات مسئولیتی خود را از دست می‌دهد و در نتیجه هیچ كمكی به پروژه یاد شده نمی‌گردد
مجازی بودن قدرت و اختیارات مسئولین و بطوركلی انسانها باعث شده است كه در آموزه‌های دینی اسلام توصیه و تاكید شود كه در تمام كارها تنها از خداوند متعال یاری جویم چراكه تنها او است كه بر همه چیز تواناست “ انك علی كل شئی قدیر” صادق‌تر از او در سخن و عمل به وعده‌ها نمی‌توان یافت“‌من اصدق من الله حدیثاً وعد الله حقا و من اصدق من الله قولاً ” و تنها اوست كه توان یاری انسان را داشته و او را به سرمنزل مقصود می‌رساند. “ ان الله بالغ أمره ” و كسی كه به خدا توكل كند دیگر نیازی به دیگران نیست و خدا او را كفایت می‌كند ( و علی الله فلیتوكل المومنون … و من یتوكل علی الله و هو حسبه) و خدا از خود انسان به او نزدیكتر بوده و همواره با او است “ یحول بین المرء و قلبه و نحن اقرب الیه من حبل الورید ”۶-دقت در گردآوری اطلاعات : چنانكه می‌دانیم عدم توجه به روایی و اعتبار تحقیق از موضوعات جدی و مهمی است كه باعث انحراف تحقیق و نتایج آن میگردد. نگاه اجمالی به آموزه‌های دینی ما را با این واقعیت روبرو می‌سازد كه از ویژگی‌های بارز محققین این است كه در موقع برخورد با اطلاعات بدون توجه به شخصیت گوینده به محتوای سخن توجه نموده و ارتباط منطقی داده‌ها با متغیرها را ملاك پذیرش آنها قرار می‌دهد“ فبشر عبادی الذین یستمعون القول و فیتبعون احسنه”
● ابزار های تحقیق در آموزه‌های دینی اسلام
براساس آموزه‌های دینی اسلام انسان در وضعیتی متولد می‌شود كه علم بالفعل به چیزی ندارد “ لاتعلم شیئاً ” بلكه نهاد او آكنده از استعدادهای است كه استحقاق و ظرفیت شكل گیری های مختلف را دارد و از طرفی حس جستجوگری در نهان او و ابزارهای چشم و گوش و .. و عقل در نهاد او امكان دستیابی به حقایق و تسلط بر جهان را در اختیار او قرار داده است. برای خلاصه گویی به طور اجمال به بخشی از ابزارهای تحقیق از نگاه آموزه‌های دینی در ذیل اشاره می‌گردد.
۱-عقل : مجموعه اطلاعات و داده‌های گردآوری شده زمانی به نتیجه می‌رسد و یا امكان استفاده از آنها به محقق داده می‌شود كه بتوان آطلاعات را بر اساس مدل و چارچوب منطقی در كنار هم قرار داد و الا جزء انباشتی از فیشهای تحقیق محقق نخواهد داشت چنانكه حروف در چاپخانه و یا انباشتی از مصالح ساختمانی روی زمین در صورتی كارایی خود را نشان می‌دهند كه با اسلوب و قواعد خاصی به شكل كتاب و ساختمان درآیند؛ یافته‌ها و داده‌های تحقیق نیز در صورتی اثر و نمود علمی پیدا می‌نمایند كه با الگوی مدل مفهومی ادبیات تحقیق در كنار هم قرار گیرند و مورد تجزیه و تحلیل واقع شوند. تنها ابزار شناختی كه این توانایی از عهده آن برمی‌آید عقل است. و براین اساس تحقیق از كسی انتظار می‌رود كه عقل داشته باشد. و كسی مورد بازخواست و تنبیه قرار می‌گیرد كه علی رغم برخورداری از این نعمت از آن استفاده ننماید.
در آموزه‌های دینی اسلام عقل مهمترین ابزار تحقیقی است كه در اختیار انسان قرار گرفته است، به فرموده امام باقر (ع) زمانیكه خدا وند عقل را آفرید از او بازپرسی كرد. به او گفت پیش آی، پیش آمد، گفت باز گرد، باز گشت، فرمود به عزت و جلالم سوگند مخلوقی كه از تو بپیشم محبوتر باشد نیافریدم و ترا تنها به كسانی كه دوستشان دارم بطور كامل دادم و امر و نهی من تنها با تو خواهد بود و پاداش و تنبیه من نیز تنها برای تو خواهد بود.
