راهبرد بهداشت محیط در کنترل بیماری‌ها

● مقدمه
بسیاری از بیماری‌های واگیردار و نیز برخی از بیماری‌های غیر واگیر می‌توانند از طریق محیط به انسان منتقل شوند. در فرایند ابتلای انسان به بیماری‌هایی كه محیط در آنها نقش دارد، می‌توان سه ركن اساسی “منبع” ، “نحوه انتقال” و “حساسیت فرد” را مورد تجزیه و تحلیل قرار داد. این سه ركن به صورت یك ساختار زنجیره ای در اشاعه بیماری‌ها و عوارض زیست محیطی دخیل هستند. گرچه كنترل و حذف یك بیماری با منشاء، محیطی با حذف هر یك از این اركان ممكن است، ولی راهبرد اساسی بهداشت محیط ایجاد موانع متعدد در هر یك از این اركان است. این ایده به فلسفه ایجاد “موانع چندگانه” در سازگان یك بیماری موسوم است. این موانع چندگانه سرانجام شیوه مطمئن و موثری در مهار و پیشگیری بیماری‌های منتقله از محیط در اختیار خواهد گذاشت. در كنترل یك بیماری منتقله از محیط می‌توان به طور نظری راهكارهای مختلفی جهت مهار و حذف بیماری طراحی كرد. دیدگاه راهبردی بهداشت محیط در كنترل بیماری‌ها، ‌ایجاد و گسترش موانع متعدد در مسیر یك بیماری است در برقراری این موانع چندگانه همواره ملاحظات اقتصادی و هزینه - اثربخشی مهمترین عوامل خواهند بود. ذیلا به شرح و بسط معیارهای سه ركن مذكور كه نهایتا هدف كنترل و پیشگیری از بیماری‌های منتقله توسط محیط را دنبال می‌كنند، خواهیم پرداخت.
● كنترل منبع ( كنترل عامل بیماری)
یكی از راه های موثر كنترل بیماری‌های منتقله توسط محیط، مبارزه با عامل اصلی بیماری به شمار می‌رود. شاید در مورد بیماری‌های میكروبی این تفكر بسیار موثر باشد، ولی در مواجهه با عوامل شیمیایی بیماری‌زا در دراز مدت كه در بسیاری از موارد حذف كامل آنها در محیط امكان پذیر نباشد، این كار عملا میسر نیست. به طور مثال می‌توان تماس دراز مدت با برخی از عوامل سرطان‌زا، جهش‌زا و مخرب موجود در آب، هوا و مواد غذایی را ذكر كرد. وجود غلظت‌های اندك برخی از مواد شیمیایی در كلیه عناصر محیط امروزه به دلیل تولید و كاربرد گسترده مواد شیمیایی در زندگی بشر اجتناب ناپذیر به شمار می‌روند. به هر صورت در برخی از شرایط كنترل منبع بیماری و از بین بردن كامل عامل یا عوامل بیماری كاری عملی و میسر نیست.
▪ معیارهایی كه در راهكار كنترل منبع بیماری می‌توان در نظر داشت، عبارتند از:
ـ تغییر و جایگزینی مواد خام یا فرایندهای صنعتی جهت كاهش هرچه بیشتر تركیبات مضر. به عنوان مثال استفاده از سوخت‌های محتوی گوگرد كمتر یا جایگزینی گاز طبیعی، حذف تولید مواد شیمیایی نظیر پلی كلرینیتد بی فنیل، جلوگیری از دفع و انتشار آلاینده ها در محیط از طریق كاربری دستگاه های كنترل و حذف آلاینده ها، كاهش تخلیه آلاینده های سمّی به محیط به مقادیر قابل قبول
ـ انتخاب پاكترین منبع آب آشامیدنی موجود به گونه ای كه تا حد امكان عاری از عوامل بیولوژیكی و مواد شیمیایی معدنی و آلی و سمی باشد
ـ تامین آب حاوی مقادیر مواد معدنی در حدّ بهینه مثلا فلوئورزَنی به آب و كنترل سختی
ـ ممنوع كردن صید ماهی و صدف خوراكی از آب‌های آلوده به عوامل بیماری زا، متیل جیوه و پلی كلرینیتد بی فنیل
ـ قانونمند كردن فرایند تولید، فرآورش و عرضه مواد غذایی جهت حصول اطمینان از سالم بودن مواد غذایی ( نبود عوامل بیماری‌زا و مواد شیمیایی مضر) و حفظ شرایط كیفی مطلوب محصولات خوراكی.
ـ تامین مسكن مناسب به گونه ای كه امكان تماس با عوامل بیماری‌زا به حداقل كاهش یابد
ـ تامین محیط كار سالم و ایمنی
ـ تشویق استفاده مجدد و بازیافت و عدم تخلیه مواد زاید خطرناك در محیط
ـ از بین بردن ناقلین بیماری (بندپایان و سایر ناقلین بیماری نظیر جوندگان) در منبع. (این فعالیت به مدیریت آفات موسوم است)
ـ جدا كردن بیمار از دیگران در دوره سرایت و درمان آن‌ها جهت حذف مخزن بیماری
ـ آموزش جامعه اعم از مردم، واحدهای آلوده كننده، قانون گذاران و كارگزاران
ـ برگزینی و اِعمال استانداردهای مناسب
