فرشهای صفویه موزه فرش ایران

با حمله مغولان در سده هفتم (۶۱۳ ه .ق) به ایران آن چنان توفانی از ویرانی در این سرزمین بر پا شد كه همه مراكز علمی، كتابخانه‏ها، باغات، و مزارع سرسبز نابود و اغلب‏بزرگان فرهنگ و هنر این مرز و بوم از بین رفتند. با این همه سنت‏های فرهنگی ـ هنری كشورمان به شیوه‏های باور نكردنی حفظ شد وچندی نگذشت كه فرمانروایان مغول علاقه‏مند به فرهنگ ایرانی ـ اسلامی شدند. بعد از مغولان نیز تیموریان از ۷۸۷ ه . ق. تا ۹۰۷ ه . ق. قدرت را به دست گرفتند و یكی از با شكوهترین مكتب‏های هنری وفرهنگی در هرات بوجود آمد و آثار باشكوه معماری و كتابت و نگارگری در این عصر به اوج و اعتلای خود رسید. تأسیس سلسله صفوی در سال ۹۰۷ ه . ق. (۱۱۴۷ م.) به دست شاه اسماعیل (۹۰۷ ـ ۹۳۰ ه . ق.) صورت گرفت، سپس شاه تهماسب (۹۳۰ ـ ۹۸۴ ه . ق.) و شاه‏عباس اول (۹۹۶ ـ ۱۰۳۸ ه . ق.) به حكومت رسیدند. در این‏عصر مذهب تشیع مذهب رسمی دولت ایران اعلام گردید، در نتیجه، آزادی بیشتری در جامعه به هنرمندان اعطا شد. از ویژگیهای مهم‏این دوره تاریخی عالاقه حاكمان به هنرهای سنتی اعم از كتابت، نگارگری، معماری، كاشیكاری، و قالیبافی بود. هنر قالیبافی از اصیل‏ترین هنرهای ایرانی، و دارای سابقه‏ای بس طولانی در این سرزمین است. قالی، به‏سبب مواد تشكیل دهنده آن‏از عمر چندانی برخوردار نیست به استثنای قالیچه پازیریك كه در سال ۱۹۴۹ از مقبره‏ای متعلق به یكی از امرای سكایی از میان یخ‏های‏كوهستان آلتای واقع در سیبری، نزدیك مرز مغولستان، بصورت معجزه‏آسایی سالم به‏دست ما رسیده، قدیمی‏ترین نمونه‏های دستباف به جای مانده به صورت فرشپاره و قطعات پوسیده متعلق به سده هفتم هجری قمری است. از مینیاتورهای دوره تیموریان سده نهم ه . ق./ پانزدهم م. چنین استنباط می‏شود كه قالیها و قالیچه‏ها از طرح و رنگ زیبایی‏برخوردار بوده‏اند و دارای طرحهای چند ترنج تكراری به‏صورت نقشمایه‏های هشت ضلعی و ستاره‏ای شكل متشكل از خطوط راست‏خط هندسی با حاشیه‏های كوفی بودند(۲) اواخر سده نهم ه . ق. مینیاتورهای مكتب هرات قالی‏هایی با نقشمایه‏های خطی خمیده یاگردان و طرح‏های لچك و ترنج، (نقش ترنجی در مركز زمینه اصلی قالی‏ها و ربع ترنج‏هایی در چهار گوشه قالی) به‏چشم می‏خورد. تأثیر هنر خاور دور هنوز در بسیاری از طراحی قالی‏ها محسوس است. طرح اسلیمی‏های طوماری، ماری یا ابرچینی، دهان اژدری،خرطوم فیلی همراه با شاخ و برگ‏های گردان بر هم تابیده یا به‏صورت متقاطع زمینه قالی‏ها را زینت می‏دهد. گاهی این نقوش درشبكه‏های بندی و در ردیف‏هایی تنظیم می‏شوند و طرح‏های بندی قالی را به‏وجود می‏آورند. در دهه اول سده دهم ه . ق. نقشمایه برگی‏جای خود را به نقوش ختایی یا گل و شكوفه‏های ریز و درشت می‏دهد به‏نظر این تركیب