مدلهای پیاده سازی دولت الکترونیک

دولت الكترونیك یكی از پدیده های مهم حاصل از به كارگیری فناوری اطلاعات و ارتباطات است كه پیاده سازی آن تحولی بس عمیق در نحوه زندگی، اداره و رهبری كشورها داشته و تركیبی از فناوری اطلاعات و شبكه اطلاع رسانی وب است كه هدف آن، ارائه مستقیم خدمات به شهروندان، كاركنان دولت، بخشهای تجاری و سایر بخشهای دولت است.
این مقاله كه با هدف شناخت و بررسی مدلهای پیاده سازی دولت الكترونیك نگاشته شده به تشریح و معرفی عمده ترین مدلهای استقرار دولت الكترونیك می پردازد و در آن مدلهایی همچون مدل سازمان ملل، مدل لاینه - لی موردبحث و بررسی قرار می گیرند. این مدلها اگرچه ازنظر تعداد مراحل استقرار با یكدیگر متفاوت به نظر می رسند ولی ماهیتاً وجوه مشتركی نیز دارند كه باعث گردیده تا همگی آنها در پیاده سازی دولت الكترونیك موردتوجه قرار گیرند.
فرایند توسعه و پیاده سازی دولت الكترونیك یك فرایند پویا و جامع است. (۱) نكته ای كه دراینجا باید به آن اشاره كرد آن است كه باتوجه به اینكه شرایط كشورهای گوناگون جهان تا حدودی با یكدیگر متفاوتند و هریك از آنها از پیاده سازی دولت الكترونیك مقاصــد ویژه ای را دنبال می كنند، بنابراین، نمی توان یك روش یكتا را برای همه آنها تجویز كرد. (۲) بنابراین، فرایند توسعه دولت الكترونیك باید برپایه شناخت و تحلیل درست از شرایط محیطی انجام گیرد. به عبارت دیگر، فرایند الكترونیك كردن دولت دارای ماهیتی استراتژیك است. (۳)
به همین دلیل، در شروع پیاده سازی دولت الكترونیك ضمن توجه به هریك از مراحل استقرار وچالشهای آن، پاسخ به برخی از پرسشها ضروری است.
در این زمینه تحقیقی از سوی گروه استراتژی بین المللی شورای پاسیفیك صورت گرفته و نتایج آن توسط پنج شـــركت بزرگ طراحی استراتژی های موفقیت آمیز پیاده سازی دولت الكترونیك ارائه شده است كه بر اساس آن در شروع پیاده سازی دولت الكترونیك در هر كشور باید به ۱۰ سؤال زیر پاسخ داد:
۱ - چرا به دنبال الكترونیك كردن دولت هستیم؟
۲ - آیا ما چشم انداز روشن و اولویتهای مشخصی برای دولت الكترونیك داریم؟
۳ - ما برای چه نوعی ازمدلهای دولت الكترونیك آمادگی داریم؟
۴ - آیا اراده و تعهد سیاسی لازم برای هدایت تلاشهای مربوط به دولت الكترونیك وجود دارد؟
۵ - آیا بهترین پروژه های پیاده سازی دولت الكترونیك را انتخاب كرده ایم؟
۶ - چگونه باید پروژه های دولت الكترونیك را طراحی وهدایت كنیم؟
۷ - چگونه بر مقــاومت درون دولتی برای پیاده سازی دولت الكترونیك غلبه كنیم؟
۸ - چگونه پیشرفت پروژه های پیاده سازی دولت الكترونیك را اندازه گیری كنیم؟
۹ - نحوه ارتباط بخش دولتی و خصوصی در پیاده سازی دولت الكترونیك چگونه است؟
۱۰ - دولت الكترونیك از چه راههایی و چگونه می تواند مشاركت شهروندان را در امور عمومی بیشتر و بیشتر كند؟ (۴)
● نتایج پژوهشها
در این مقاله درباره نحوه گسترش دولت الكترونیك كشورهای مختلف جهان تحقیقاتی به عمل آمده است كه براساس آن می توان شاهد روندها و كارهای همانندی میان آنها بود و به نتایج زیر رسید:
۱ - هر كدام از منابع علمی و پژوهشی، مدل و یا متدولوژی خاص خود را برای تشریح مراحل موردنیاز جهت پیاده سازی دولت الكترونیك ذكر كرده اند؛
۲ - پیاده سازی دولت الكترونیك به مثابه انتقال از یك نوع سیستم حكومتی به نوع دیگری از اداره امــور است، بنابراین، متدولوژی های پیاده سازی دولت الكترونیك ماهیتی تكاملی دارند و بیشتر شبیه به ساخت یا ایجاد یك سیستم جدید هستند؛
۳ - به نظر می رسد كه فرایند ایجاد و توسعه دولت الكتــرونیك یك فرایند پیوسته است و به طور معمول در ۴ و یا ۵ گام پیموده می شود.