۲-حس حقیقت‌ جویی: نهان انسان دارای دارای چهار بعد اساسی است كه رفتارها و عملكردهای او را تجویز و توجیه می‌كند؛ انسان به مدد حس زیبا دوستی هنر را می‌آفریند و تابلوهای اعجاب انگیزی از هنر و مدلهای مختلف را به تماشا می‌گذارد. به مدد حس كمال‌جویی علوم را بوجود آورد و برآن پرو بال داد و تخصصهای متعدد را میسر ساخت و حس حقیقت جویی به او امكان رشد و تعالی را بخشید تا بتواند در عرصه‌های حس كمال جویی و زیبا دوستی و خدا پرستی به تحقیق بپردازد و صحنه‌های شگفت انگیزی از دستاوردهای علمی را در معرض دید بشریت قرار داده و وارد زندگی سازد . حال شما تصور نمائید فردی را كه حس حقیقت جویی را نداشته باشد آیا به دنبال حقایق می‌رود و سختیهای آن را به جان می‌خرد؟ بطور یقین جواب منفی است چراكه این حس حقیقت جویی و كشف حقایق است كه به انسان جرأت داده و او را برای یافتن حقایق به تحرك وا می‌دارد.
۳-چشم و گوش: روش مشاهده و مطالعه جامعه آماری به مدد چشم وگوش صورت می‌گیرد دو ابزار مهمی كه خداوند بعد از آفرینش و تولد انسان در اختیار او قرار میدهد “ و جعل لكم سمع و الابصار و الافئده لعلكم تشكرون” چشم دریچه‌ای است كه امكان مطالعه حالات و ابعاد مختلف یك پدیده را برای محقق میسر می‌سازد و بدون این ابزارها دست یابی به بخش عظیمی از حقایق غیرممكن می‌شد “ من فقد حسا فقد فقد علما” و گوش امكان ورود انسان به دنیای مسموعات و آهنگ ها را فراهم می‌سازد آیا بدون این عضو می‌توان از صدای خوش قاری قرآن و موسیقی طبیعت و سخن گوینده و مصاحبه شونده استفاده نمود؟ به عبارت دیگر مصاحبه با جامعه آماری به كمك این عضو كامل می‌گردد
۴-بیان و گفتار: بیان و گفتار نعمت دیگری است كه خداوند متعال در اختیار انسان قرار داده است كه به كمك آن مردم می‌توانند به آسانی با هم ارتباط ایجاد نمایند “ خلق الانسان و علمه البیان” انسان به كمك این نعمت الهی توان سخن گفتن پیدا می‌كند و با دیگران حرف می‌زند و دیدگاه‌های خود را در اختیار دیگران قرار می‌دهد و استفاده از ابزار مصاحبه به همان اندازه كه به گوش وابسته است به بیان و گفتار نیز وابسته است چرا كه به كمك گفتار انسان سئوال می‌كند و به كمك گوش پاسخ می‌شنود به عبارت دیگر افرادی كه از نعمت گفتار محروم هستند مثل افرادی كه از نعمت گوش محروم هستند نمی‌توانند ابزار مصاحبه را ابزار تحقیق اعلام نموده و از آن استفاده نمایند.
۵-نوشتن: آموخته‌های انسان در صورت مكتوب نشدن سریعا به فراموشی سپرده می‌شود “ العلم وحشی یقیده بالقرطاس ” چراكه ساختار ذهنی انسان به صورتی است كه محفوظاتش برای مدت كوتاهی در بخش خودآگاهش باقی می‌ماند و بعد از چند ثانیه به بخش ناخودآگاه منتقل می‌گردد بنابراین در این مدت اگر آموخته‌ها مكتوب، ثبت و ضبط نشوند دسترسی دوباره به آنها خیلی مشكل و شاید محال باشد. علاوه برآن انتقال تجربیات علمی به نسلهای دیگر تنها با ثبت و ضبط میسر می‌شود. خدای متعال این توان را با قرار دادن قلم و توان نوشتن در اختیار انسان قرار داده است. “ الذی علم بالقلم” و به خاطر اهمیت و نقشی مهمی كه در رشد و توسعه تمدنهای بشری دارد در قرآن به آن قسم خورده است “ ن و القلم و مایسطرون”
● حوزه‌های تحقیق در آموزه‌های دینی اسلام
از نگاه آموزه‌های اسلام به طور كلی صرف انرژی فكری در مسائلی كه نتیجه‌ای جز خسته كردن فكر ندارد غیر مجاز و بیهوده شناخته شده است یعنی راه تحقیق برای انسان در آنها باز نیست و همچنین مسائلی كه راه تحقیق در آنها باز است ولی فائده‌ای به حال انسان ندارد مخالفت شده است اما حوزه‌های كه راه تحقیق در آنها باز است و به علاوه سودمند می‌باشند مورد تایید و تشویق واقع شده است.