نقوش و طرح به‏شدت مورد پسند قرار می‏گیردبه‏گونه‏ای كه امروز نیز در قالیبافی به‏كار برده می‏شود. تعداد زیادی از قالی‏های دوره صفوی نیز با این طرح بافته می‏شود. در دهه‏های‏بعدی سده دهم ه . ق. بسیاری از تركیب‏بندی مكتب هرات در قالی‏ها مورد تقلید قرار گرفته هیكل‏های هراتی با جامه دوره صفوی بادستاری كه عمامه‏وار به دور كلاه قرمز و چوبی كه از تارك آن بیرون زده مشاهده می‏شوند. عمامه یا دستار قزلباش‏ها در طرح قالی ومینیاتورها نسبت به ربع بعدی سده دهم ه . ق. شلتر و كمی بزرگتر است. سه قالی كه از این دوره باقی مانده‏اند و تاریخ بافت آنها در كتیبه‏ها ضبط شده، یك جفت قالی معروف به قالیهای اردبیل یا شیخ‏صفی و قالی با طرح شكارگاه است كه امروزه در موزه پتسوپولدی میلان نگهداری می‏شود. در كتیبه قالی‏های اردبیل غزلی از حافظ با مضمون زیر آمده است: جز آستان توام در جهان پناهی نیست‏ سر مرا به جز این در حواله گاهی نیست‏ در زیر آن «عمل عبد در گاه قدسی جایگاه مقصود كاشانی به سال ۹۴۶ هجری قمری» دیده می‏شود. كتیبه نمونه سوّم با مضون زیراست: «به اهتمام غیاث الدین جامی این اثر با جمال خود دل از همگان می‏رباید به اتمام رسید سال ۹۴۹ هجری قمری» طراحی این قالیّها تلفیقی است از سبك هراتی و سبك اوایل دوره صفوی. ترنج ۱۶ گوشه یا نقش درناهای در حال پرواز در كنارابرهای چینی شبیه سبك چینی است.؟ لباس‏های سواركاران كاملاً شبیه مینیاتورهای خمسه نظامی به خط شیخ‏زاده یا دیوان میرعلی‏شیرنوایی موجود در كتابخانه پاریس است. هنرمندان، در اوایل دوره صفوی به تكرار و اقتباس صرف دوره پیشین اكتفا نكرده‏اند و طرح‏های جدیدی مانند گل‏های نیلوفر،صدبرگ، انواع گل‏های شاه‏عباسی و ختایی را طراحی كرده به همراه غنچه‏ها و شاخ و برگ‏های اسلیمی و ابر چینی به‏كار برده‏اند. در اوایل سده ۱۰ ه . ق. به‏همّت استاد بهزاد و شاگردانش مانند قاسمعلی، میرك، میرزا علی، سلطان محمد، و میرسعیدعلی تحوّل‏عظیمی در طرح قالی‏ها بنیان گذاشته شد. این هنرمندان از هرات به‏تبریز رفته. مكتب هنری تبریز را پایه‏گذاری كردند. حاشیه قالیها در این دوره اهمیت بیشتری یافته است و طراحان قالی در طراحی حاشیه‏ها جزئیات و دقّت بیشتری به‏خرج داده‏اند.معمولاً حاشیه اصلی در میان چند رشته حاشیه فرعی محاط شده است، در حالی كه تركیب و هماهنگی رنگ آن با زمینه قالی وهمخوانی نقوش كاملاً رعایت شده است. از ویژگیهای دیگر طرح حاشیه قالی‏های این عصر، اسلیمی‏های در هم پیچیده است كه اكثراًكتیبه‏هایی در میان آنها دیده می‏شود. طرح ترنج‏های مركزی قالی‏های بزرگپارچه نیز متحوّل شده از شكل مدور به بیضی و نقش ستاره‏ای‏شكل تغییر یافته و كلاله یا سرترنج‏هایی به‏صورت كتیبه به ترنج مركزی متصل شده است. علاوه بر قالی‏هایی