ـ حمایت از برنامه های مهندسی بهداشت محیط و بهسازی، برنامه های پایش و نظارت قانونی در سطوح محلی، ناحیه ای، منطقه ای و ملی
● كنترل نحوه انتقال و سرایت بیماری‌های منتقله از محیط
در بسیاری از بیماری‌های منتقله از محیط به ویژه بیماری‌های عفونی، ناقلین و حاملین بیماری از اهمیت شایانی در گسترش ناخوشی در جامعه برخوردار هستند. در مبارزه با ناقلین، هدف اصلی كنترل عامل بیماری نیست. دخالت در چرخه بیماری و ایجاد موانع در این مواضع به نحو چشمگیر می‌تواند سبب كاهش موارد بیماری در جامعه شود.این روش پیشگیری و كنترل نیازمند اعمال مستمر معیارهای كنترل كننده است كه سرانجام منجر به حذف تماس عامل بیماری‌زا و انسان می‌شوند.
▪ این معیارهای كنترل كننده عمدتا عبارتند از :
ـ جلوگیری از تحرّك ناقلین و افراد حامل بیماری
ـ اطمینان از سالم بودن آب برای مقاصد آشامیدن، استحمام، شستشو و غیره
ـ جدا كردن منبع بیماری ( آلودگی) و پذیرندگان بالقوه آن تا حد امكان
ـ اطمینان از اینكه تهیه، فرآورش و توزیع مواد غذایی هیچ گونه امكانی جهت گسترش و انتقال بیماری فراهم نخواهند كرد
ـ كنترل آلودگی هوا، خاك، آب و همچنین مدیریت صحیح مواد زاید خطرناك، سوانح و حوادث و تركیبات سرطان‌زا و مواد سمی
ـ جلوگیری از دسترسی به منابع بیماری نظیر آب‌های آلوده جهت استحمام و شنا و مناطقی كه توسط ناقلین بیماری آلوده شده است.
ـ برگزینی و اجرای استانداردهای زیست محیطی در خصوص آب، هوا، خاك، سروصدا، كاربری اراضی و مسكن
ـ آموزش مردم، واحدهای آلوده كننده، قانون گذاران و رساناها در خصوص جنبه های مختلف بیماری
ـ حمایت از برنامه های مهندسی بهداشت محیط و بهسازی، برنامه های پایش و نظارت قانونی در سطوح محلی، ناحیه ای، منطقه ای و ملی
ـ تغییر عادات فردی نظیر استعمال دخانیات، سوء تغذیه، تنش‌های روحی و روانی، پرخوری و بی تحرّكی. ارتقای بهداشت فردی و شستشوی دست‌ها جهت پیشگیری از انتقال فرد به فرد عوامل بیماری‌زا و تركیبات سمی.
● كنترل حساسیت افراد در معرض ابتلا به بیماری‌های منتقله از محیط
حتی اگر هیچ اقدامی در خصوص كنترل عامل بیماری‌زا و نحوه سرایت آن صورت نگیرد، تغییر شرایط و عواملی كه منجر به تغییر حساسیت افراد شود، می‌تواند به كلّی سیمای شیوع و گسترش یك بیماری را در جامعه دگرگون سازد. زیرا همه افراد از نظر استعداد ابتلا به یك بیماری در شرایط یكسان نیستند. بسیاری از عوامل نظیر سن، عادات تغذیه ای، كشیدن سیگار، شرایط و استانداردهای زیستی به ویژه مسكن می‌توانند شانس ابتلا را تغییر دهند. مستعدترین افراد در ابتلا به بیماری‌های منتقله توسط محیط را كودكان و سالخوردگان و افراد دارای بیماری‌های مزمن تنفسی و قلبی عروقی تشكیل می‌دهند. از طرفی به دلیل وضعیت شغلی و حتی شرایط اجتماعی و اقتصادی برخی از افراد بطور سیستماتیك بیشتر در معرض عوامل بیماری‌زا قرار خواهند گرفت. در این بخش از زنجیره كنترل بیماری، هدف بهداشت محیط تغییر و بهبود شرایط محیطی به گونه ای است كه فرد حداقل حساسیت در برابر بیماری را از خود نشان دهد.
با اقداماتی مانند رعایت بهداشت فردی،‌ برقراری استانداردها، تامین شرایط مطلوب در مسكن، تامین آب آشامیدنی سالم، دفع و تصفیه فاضلاب‌ها و بسیاری از اقدامات دیگر، بهداشت محیط نه تنها می‌تواند به حذف عامل بیماری‌زا یا قطع زنجیره انتقال منجر شود، بلكه حساسیت فرد را نیز در برابر بیماری به طور چشمگیر كاهش خواهد داد.
اهمیت اقدامات بهداشت محیط از دیدگاه ارزش كنترل بیماری‌ها حتی از اقداماتی نظیر واكسیناسیون نیز بیشتر است. زیرا در واكسیناسیون، هدف كاهش حساسیت و یا افزایش مقاومت فرد به یك یا چند عامل بیماری است، با اینكه تجربیات حاكی از این واقعیت است كه تامین مسكن با شرایط مطلوب، بهسازی محیط (آب، فاضلاب، مواد زاید و كنترل ناقلین)، و رعایت بهداشت فردی می‌تواند منجر به مقاومت طولانی مدت و پایدار در برابر طیف وسیعی از بیماری‌های منتقله در جامعه بشود.

نویسنده: مهدی حبیبی فر(كارشناس بهداشت محیط)

منبع : قوه قضائیه