● قرآن سه حوزهٔ كلی برای تحقیق معرفی می‌كند:
۱- طبیعت: نظام آفرینش آسمانها و زمین و بطوركلی طبیعت، عرصه‌ای است كه امكان زیست را برای موجودات و انسان فراهم نموده است از این رو آشنایی با قوانین زیست محیطی و عوامل اثرگذار بر آن باعث می‌شود كه انسان با بكارگیری آنها زندگی سالم و بهتری برای خود فراهم نماید. اهمیت و نقش به سزای این حوزه در زندگی باعث تخصصی شدن آن در رشته‌های متعدد شده است مثل علوم تغذیه، علوم جنگلداری و مرتع داری، علوم كشاورزی ، آب ، هواشناسی، نجوم و ... “قُلِ انْظُرُوا ما ذا فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ ما تُغْنِی الْآیاتُ وَ النُّذُرُ عَنْ قَوْمٍ لا یُؤْمِنُونَ ”
۲- تاریخ: بستر دیگری كه انسان با مطالعه آن می‌تواند به كشف قوانین و سنتها دست یابد و اطلاعات سودمند برای ماهیت‌دهی زندگی استخراج نماید؛ بستر زندگی انسان در بستر زمان است بستری كه در آن كیفیت زندگی، گزینشها و انتخابهای انسان و نتایج آنها به نمایش گذاشته شده است، كه از آن به تاریخ یاد می‌شود؛ چرا كه براساس آموزه‌های اسلام قوانین یا سنتهای خاصی بر نظام زیستی انسان حاكم است كه گذشت زمان در آن تغییری ایجاد نمی‌كند “ سنه الله التی قدخلت من قبل و لن تجد لسنته الله تبدیلا ” قوانین و سنتهای كه زمان و مكانی نیستند به عبارت دیگر گذشت زمان چهرهٔ آنها را تغییر نمی‌دهد و در هویت آنها آثار كهنگی و بی‌ارزشی ملاحظه نمی گردد بلكه در هر مكان و زمانی توسط هر انسانی بكارگیری شوند نتایج یكسانی خواهند داشت. ثبات این سنتها و قوانین تكوین باعث شده است كه بستر تاریخ به مثابه آزمایشگاهی به نمایش رفتار حكومتها، سازمانها و انسانها تبدیل گردد كه در آن به وضوح می‌توان نتایج رفتارها را مشاهده نمود این ویژگی تكوینی، توان و امكان مطالعه آنها را برای انسان فراهم نموده است كه می‌تواند با تحقیق در حوادث گذشته و كشف علل وقوع آنها وآشنایی با كیفیت زندگی گذشتگان و تحولاتی كه در آنها رخ داده است مسیر و شیوهٔ زندگی‌ای انتخاب نماید كه خوش عاقبتی را برای او رقم زند . “قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِكُمْ سُنَنٌ فَسیرُوا فِی الْأَرْضِ فَانْظُروا كَیْفَ كانَ عاقِبَهُٔ الْمُكَذِّبینَ” انسان عاقبت اندیش و منطقی با مطالعه درآثار پیشینیان كه از او بسیار تواناتر بودند و بیش از او در زمین كشتزار و كاخ و عمارت برافراشتند ولی سر انجام به كیفر گناهانشان دچار عذاب الهی شدند و از قهر و انتقام خدا هیچ كس نگهدارشان نبود و آنچه اندوختند آنها را از مرگ و هلاكت حفظ و حمایت نكرد باید عبرت آموزد و راه اشتباه آنها را تكرار نكند و الا دچار همان عذاب الهی خواهد شد. “ أ وَ لَمْ یَسیرُوا فِی الْأَرْضِ فَیَنْظُرُوا كَیْفَ كانَ عاقِبَهُٔ الَّذینَ كانُوا مِنْ قَبْلِهِمْ كانُوا هُمْ أَشَدَّ مِنْهُمْ قُوَّهًٔ وَ آثاراً فِی الْأَرْضِ فَأَخَذَهُمُ اللَّهُ بِذُنُوبِهِمْ وَ ما كانَ لَهُمْ مِنَ اللَّهِ مِنْ واقٍ” “ أَ فَلَمْ یَسیرُوا فِی الْأَرْضِ فَیَنْظُرُوا كَیْفَ كانَ عاقِبَهُٔ الَّذینَ مِنْ قَبْلِهِمْ كانُوا أَكْثَرَ مِنْهُمْ وَ أَشَدَّ قُوَّهًٔ وَ آثاراً فِی الْأَرْضِ فَما أَغْنی‏ عَنْهُمْ ما كانُوا یَكْسِبُونَ ”
این حوزه نیز به رشته‌های مختلف علمی تقسیم شده است مثل: جامعه شناسی، رشته‌های مختلف تاریخ و… كه تحقیق در هریك از آنها از نظر آموزه‌های دینی اسلام مورد تشویق واقع شده است.
