هدف ایران از دست یابی به انرژی هسته‌ای چیست؟

در پاسخ به این سوال ابتدا لازم است مختصری از بسترهای تاریخی موضوع بیان شود تا سوال پاسخ مناسب خود را پیدا نماید.
تاریخچهٔ فعالیت هسته‌ای ایران:
بستر خیزش تفکر هسته‌ای در ایران به اوائل دههٔ چهل شمسی برمی‌گردد.(۱) اولین راکتور هسته‌ای پنج مگاواتی که از آمریکا خریداری شده بود، در سال ۱۳۴۵، در مرکز تحقیقات هسته‌ای امیرآباد تهران به کار گرفته شد و تاکنون نیز فعالیتش ادامه دارد.
این راکتور به طور منظم مورد بررسی آژانس بین‌المللی انرژی اتمی قرار دارد و از مواردی که ۹۳ درصد آن اورانیوم غنی شده است استفاده می‌کند. سال ۱۳۵۲ سازمان انرژی اتمی تشکیل شد و سریعاً برای احداث مجتمع‌های قدرت هسته‌ای وارد مذاکره شد. حکومت شاه قراردادهای ده سالهٔ قابل تمدید جهت تهیهٔ سوخت هسته‌ای در سال ۱۳۵۳ با آمریکا و در سال ۱۳۵۵ با آلمان و در سال ۱۳۵۶ با فرانسه امضاء کرد. در بخش سرمایه‌گذاری فرا مرزی، شاه قراردادی با فرانسه امضاء کرده بود که به موجب آن ده درصد از سهام مجتمع غنی سازی اورانیوم را به نام «اردیف» که در حال سوخت در منطقهٔ «تربکستین» در فرانسه بود، خریداری کرد. این مجتمع بخشی از یک کنسرسیوم فرانسوی، بلژیکی، اسپانیایی، ایتالیایی بود. طبق این موافقت‌نامه ایران می‌توانست به فنآوری غنی‌سازی «اردیف» دسترسی پیدا کند.(۲)
در زمان شاه برنامه‌های بلند پروازانهٔ ایران این بود که به موجب آن شبکه‌ای از ۲۳ راکتور هسته‌ای می‌بایست تا پیش از نیمهٔ ۱۳۷۰ در سراسر ایران به کار گرفته می‌شدند. حکومت شاه تا پیش از سقوط در سال ۱۳۵۷ شش راکتور هسته‌ای را تحت قرارداد داشت و در حال تلاش بود تا ۱۲ مجتمع قدرت هسته‌ای از آلمان، فرانسه، آمریکا خریداری کند. ساخت دو مجتمع قدرت هسته‌ای توسط آلمان با قدرت ۱۳۰۰ مگاوات در بوشهر به میزان ۶۰ تا ۷۵ درصد تکمیل شده بود و اقداماتی برای آماده‌سازی جایگاه دو مجتمع قدرت هسته‌ای ۹۳۵ مگاواتی توسط فرانسه در منطقهٔ «دارخوین» که شرکت «فراماتوم» امور آن را به عهده داشت آغاز شده بود. همزمان با این اقدامات، پیش‌بینی‌هایی برای اعزام دانشجو به کشورهای صاحب دانش هسته‌ای مثل فرانسه، آلمان، انگلیس، آمریکا و هند هم شده بود.
مرکز تحقیقات هسته‌ای امیرآباد محور اصلی این برنامه بود این اقدام تحقیقاتی شامل مطالعات طرح‌های تسلیحاتی و بازیافت (Plutonium) پلوتونیوم از سوخت مصرف شدهٔ راکتور می‌شد. اقدام مزبور هم چنین با یک برنامهٔ غنی‌سازی لیزری که در سال ۱۳۵۴ آغاز شد مرتبط بود که در نهایت تبدیل به یک مشکل پیچیده و اقدامی غیرقانونی سطح بالا برای کسب فنآوری تفکیک لیزری از آمریکا شد. این اقدام که به نظر می‌رسید هیچ موفقیتی نداشته است از سال ۱۳۵۵ تا زمان سقوط شاه ادامه یافت و در سال ۱۳۵۶ چهار لیزر با فعالیت‌ حساس میکرون(۳) ۱۶ به ایران فرستاده شد.
ایران در عین حال راه‌های دیگری برای دست یابی به پلوتونیوم (Plutonium)(۴) را مورد بررسی قرار داد.