با پژوهشهای متعددی كه درباره روند گسترش دولت الكترونیك در نقاط مختلف جهان و در طول سالهای گذشته انجام گردیده، مدلهای عمده زیر جهت استقرار دولت الكترونیك شناسایی شده اند كه در جدول شماره یك به طور خلاصه آمده اند.
● مدلهای پیاده سازی دولت الكترونیك
از بین مدلهای مختلف پیاده سازی دولت الكترونیك كه در جدول شماره دو به آنها اشاره شده است، مدلهای سازمان ملل، لاینه و لی و گــــروه گارتنر به دلیل اهمیت بیشترشان به طور مشروح معرفی می شوند.
الف - مدل سازمان ملل: در پژوهشی كه در سال ۲۰۰۲ میلادی توسط سازمان ملل انجام گرفته، یك مدل پنج مرحله ای برای پیاده سازی دولت الكترونیك مشخص شده است. سازمان ملل این مدل را برای تعیین وضعیت تكامل كشورها ارائه كرده و درعین حال میزان آمادگی آنها را برای پذیرش فناوری اطلاعات نشان می دهد.
تاكید این مدل كه نگرش كاربردی دارد بر روی كاربران و نیز نوع و تعداد خدمات ارائه شده به آنان متمركز است. شناسایی هركدام از این گامها با بررسی وضعیت دولت الكترونیك در كشورهای عضو سازمان ملل و چگونگی توسعه آن در جهان صورت گرفته است. این گامها عبارتند از:
▪ گام اول - پیدایش (ظهور): در این مرحله كشورها ازطریق ایجاد یك وب سایت كوچك در وب حضور می یابند. ادارات دولتی سایتهای اینترنتی خود را ایجاد می كنند. همچنین اطلاعات موجود بر روی این وب سایت ها شكل غیركافی و ایستا دارند و به ندرت به روز می شوند و اطلاعات لازم برای نشان دادن نحـــوه دسترسی به خدمات به كاربران داده نمی شود. اطلاعات به طور معمول به شكل محصولات، خدمات، آدرسها و ارتباط با سایر وب سایتها است و در نهایت به شكل پاسخ دادن به سوالهای معمول قابل دسترسی است.
▪ گام دوم - ارتقا (توسعه): اطلاعات موجود بر روی سایتها افزایش می یابند و سایتهای اینترنتی پویاتر می شوند. تعداد صفحات وب افزایش می یابند.
اطلاعات به شكل پویا ارائه و دفعات به روز شدن آن زیاد می شوند. همچنین درجه تنوع اطلاعات و محتوای آنها بالا می رود و به شكل كاتالوگ، خبرنامه و موتورهای جستجو قابل دستیابی هستند.
▪ گام سوم - تعامل: ارائه اطلاعات در این مرحله برپایه نیاز مراجعان سازماندهی می شود و كاربران می توانند با پست الكترونیك یا پركردن فرمهای الكترونیك با سازمان خود ارتباط برقرار كنند. در این مرحله ارتباط دوسویه رسمی بیشتری میان مشتریان و سازمان برقرار می شود.