با طرح ترنجدار، لچك و ترنج كتیبه‏دار، قابقابی، قالی‏های جانوری و شكاری روی زمینه گل و بوته‏دار درختی وباغی و افشان، زیلو و گلیم زربفت نیز در عصر شاه طهماسب صفوی بافته شده است كه رنگ‏های بدیع و تركیب متوازن و متقارن نقوش،ویژگی‏های بارز این دوره را به نمایش می‏ از نمونه‏های بسیار زیبا با طرح حیواندار و شكار، قالیچه‏ای است كه گفته می‏شود ازمقبره شیخ صفی در اردبیل به‏دست آمده است. روی زمینه اصلی قالیچه پنج دسته از حیوانات شامل شیر و ببر و گوزن كه به‏غزال‏هایی‏حمله كرده‏اند به‏صورت قرینه و حیوانات منفرد دیده می‏شوند. توازن طرح‏ها و ریتم تكرار آن‏ها و تلفیق نقوش حیوانات با طرح گل وبوته در زمینه، مهارت هنرمندان این دوره از حكومت صفوی را نشان می‏دهد.قالی‏های طرح جانوری در شرق ایران (خراسان) نیز در این دوره بافته می‏شده است. دونمونه از شناخته شده‏ترین قالی‏های این گروه را می‏توان قالی‏هایی كه تزار روسیه پطر كبیر (درسال ۱۶۹۸) به‏هنگام تاجگذاری لئوپولد امپراطور اتریش به او هدیه كرده نام برد. زمینه اصلی‏قالیها، مرغزاری سرسبز پوشیده از گل و بوته و شاخ و برگ‏های پیچان چرخان را همراه بااشعاری در مدح شاه، كه احتمالاً شاه طهماسب است، نشان می‏دهد. امروزه این قالی‏ها در موزه‏هنرهای كاربردی اتریش و موزه متروپولیتن نگهداری می‏شوند. تفاوت سبك قالی‏های‏حیواندار شرق ایران با قالی‏های شمال غربی و تبریز را می‏توان چنین بیان كرد: در حالی‏كه درتبریز زمینه گل و بوته تابع طرح حیوانات است و صرفاً طرح فرعی به‏حساب می‏آید، درقالی‏های خراسان نقوش حیوانات در میان زمینه طرح افشان با تزیینات بسیار به‏صورت‏نامشخصی مخفی و پراكنده است. همچنین با وجود توازنی كه بین نقوش و رنگ‏های قالی‏های‏بافت تبریز وجود دارد، شفافیت و رنگ‏های غنی قالی‏های بافت خراسان بر شكوه و عظمت‏آن‏ها می‏افزاید. از قالی‏های بسیار شاخص این عصر می‏توان قالی‏های حیوانداری را كه در جهان به قالی‏های‏سنگشگو مشهور هستند نام برد. این نام به این سبب به این گروه از قالی‏های نفیس اطلاق شده‏كه تعدادی از زیباترین آنها به شاهزاده‏ای لهستانی به نام سنگشگو تعلق داشت. قالی سنگشگوی‏موجود در موزه فرش ایران، فرشی است با زمینه تیره پوشیده از نقوش حیوانات واقعی وافسانه‏ای كه در حالتهای متفاوتی قرار دارند. در مركز قالی ترنج شكیلی نقش بسته است كه‏صحنه شكار پر جنب و جوش را نشان می‏دهد. این نمونه قالی از شاهكارهای قالیبافی دوران‏صفوی به‏شمار می‏رود و سرشار از رنگ‏های شاداب و تصاویر پیكار حیوانات و نیز نقوش‏انسانی در مقابل درخت زندگی است. از نكات مشترك طرح قالی‏های سنگشگو وجود نوارخاصی به دور قابهای نقشمایه‏ها و طرح برگ‏های بزرگ در حاشیه و نقش طاووس و ماهی‏های‏قرینه را می‏توان نام برد. براساس