هم چنین کوشش کرد تا ۲/۲۶ کیلوگرم اورانیوم غنی شدهٔ سطح بالا از آمریکا خریداری کند ولی تقاضای خرید مزبور بعد از سقوط شاه به حالت تعلیق درآمد.(۵)
اندیشه کاربردهای انرژی هسته‌ای در ایران در سال ۱۳۳۵ با تصویب قانون آن در مجلس شورای ملی به وجود آمد. موقعیت جغرافیایی ایران که در مرزهای جنوبی اتحاد جماهیر شوروی قرار داشت و دارای قدرت هسته‌ای نیز بود، شریک استراتژیک ایران یعنی ایالات متحده را وا می‌داشت که متحد خود را در مقابل شوروی تجهیز نماید. همان گونه که اسرائیل را مجهز نمود. لکن با وقوع انقلاب اسلامی و تغییر شرائط و تهدید منافع آمریکا در ایران، ورق بر می‌گردد و مسئله زاویهٔ دیگری پیدا می‌کند. چند سال بعد از انقلاب اسلامی زمانی که رژیم منحط صدام با حمایت غرب بویژه آمریکا به تسلیحات مدرن تجهیز شد و جنگ خانمان سوزی را به ایران تحمیل کرد، نظام اسلامی در کنار سایر تحریم‌ها مورد تحریم تسلیحاتی نیز قرار گرفت و نوعی جنگ روانی بر علیه ایران راه افتاد و موجب برهم خوردن موازنهٔ قدرت و قوا درمنطقه گردید، این شرائط ج.ا. ایران را تحت فشار قرار داد.
در پی برخورداری بسیاری از کشورها از تکنولوژی هسته‌ای و نقش آن در ارزیابی اقتصادی و سیاسی کشورها در دوران کنونی و آینده، جمهوری اسلامی ایران متقاعد گردید تا به فکر احیای برنامه هسته‌ای در راستای اهداف صلح‌آمیز افتد و دولت منابع مالی جدیدی به گروه‌های تحقیقاتی که در راکتور «مرکز تحقیقات هسته‌ای امیرآباد» تهران مشغول بودند اختصاص داد. این رویکرد در گزارش «آژانس بین‌المللی انرژی اتمی» در سال ۱۳۸۲ وارد شده است.
در سال ۱۹۸۴ م (۱۳۶۲ ش) نیز دولت ج.ا.ا یک مرکز تحقیقات هسته‌ای جدید با کمک فرانسه در دانشگاه اصفهان تشکیل داد.
نکتهٔ قابل توجه آن است که در زمان شاه در اوضاع و احوال پیچیدهٔ واپسین مرحلهٔ جنگ سرد که ایران اصلی‌ترین شریک استراتژیک ایالات متحده در مرزهای جنوبی اتحاد جماهیر شوروی بود، دولت و دولتمردان آمریکا نه تنها هیچ اعتراضی به برنامهٔ تحقیقات هسته‌ای که به قصد ساخت سلاح‌های هسته‌ای طراحی شده بود، نداشت بلکه بدون شک مشوق و حامی اصلی اجرای آن بود.اهداف جمهوری اسلامی ایران و کاربردهای انرژی هسته‌ای:
از همان آغاز به وجود آمدن انرژی هسته‌ای، کاربردهای مختلفی برای آن وجود داشت، اما آنچه این مادهٔ مهم را در معرض توجه و حساسیت قرارداده است، کاربردهای نظامی آن است که از قدرت تخریبی بسیار بالایی برخوردار است که نمونهٔ بارز آن بکارگیری این سلاح مخرب توسط دولت آمریکا در شهرهای هیروشیما و ناکازاکی ژاپن در خلال جنگ جهانی دوم است که قربانیان فراوانی را به همراه داشت و هنوز هم بسیاری از آثار این عمل غیرانسانی در آن جامعه مشهور و ملموس است.
امروزه در برخی کشورها داشتن این ابزار نظامی بلحاظ بازدارنده‌گی پرستیژ بین‌المللی را به همراه دارد و نوعی موازنهٔ قوا محسوب می‌شود. با این حساب مقایسهٔ کاربردهای غیرنظامی آن با سایر منابع فسیلی و انرژی‌های طبیعی، همهٔ کشورها را ترغیب می‌کند که به سوی تولید این انرژی روی آورند.