۳-انسان: انسان شناسی حوزه دیگری است كه اسلام تحقیق در آن را مورد تشویق قرار داده است “ سنریهم آیاتنا فی الافاق و فی انفسهم حتی یتبین لهم انه الحق” انسان برای اینكه بتواند خوب زندگی كند در مرحله اول خودش و سپس محیطی كه در آن زندگی خواهد كرد باید بشناسد تا بتواند براساس آن برنامه ریزی نماید. مطالعه حوزه طبیعت، شرایط فضای زندگی دنیوی و حوزه تاریخ قوانین حاكم برنظام زیستی را در اختیار انسان قرار می دهد اما این اطلاعات زمانی به نفع انسان تمام می شود كه با ارائه شناخت صحیح از ابعاد وجودی انسان بتواند از یافته‌های دو حوزه طبیعی و تاریخی در جای مناسب استفاده نماید. اهمیت این حوزه به خاطر تأثیر شگرفی كه در زندگی انسان به جا می‌گذارد به رشته‌های متعدد در دو عرصه روانشناختی و فیزیولوژیكی تقسیم شده است كه تحقیق در هریك از آنها نه تنها مورد توجه آموزه‌های دینی است بلكه نسبت به آموزش وتعلیم آنها سفارشهای متعددی شده است كه اختصار مقاله اجازه اشارت به آنها را از مولف گرفته است.
● خلاصه:
تحقیق تجسم عینی و بیرونی حس حقیقت جویی انسان است. انسان به كمك تحقیق در كنار دست‌یابی به نیازمندیهای زندگی و ایجاد بستر زندگی خوب در دنیا، می‌تواند بهترین چهرهٔ ملكوتی بر اندام مثالی ترسیم نماید. آموزه‌های دینی اسلام با تأكید به اهمیت تحقیق و نقش به سزای كه در زندگی دنیوی و اخروی انسان دارد انسان را به این واقعیت رهنمون ساخته است كه استفاده درست از این ابزار با توجه به مسایل زیر ممكن است:
۱-تحقیق به مفهوم دست‌یابی تدریجی به امور وجودی است كه در عالم واقع وجود دارند و باید وجود داشته باشند؛
۲-انسان تنها زمانی به حقایق دست خواهد یافت كه برای آن تلاش كند و نسبت به مشكلات آن از خود صبر نشان دهد؛
۳-همه انسانها بدون استثناء محقق هستند ولی موانعی مثل: سطحی نگری، ظاهرنگری، شخصیت زدگی، وابستگی، جمود فكری، عناد فكری و جزئی نگری او را از دست یابی به حقایق محروم می‌سازد؛
۴-محقق راستین به كسی اطلاق می‌شود كه دارای پشتكار در كار تحقیق، شكیبایی در برابر ناملایمات تحقیق، شجاعت در بیان یافته‌های تحقیق، مقابله با تمایلات نفسانی، توكل و نصرت جویی تنها از خدا و دقت لازم در گردآوری اطلاعات داشته باشد؛
۵- ابزارهای كه به وسیله آنها تحقیق صورت می‌گیرد عبارت است از: عقل، حس حقیقت جویی، چشم و گوش، بیان و گفتار و كتابت یا توان نوشتن ؛
۶- حوزه‌های كه آموزه های دینی اسلام تحقیق در آنها را مورد تشویق و تأكید قرار داده است عبارت از طبیعت ، تاریخ و انسان می‌باشد.

منبع : كتاب مجموعه مقالات نخستین كنگره بین المللی - دانشگاه آزاد اسلامی
نویسنده : محمدباقر بابائی

منبع : خبرگزاری فارس