عقاید كارشناسان محل بافت این گروه از قالی‏ها كاشان یا كرمان‏یا تبریز بوده است. وجود قالی اردبیل كه به‏دست مقصود كاشانی با گره نامتقارن در آذربایجان‏بافته شده، این نظریه را كه هنرمندان ایرانی دوره صفوی در سراسر كشور به فعالیت هنری‏مشغول بودند تأیید می‏كند. در این عصر همزمان با بافت قالی‏های پشمین، قالی‏های ابریشمی اكثراً برای تزیین كاخ‏های‏امرا و ارمغان‏های شاهانه برای سلاطین خارجی بافته می‏شد. از جمله قالی‏هایی مجلل و نفیس‏ابریشمی كه امروزه نسبتاً سالم باقی مانده‏اند، شماری از قالی‏های ابریشمی هدیه شده به سلطان‏سلیم ثانی پادشاه عثمانی در سال ۹۷۵ ه . ق. است كه به‏صورت ساده و زربفت با نقوش‏حیوانات و طرح افشان به‏دست هنرمندانی چون استاد سلطان محمد از مینیاتوریست‏های دربارشاه تهماسب طراحی و در كارگاه‏های سلطنتی آن عصر بافته شده‏اند. با وجود اینكه بافت‏قالی‏های ابریشمی در شهرهای مختلف در این دوره شمار بیشتری یافته بود، ولی حتی امروزه‏نیز این گروه قالی‏ها به «قالی‏های كوچك و بزرگ كاشان» معروف است. از مشخصه‏های این‏قالیچه‏ها تقارن جهت‏دار در طراحی آنهاست. دوره حكومت شاه تهماسب عصری طلایی برای همه رشته‏های هنری است؛ امّا در ربع سوّم‏سده دهم ه . ق. زاهد منشی شاه صفوی موجب كاهش حمایت وی از هنرمندان شد، در نتیجه‏آن مهاجرت هنرمندان به سرزمین‏های دیگر به‏خصوص هند آغاز گردید. شاه عباس (۱۵۸۷ ـ ۱۶۲۸ م.) اصفهان را به‏عنوان پایتخت و مركز حكومتی انتخاب كرد وكارگاههای سلطنتی بیشتری در شهرهای مختلف كشور ایجاد گردید و قالی‏های مجلل و نفیس‏ابریشمی و زربفت با رنگ‏های بدیع كه نشانگر اوج و اعتلای صنعت رنگرزی بود، بافته شد. ازجمله قالی‏های باشكوه و ارزشمند می‏توان به قالی‏هایی كه به‏سفارش پادشاه لهستان‏زیكسموند سوم واسا و خانواده‏های اشرافی و نجبای لهستان در اصفهان و كاشان بافته شدنداشاره كرد. این قالی‏ها كه در حدود ۳۰۰ تخته قالی‏پرزدار گل برجسته و گلیم زربفت می‏باشند، گفته‏می‏شود در سال ۱۶۰۲ با سرپرستی استاد كاری ارمنی بنام سفر مورادوویچ بافته شده‏اند، این‏گروه از قالی‏ها مدتّها به لهستانی بودن مشهور بودند، بخصوص در یك نمایشگاه هنری در كاخ‏تروكادرو كه در سال ۱۸۷۸ بر پا شده بود، یك تخته فرش توسط چارتوریسكی لهستانی با یك‏علامت تكراری به نمایش در آمده بود. كه تصوّر می‏شد علامت روی فرش نشان خانواده‏سلطنتی لهستان است و بدین‏ترتیب این فرش به قطعه لهستانی معروف گشت. بعدها بابررسیهای بیشتر توسط كارشناسانی چون بوده و مارتین، ایرانی بودن آنها محرز كردید. این‏قالی‏ها با طرحهائی چون لچك و ترنج مانند نمونه موجود در سنت ماركودرونیز ـ طرح قابقابی (نمونه موجود در موزه مترو پولتین) طرح نقوش تكراری (نمونه موجود در اسكوك