به هر حال در کنار ایده‌های نظامی که معمولاً در این موضوع مطرح است؛ کاربردهای صلح‌آمیز، انگیزه اصلی طرح تجهیز هسته‌ای ج.ا. ایران می‌باشد که می‌توان به اهداف کلی از آن به این گونه اشاره نمود
الف: تحصیل توانمندی‌های مورد نیاز در عرصه‌های گوناگون بین‌المللی به شکل مدرن آن.
ب: ورود به صنعت چرخهٔ سوخت هسته‌ای (مجموعه حلقه‌هایی از دست‌یابی به سنگ و تبدیل آن به قرص اورانیوم را شامل می‌شود) که اکنون ایران رسماً به این گروه دعوت شده است.
ج: استفاده از کاربردهای غیرنظامی انرژی هسته‌ای در عرصه‌های مختلف و مورد نیاز طبیعی کشور که به اجمال به برخی موارد مهم آن اشاره می‌کنیم.
۱. کاربرد انرژی اتمی در تولید برق:
از اهداف اعلام شدهٔ ایران همواره تولید برق هسته‌ای محوریت داشته است و در طول چهار دههٔ گذشته با توجه به روند روبه رشد توسعهٔ اجتماعی و اقتصادی در ایران استراتژی بهره‌برداری از منابع فُسیلی از دو عامل محدود کننده متأثر شده است. از یک طرف ارتقای سطح زندگی و برنامه‌های بهبود شاخص‌های اقتصادی نیازمند تأمین روند تقاضای صعودی انرژی در کلیهٔ بخش‌های خانگی و صنعتی داخلی می‌باشد و از طرفی اقتصاد ملی وابسته به درآمدهای نفتی است که رهایی از این دو عامل متضاد، مستلزم ایجاد یک استراتژی دراز مدت و تجدید نظر در روند استفادهٔ بی‌رویه از منابع فُسیلی مدنظر بوده است؛ زیرا این منابع محدود بوده و متعلق به نسل‌های آتی کشور نیز می‌باشند و از طرفی استفاده از آنها در صنایع تبدیلی نظیر پتروشیمی در قیاس با انرژی هسته‌ای ارزش کمتری برای کشور در پی دارند در حالی که هزینهٔ آن بالا است و مصرف این منابع در داخل کشور به عنوان سوخت به شدت ارز حاصل از صادرات نفت و گاز طبیعی را تحت‌الشعاع خود قرارداده است.(۶)
در صورت ادامهٔ این روند تا چند دههٔ دیگر ایران به عنوان یکی از واردکنندگان نفت خام و برخی از فرآورده‌های مرتبط با آن خواهد شد. از طرفی دولت یارانه‌های پنهان زیادی بابت مصرف سوخت در داخل کشور می‌پردازد که هزینه‌های تولید و توزیع این فرآورده‌های سوختی نیز تأمین نمی‌گردد. بنابراین متکی بودن سیستم عرضهٔ انرژی کشور به سوخت‌های فسیلی را غیرمنطقی ساخته و استفادهٔ کشور از تکنولوژی‌های جدید ازجمله تکنولوژی هسته‌ای را در مقام مقایسه با سوخت‌های فسیلی، رقابتی می‌سازد.(۷)
به منظور تعیین سهم بهینهٔ انواع نیروگاه‌ها برای تأمین انرژی الکتریکی مورد نیاز کشور طی ۲۰ سال آینده، نتایج استفاده از مدل برنامه‌ریزی «KASP» که معروف‌ترین و کاربردی‌ترین مدل بهینه‌سازی سیستم عرضهٔ انرژی الکتریکی است نشان می‌دهد که تا سال ۱۴۱۰ شمسی در سناریوی رشد متوسط حدود ۷۰۰۰ مگاوات و در سناریوی رشد بالای کلیهٔ شاخصه‌های اقتصادی کشور سهم برق هسته‌ای معادل ۰۰۰/۱۰ مگاوات خواهد بود. از این رو جمهوری اسلامی ایران سناریوی رشد متوسط مؤلفه‌های اقتصادی کشور و ساخت ۶۰۰۰ مگاوات برق هسته‌ای علاوه بر نیروگاه در دست ساخت بوشهر (۱۰۰۰ مگاوات) را به عنوان برنامهٔ اصلی توسعهٔ نیروگاه‌های هسته‌ای کشور تعیین نموده است در صورتی که تا بیست سال آینده تولید ۷۰۰۰ مگاواتی محقق شود به میزان ۱۹۰ میلیون بشکه نفت خام در مصارف نیروگاهی کشور صرفه‌جویی شده است که ارزش اقتصادی آن بیش از پنج میلیارد دلار در سال برآورد می‌شود.(۸)
۲. کاربرد انرژی هسته‌ای در بخش صنایع:
در این بخش می‌توان از موارد ذیل یاد کرد: ـ تهیه و تولید چشمه‌های پرتوزایی کبالت (Cobalt) برای مصارف صنعتی ـ تولید چشمه‌های ایریدیم (Iridium)(۹) برای کاربردهای صنعتی و جوشکاری در لوله‌های نفت و گاز ـ تولید چشمه‌های پرتوزا برای کاربردهای صنعتی مانند سیستم‌های سطح سنجی، ضخامت سنجی و ... بررسی کوره‌های مذاب شیشه سازی جهت تعیین اشکالات آنها ـ نشت‌یابی در لوله‌های انتقال نفت با استفاده از تکنیک‌های هسته‌ای.