همچنین بانكهای اطلاعاتی با موتور جستجو در اختیار كاربران قرار می گیرد تا امكان تبادل اطلاعات با سازمان خود را بیابند. مشتریان امكان خودی كردن محصولات و خدمـــــات بر خط را خواهند داشت؛ یعنی، می توانند تنها محصولات و اطلاعاتی را ببینند كه موردنیازشان است.
▪ گام چهارم - تراكنش (تبادل): طی این مرحله، كاربران می توانند از خدمات به صورت برخط استفاده كنند، جهت دریافت خدمات و اطلاعات و محصولات روی خط مبلغ موردنظر خود را پرداخت كنند و معاملات مالی با امنیتی را به صورت برخط انجام دهند.
ارتباطات در این مرحله به شكل زنجیره ای است كــــه بین خدمات و محصولات برقرار می شود تا بالاترین میزان رضایت كاربران تامین شود. به علاوه بر روی حریم افراد، تایید صحت ارتباطات، اعتبار تبادلات، یكپارچگی و عدم تكرار تمركز می شود.
▪ گام پنجم - یكپارچگی (ادغام): در این مرحله، همه خدمات و اطلاعات دولتی، به سادگی در اینترنت قابل دسترسی هستند. كلیه وظایف الكترونیك یكپارچه شده اند و در فضای الكترونیك خطوط متمایزكننده ادارات برداشته شده اند.
پژوهشهایی كه توسط سازمان ملل انجام گرفته، نشان دهنده این مطلب است كه در سال ۲۰۰۲ میلادی، ۳۲ كشور جهان در مرحله پیدایش، ۶۵ كشور در مرحله ارتقا، ۵۵ كشور درمرحله تعامل و ۱۷ كشور در مرحله تراكنش قرار داشته اند و هیچ یك از كشورهای جهان به مرحله یكپارچگی نرسیده اند. (۶) همچنین كشورهای فقیر و عقب مانده جهان بیشتر در گام نخست گسترش دولت الكترونیك جای دارند. ایران و برخی از كشورهای روبه توسعه، كشورهای آسیای مركزی و برخی از كشورهای خاورمیانه در مرحله ارتقا جای دارند.
كشورهای اروپایی و برخی از كشورهای عربی مانند امارات متحده، كویت، مصر، مغرب، اردن و عربستان سعودی در مرحله تعامل قرار دارند. پیشگامان دولت الكترونیك درجهان مانند كانادا، انگلستان، سنگاپور، آمریكا و استرالیا در مرحله تراكنش هستند و با وجود اینكه هنوز هیچ كشوری به مرحله یكپارچگی دست نیافته است، اما انگلستان و سنگاپور از پیشگامان ورود به این مرحله هستند.(۶) جدول شماره دو وضعیت هر یك از كشورهای بررسی شده را ازنظر قرار داشتن درهریك از مراحل فوق نشان می دهد.
در پایان گفتنی است كه آرمان كشورها از استقرار دولت الكترونیك لزوماً پیمودن تدریجی و گام به گام این مراحل نیست. به طوری كه برخی از كشورها رسیدن به فازهای تعامل یا تراكنش را به عنوان آرمان خود برگزیده اند. نتایج بیشتری از این مدل و تحقیقـــات مرتبط با آن در فصل بعدی ازنظر می گذرد. (۶)ب - مدل لاینه - لی: این مدل توسط كارن لاینه، استاد دانشكده مسائل امور شهری و جونگ وولی، استاد دانشكده تجاری دانشگاه نوادا لاس وگاس ارائـــــــه و برپایه یكسری امكان سنجی های مدیریتی، سازمانی و فنی و طبق تجربیات ایالات متحده بنا شده است. این بحث از دولت ایالتی نشأت می گیرد و نوآوریهای مدل در دو سطح دولت محلی و مركزی كاربرد دارد. (۵)
طبق نظر این دومحقق برای ایجاد یك دولت الكترونیك مبتنی بر اینترنت و روشهای دیجیتالی مراحل زیر ضروری است. شكل شماره یك این مراحل را به همراه ابعاد آنها نشان می دهد.