لوسترسوئد) بافته شده در اواسط سده یازدهم در دوره شاه صفی (۱۶۲۹ ـ ۱۶۴۲ م.) و شاه عباس‏ثانی (۱۶۴۲ ـ ۱۶۷۴ م.) این هنر رواج داشت. اشارات قابل توجهی در سفرنامه‏های سیاحان‏غربی مانند پل سیمون (راهب مذهبی) كوروسینسكی، یا سرجان شاردن(۳) به هنر قالیبافی ونمونه‏های نفیس و مجلل موجود در كاخهای سلطنتی ایران و یا هدایای شاهانه مشاهده می‏شود. قالی‏های گلدانی، افشان، و اسلیمی‏های سیّال و ابر چینی كه به طرح هراتی یا اصفهان نیزمشهور شده و اكثراً به‏كشورهای اروپایی مانند اسپانیا و هلند و پرتغال و هند صادر شده‏اندبیشتر از سده‏های پیشین تولید شد. رنگ شاخص غالب این سبك قالی‏ها لاكی با حاشیه‏سرمه‏ای و سبز تیره است. تصاویر قالی‏های این سده نیز (سده ۱۱ ه . ق. ۱۷ م.) در آثار نقاشانی‏مانند ولازكوئز (Velazquez)، روبن (Ruben)، وان دایك (Uan Dyke)، ورمیر (Uermer)،دوهوك (Dehoock)، وبول (Bol) دیده می‏شوند ـ در سال‏های متأخرتر سده (۱۲ ه . ق.) این‏طرح در مناطق قالی‏بافی دیگری چون آذربایجان، كردستان، و حتی قفقاز نیز رایج شد. علاوه برتفاوت طیف رنگی قالی‏های مناطق مختلف با شرق ایران، طرح زمینه و حاشیه قالی‏ها نیز باطرح هرات تفاوت‏هایی داشت. اواخر دوره صفویان یعنی حدود سال‏های میانه سده ۱۲ ه . ق. قالی‏های طرح درختی وباغی با حاشیه‏ای به نقش خطوط نیمه گردان، زمینه را در بر می‏گیرد، تركیب و تابناكی رنگ‏هاجبران طرح‏های ساده و نیمه هندسی آنها را می‏كند. سبك دیگری از قالی‏های باغی در سده ۱۲ه . ق. در جنوب و شمال غربی ایران بافته شده‏اند كه طرح آنها از اندیشه هشت بهشت و چهارباغ آرمانی ایرانیان مسلمان الهام گرفته شده است. در این سبك قالی زمینه اصلی را كرت‏های‏مربع مستطیل پوشیده از گل‏های الون و جویبارهای آب روان و استخر مركزی درختان سرو وپرندگان بر سر شاخسارها می‏پوشاند و بر زیبایی و شكوه آن‏ها می‏افزاید. یكی از زیباترین‏نمونه‏های این قالی بافت كرمان در موزه جیپور هند نگهداری می‏شود در موزه فرش ایران‏فرشپاره، با این طرح، بافت آذربایجان موجود است. در این دوره از تاریخ گلیم‏های نفیسی نیز با نقوش گل و گیاه، هندسی، یا حیوانات و شكار وپیكار اژدها به‏كار برده شده است. نقشمایه‏های انسان در صحنه‏های مختلف ملهم از ادب فارسی‏و اساطیر ایران موضوع طرحهای این دستبافته‏هاست. قالیهای باقی مانده از عصر صفوی به دلیل تعداد اندك و محدودشان در جهان از اهمیت‏بسیاری برخوردارند و این امر مسئولیت سنگین موزه فرش ایران را در حفظ و نگهداری آنهابیشتر می‏كند. از سوی دیگر بر پایی نمایشگاه‏ها و به نمایش در آوردن این آثار فرصتی برای‏محققان و پژوهشگران به‏وجود می‏آورد تا نكات تاریك بسیاری را در زمینه تاریخ و فرهنگ‏غنی ایران زمین روشن كنند.

منبع : مرکز علمی و پژوهشی فرش ایران