۳. کاربرد در بخش صنایع غذایی و کشاورزی:
جهت اختصار به موارد ذیل می‌توان اشاره کرد: ـ جلوگیری از جوانه زدن محصولات غذایی ـ کنترل و از بین بردن حشرات ـ به تأخیر انداختن زمان رسیدگی به محصولات غذایی ـ افزایش زمان نگهداری ـ کاهش میزان آلودگی میکروبی ـ از بین بردن ویروس‌ها ـ طرح‌های بازدهی و جهش گیاهانی چون گندم، برنج و پنبه.
۴. کاربرد تکنیک‌های هسته‌ای در مدیریت منابع آب:
بهبود دسترسی به منابع آب، به عنوان یکی از زمینه‌های بسیار مهم در توسعه شناخته شده است. تکنیک‌های هسته‌ای برای شناسایی حوزه‌های آبخیز زیرزمینی، هدایت آب‌های سطحی و زیرزمینی، کشف و کنترل آلودگی نشت و ایمنی سدها به کار می‌روند، شیرین کردن آب شور و...۵. کاربرد انرژی هسته‌ای در بخش پزشکی و بهداشتی:
به مصادیق ذیل از کاربرد انرژی اتمی در بخش پزشکی می‌توان اشاره کرد:
ـ تهیه و تولید رادیو داروی یُد ۱۳۱ جهت تشخیص بیماری‌های تیروئید و درمان آنها.
ـ تهیه و تولید کیت‌های رادیو دارویی.
ـ کنترل کیفی رادیو داروهای خوراکی و تزریقی برای تشخیص و درمان بیماری‌ها.
ـ تهیه و تولید کیت‌های هورمونی.
ـ تشخیص کم خونی یا سندروم (Syndrome) اختلال در جذب ویتامین ۱۲B.
ـ تولید دزیمترهای جیبی و محیطی.
ـ استریلیزاسیون(۱۰) لوازم پزشکی یک بار مصرف.
۶. کاربرد در بخش دامپزشکی و دامپروری
فقط به برخی از مصادیق آن اشاره می‌شود.
ـ نقش تکنیک‌های هسته‌ای در پیشگیری، کنترل و تشخیص بیماری‌های دامی.
ـ نقش تکنیک‌های هسته‌ای در تولید دام.
ـ نقش تکنیک‌های هسته‌ای در تغذیهٔ دام.
ـ نقش تکنیک‌های هسته‌ای در بهداشت و ایمنی محصولات دامی و خوراک دام.(۱۱)
مواردی که در کاربرد انرژی هسته‌ای بیان شد اختصاص به بخش مهم‌ترین کاربردها داشت والا بیان کلیه موارد کاربردی آن از حوصلهٔ این مقال خارج است.