▪ مرحله اول - فهرست برداری: به دلیل درخواست شهروندان، فشار فناوری اطلاعات، بالارفتن دانش فنی كاركنان و درخواست صاحبان سهام وجود وب سایت دولتی ضروری است. با ایجاد این سایت شهروندان می توانند از نحوه ارائه خدمات و نحوه خدمات بعداز آن با دریافت اطلاعاتی از سایتها و روشهای دولتی آگاهی یابند. با شعار شهروندان به عنوان مشتری، مقدار اطلاعات قابل ارائه باید افزایش یابد و با ایجاد یك سایت فهرست، امكان اتصال و استفاده برای سایر سایت ها نیز فراهم شود. (۵)
به طور معمول در سایت فهرست، موضوعها براساس وظایف یا عنوانهای وزارتخــانه ها و موسسات دولتی طبقه بندی می شوند. در ضمن برای به روز نگه داشتن سایتهای دولتی، با توجه به تغییرات متفاوتی كه در روشها و مقررات انجام می گیرد، به طور سریع باید در اطلاعات وب سایت ها اصلاحات لازم به عمل آید. همچنین مسئولیت هركــدام از موسسات دولتی در هماهنگی، برنامه ریزی و حفظ وب سایت مشخص شود. البته ممكن است یك موسسه مركزی مسئولیت وب سایتهای دولتی را برعهده بگیرد. در این مرحله هیچگونه تغییری به لحاظ الكترونیك اتفاق نمی افتد بلكه تنها به پركردن یكسری فرمها محدود می گردد. (۱۱)
در پایان باید گفت كه ایده خدمات قابل دسترس برای همگان مستلزم روشهای برخط و غیرالكترونیك است زیرا همگان ممكن است به امكانات اینترنتی دسترسی نداشته باشند. (۵)
▪ مرحله دوم - تراكنش: در این مرحله شهروندان روز به روز خواستار گسترش انجام كارهایشان به صورت الكترونیك هستند. بنابراین، كارگزاران، مدیران دولتی و شهروندان با بودن كانالهای ارتباطی مقدماتی برخط، به دنبال افزودن بر این كانال های ارائه خدمات هستند. این نوع ارتباطات امید به بهبود كارایی را برای طرفین افزایش می دهد. شهروندان به تدریج از مزایای دولت الكتــــــرونیك همچون خدمت رسانی در همــــــه اوقات روز، صرفه جویی در وقت به دلیل عدم مراجعه حضــــــوری و مواجه شدن با مشكلات رفت و آمد، ایستادن در نوبت و عدم پاسخگویی در اداره ها آگاهی می یابند. این خود باعث گسترش استفاده از دولت الكترونیك می شود. ثبت فعالیتهای وسایط نقلیه یا پركردن فرمهای مالیاتی سرآغاز چنین خدمات تراكنش محور هستند.(۱۲)
در ایـــن مـــــرحله، روشهای ارتباطی به گونه ای تنظیم می شوند كه روابط دوطرفه باشد. این توانایی باعث اعطای نقش فعال تری به شهروندان می شود زیرا آنها به طور مستقیم می توانند با مسئولان مربوط تماس برقرار كنند. درنهایت اینكه در این جامعه پاسخگویی و كیفیت سیستم های ON-LINE با سیستم های OFF - LINE مقایسه می شود و یكپارچگی آنها مدنظر قرار می گیرد.
▪ مرحله سوم - ادغام عمودی: هدف از این مرحلــــــه، اصلاح سیستم و روشهای خدمات رسانی است. این ضرورت به این خاطر است كه بعد از راه اندازی سیستم های ارتباطی جدید، انتظارات شهروندان افزایش پیدا می كند.
طی این مرحله اغلب سازمانهای دولتی، بانكهای اطلاعاتی خاصی دارند و طراحی و فرایندهای مشابه ندارند. لذا ادغام عمودی آنها ضروری است. به همین منظور بعضی از وظایف مشابه ابتدا همسان می شوند و این كار ازطریق یك بانك اطلاعاتی متمركز انجام می گیرد و یا اینكه ازطریق كانال خاصی با هم ارتباط پیدا می كنند. (۵)
به عنوان نمونه ای از فعالیتهای این مرحله یك سیستم ثبت مجوز رانندگی در یك ایالت آمریكا را درنظر بگیرید. این سیستم ممكن است به یك پایگاه داده ملی كه دربرگیرنده رانندگان وسایط نقلیه سنگین عبوری است، متصل شود. از آنجا كه سیستم ها به طور عمودی ادغام شده اند، به محض اینكه یك شهروند برای یك مجوز كاری در دولت فرمی را پر می كند، این اطلاعات به سیستم مجوز كار ایالتی، دولت مركزی و شماره تشخیص كارمند وارد و ثبت می شود.
مرحله چهارم - ادغام افقی: از آنجا كه شهروندان دارای نیازهای مختلفی از قبیل آمـــوزش، بهداشت، غدا، مسكن و... هستند، می توانند از كمكهای اطلاعاتی و خدمات دولتی این مرحله به بهترین نحو ممكن استفاده كنند. از دیــــــدگاه آنان خدمات قابل ارائه می توانند ازطریق سیلوهای مختلف و یا به صورت یكپارچه فراهم شوند.
سازمانهای مختلف با حوزه های وظیفه ای متفاوت نیز می توانند با همدیگر همكاری كرده و در اطلاعات یكدیگر هم سهیم شوند. به طوری كه اطلاعات مشترك ازطریق یك موسسه منتشر شود و همه وظایف موسسه ها را برعهده گیرد.
ازنظر فنی ادغام بانك های اطلاعاتی نامتجانس و رفع مشكلات تعارض آنها مستلزم وظایف متعدد و رفع هرگونه مانع برای دسترسی به آنهاست. از این طریق سازمانها قادر خواهند بود كه از اصل صرفه جویی در مقیاس استفاده كنند و هزینه ها را كاهش دهند. به شرطی كه شهروندان این ادغام را به عنوان خوشه چینی از اطلاعات یك جامعه محصور شده و یا اطلاعات منحصـــر به فرد تلقی نكنند. (۱۳) (۵).
●● نتیجه گیری
افزایش تقاضای دسترسی عمومی به اینترنت برای دریافت اطلاعات و خدمات از دولت، روشهای كار و زندگی شهروندان را تحت تاثیر قرار داده است. به همین دلیل، یكی از مفاهیمی كه در طول دهه اخیر به گونه ای بسیار گسترده در جوامع پیشرفته مطرح گردیده و سپس در سایر جوامع نیز با اقبال خوبی مواجه شده و حتی در بعضی از موارد با اجرای موفقیت آمیزی نیز همراه بوده است، مفهوم دولت الكترونیك است. همه این موارد بیانگر اهمیت استقرار دولت الكترونیك در هر كشور است كه خود مستلزم شناخت هرچه بیشتر از مفهوم دولت الكترونیك، مزایا و خصوصیات مثبتی است كه می تواند برای كشورها به همراه داشته باشد. درعین حال، پیاده سازی دولت الكترونیك مستلزم آگاهی از توانمندیها و ظرفیتهای كشورهایی است كه قصد ایجاد آن را دارند و آن گونه نیست كه بتوان آن را بدون یك تحلیل درست امكان سنجی، انجام داد. همچنین در این زمینه مدلهای متعددی برای استقرار دولت الكترونیك شناسایی شده است كه اگرچه هریك از آنها برای معرفی این فرایند از نامها و یا اصطلاحات خاص خود استفاده كرده اند ولی درنهایت همه آنها بازگوكننده یك مفهوم هستند. در این مقاله ضمن اشاره به شش نمونه از این مدلها به سه مورد آنها اشاره و هركدام به اجمال موردبررسی قرار گرفت و درنهایت نشان داده شد كه همه آنها به مقوله پیاده سازی دولت الكترونیك به شكل تكاملی و مرحله به مرحله می نگرند.

منابع و مأخذ:
۱ - KELLY, CAROL(۲۰۰۳). “ELECTRONIC GOVERNMENT STRATEGIES”. A META GROUP, ADVISORY SERVICE.