نتیجه‌گیری:
جمهوری اسلامی ایران در جهت تحقق اهداف خود در حوزهٔ انرژی هسته‌ای تلاش‌های قابل توجه و سرنوشت سازی را انجام داده است که در جای خود نیازمند تقدیر و سپاس است. زیرا به اعتقاد کارشناسان، فناوری هسته‌ای متعلق به امروز نیست بلکه به تاریخ ایران در آینده تعلق دارد. به حول قوهٔ الاهی کشورمان از نظر دانش هسته‌ای به مرحله‌ای رسیده است که معدود کشورهای در دنیا بدان دست یافته‌اند، به سخن دبیر کل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در این زمینه توجه کنید؟ «شما به سطحی از دانش هسته‌ای رسیده‌اید که چند کشور در جهان بیشتر به آن دست نیافته‌اند»(۱۲) هم اکنون ایران مشغول استخراج نخستین سنگ اورانیوم کشور که بعد از پاکسازی آن در کارخانهٔ «یو.سی.اف» اصفهان به صورت «کیک زرد» که نخستین محصول سنگ معدن اورانیوم و یکی از مواد اولیه چرخه سوخت می‌باشد و حدود ۷۵ درصد اورانیوم خالص را تشکیل می‌دهد دست یافته است. جمهوری اسلامی علی‌رغم تحریمها توانسته است ۱۹ هزار قلم تجهیزات مورد نیاز کارخانه‌های هسته‌ای را با تکیه به متخصصان داخلی تولید کند.(۱۳) امروزه طبق نظر کارشناسان مادامی که کشوری به چرخهٔ سوخت وارد نشود به عنوان کشوری دارای توان هسته‌ای معرفی نخواهد شد. در حال حاضر نیز جمهوری اسلامی در جهت رسیدن به این هدف بزرگ یعنی ورود به عرصه چرخهٔ سوخت حرکت می‌کند طبیعی است که صنعت چرخهٔ سوخت نیازمند فناوری بسیار پیشرفته‌ای است که کمتر کشوری به این فناوری دست می‌یابد. تولید نیروگاه در ایران چندان مشکلی ندارد در گذشته و حال نیز کشورهای غربی حاضر به همکاری بوده‌اند. اصولاً پیش از انقلاب قرار بود سوخت نیروگاههای ایران از کشورهای اروپایی به ویژه فرانسه تولید شود تا از این طریق کشورمان در این صنعت همیشه محتاج ایشان باشد. لذا آنان ورود جمهوری اسلامی ایران به چرخهٔ سوخت را امری مهم می‌دانند و با آن مخالفت می‌کنند.(۱۴) به هر حال به طور خلاصه‌ می‌توان تحقق اهداف مهم صلح‌آمیز جمهوری اسلامی ایران در این زمینه را یک پیروزی سرنوشت ساز و موفقیت غرور آفرین برای ملت ایران به شمار آورد.

پی نوشت:
۱. در سال ۱۳۳۵ مجلس شورای ملی ایجاد مرکز اتمی دانشگاه تهران را تصویب کرد و پنج سال بعد در سال ۱۳۴۰ کلنگ احداث آن به زمین زده شد.
۲. هرمیداس باوند تاریخ هسته‌ای ایران، روزنامه شرق، ۱۲/۷/۱۳۸۳.
۳. مقیاس بسیار کوچکی است برای اندازه‌گیری اشیاء کوچک یک هزارم میلیمتر. فرهنگ عمید.
۴. یکی از عنصرهای فلزی تازه که دارای خواص رادیواکتیو است و در سال ۱۹۴۰ از شکافتن اورانیوم به دست آمده است. همان.
۵. پویا صدارت، قدرت نرم‌افزاری ایران، همشهری، دیپلماتیک شماره ۱۲ نیمه دوم اردیبهشت ۱۳۸۳.
۶. جهت آشنایی تفصیل کاربردهای صلح‌آمیز انرژی هسته‌ای ر.ک: کاظم قریب آبادی، «فناوری هسته‌ای نیازها و ضرورت‌ها».
۷. همان.
۸. همان.
۹. Iridium فلزی است سفید رنگ و سخت مانند فلز طلای سفید که در ۲۳۶۰ درجه حرارت ذوب می‌شود.
۱۰. Sterilisacsun
۱۱. ر.ک کاظم قریب آبادی، «فناوری هسته‌ای نیازها و ضرورت‌ها»
۱۲. جمهوری اسلامی، ۱۵/۹/۸۳، مصاحبهٔ رئیس انرژی اتمی ایران، مهندس غلامرضا آقازاده.
۱۳. همان.
۱۴. مصاحبهٔ رئیس آژانس انرژی اتمی ایران با شبکه چهار سیما. ۱۴/۹/۸۳