۲ - TAMBOURIS, E, S. GORILAS AND G. BOUKIS (۲۰۰۳). “INVESTIGATION OF ELECTRONIC GOVERNMENT”. ARCHETYPON S.A.. ATHENS, GREECE.
۳ - BURKE, EDMUND (۲۰۰۰). “DIGITAL GOVERNMENT: THE NEXT STEP TO REENGINEERING THE FEDERAL GOVERNMENT”. ROADMAP FOR E-GOVERNMENT IN THE DEVELOPING WORLD. APRIL ۱۹.
۴ - PACIFIC COUNCIL ON INTERNATIONAL POLICY (PCIP) (۲۰۰۳). “WORKING GROUP ON ELECTRONIC GOVERNMENT IN THE DEVELOPING WORLD”. ROADMAP FOR E-GOVERNMENT IN THE DEVELOPING WORLD, APRIL ۱۹.
۵ -LAYNE. KAREN AND JUNG WOO LEE (۲۰۰۱). “DEVELOPING FULLY FUNCTIONAL: A FOUR STAGE MODEL”. GOVERNMENT INFORMATION QUARTERLY. VOL.۱۸.
۶ - RONAGHAN, STEPHEN A. (۲۰۰۲). “BENCHMARKING E-GOVERNMENT: A GLOBAL PERSPECTIVE. ASSESSING THE PROGRESS OF THE UN MEMBER STATES”. UNITED NATIONS DIVISION FOR PUBLIC ECONOMICS AND PUBLIC ADMINISTRATION - AMERICAN SOCIETY FOR PUBLIC ADMINISTRATION.. NEW YORK. MAY.
Available by: http://www.unpan.org/e-government/benchmarking۲۰% E-gov ۲۰% ۲۰۰۱.pdf.
۷ - BAUM, C.AND A. DI MAIO (۲۰۰۰). “GARTNER’S FOUR PHASES OF E-GOVERNMENT MODEL”. TUTORIALS, RESEARCH NOTE, NOVEMBER ۲۱. Available by: http://aln. Hha.dk/ifi/hdi/ ۲۰۰۱/itstrat/ download/ gartner egovernment pdf.
۸ - GHASEMZADEH, FEREIDOUN AND HOUSEIN SAFARI (۲۰۰۳). “TRANSITION TO ELECTRONIC GOVERNMENT: A PLAN FOR IRAN”. SHARIF UNIVERSITY OF TECHNOLOGY, SPRING.
۹ - EDMISTON, KELLY D. (۲۰۰۳). “STATE AND LOCAL E-GOVERNANCE: PROSPECTS AND CHALLENGES”. AMERICAN REVIEW OF PUBLIC ADMINISTRATION, VOL.۳۳, NO.۱, MARCH.
۱۰ - DELOITTE RESEARCH (۲۰۰۰). “AT THE DAWN OF E-GOVERNMENT: THE CITIZEN AS CUSTOMER”. APRIL ۲۳.
Available by: http://www.deloitte.com. ۱۱ - NEVADA STATE GOVERNOR’S OFFICE (۲۰۰۰). “PRESS RELEASE DATED”. MARCH ۸.
Available by: http://egov.state. Nv.us/ execordsilvers. Htm.
۱۲ - U.S. GENERAL SERVICES ADMINISTRATION, INTERGOVERNMENTAL ADVISORY BOARD (۱۹۹۹). “INTEGRATED SERVICE DELIVERY: GOVERNMENTS USING TECHNOLOGY TO SERVE THE CITIZEN”. GENERAL SERVICES ADMINISTRATION OFFICE OF INTERGOVERNMENTAL SOLUTIONS, WASHINGTON, DC.
Available by:http://policyworks.gov/ intergov/ reportsframe.html.
۱۳ - HO, A, T.(۲۰۰۲). “REINVENTING LOCAL GOVERNMENTS AND THE EGOVERNMENT INITIATIVE”. PUBLIC ADMINISTRATION REVIEW, NO.۶۲. علیرضا مقدسی: كارشناس ارشد مدیریت فناوری اطلاعات و عضو هیئت علمی دانشگاه آزاداسلامی - واحد تربت جام

منبع : ماهنامه تدبیر