هدیه ای از بهشت

نویسنده در مقاله حاضر با توجه به اهمیت فناوری در رشد و توسعه اقتصادی، جایگاه فناوری در الگوهای رشد اقتصادی را مورد بررسی قرار داده است.
شش دهه از زمان انتشار اثر ارزنده «هارود» با عنوان «مقاله ای درباره نظریه پویا» و مقاله «گسترش سرمایه، نرخ رشد و انتقال» اثر «دومار» می گذرد. در طی این مدت، نظریات رشد اقتصادی سیر تکاملی خود را پیموده اند و ابعاد گوناگون و اثرگذار در رشد اقتصادی کشورها برجای گذاشته اند. با وجود این هنوز اجماع و اتفاق نظر کاملی در این زمینه وجود ندارد. تنوع آرا در زمینه رشد اقتصادی یکی از ویژگی های بارز این نظریات است. همین ویژگی، مطالعه مستمر و روزآمد محققین و کارشناسان اقتصادی را در این حوزه ضروری می کند.
اصلاح فناوری در اقتصاد رشد و توسعه دارای معنی خاصی است. فناوری روشی است که با استفاده از آن نهاده ها در فرآیند تولید به محصول تبدیل می شوند. اهمیت فناوری در رشد و توسعه کشورها انکارناپذیر است. اندیشه ها فناوری تولید را بهبود می بخشند. یک اندیشه نو و خلاق این امکان را فراهم می کند که از مجموعه ای از نهاده ها و عوامل تولید، محصولات بیش تر یا بهتری به دست آید. ممکن است از نظر توانایی دسترسی به دانش و استفاده از دانش فناوری های خارجی بین کشورها تفاوت های زیادی وجود داشته باشد؛ اما این تفاوت در بین کشورهای صنعتی به اندازه کشورهای در حال توسعه نیست. اشاعه فناوری در کشورهای کم تر توسعه یافته ممکن است کم وبیش آسان باشد. این امر به سطوح آموزش، فرهنگ و آداب و رسوم و گرایش به تغییر، سمت گیری بازرگانی و مانند آن بستگی دارد. زمامداران این کشورها با ترویج نماگرهای توانایی اجتماعی مانند سطح آموزش نیروی کار و میزان قرار داشتن کشور در مسیر بازرگانی بین المللی می توانند امکان رسیدن و دستیابی به فناوری را تقویت کنند. امروزه این عقیده مطرح است که سطح آموزش و میزان باز بودن درهای اقتصاد به روی بازرگانی بین المللی بیانگر سطح آمادگی اقتصاد برای اتخاذ فناوری ها و شیوه های تولید نوین به مفهوم کلی است.
● یک سوال اساسی
یکی از سوالات مهم در اقتصاد رشد و توسعه این سوال است که چرا بعضی از کشورها بسیار ثروتمند و بعضی دیگر بسیار فقیر هستند؟ و یا به قول اقتصاددانان اروپایی و آمریکایی، چرا ما بسیار ثروتمند هستیم و آن ها بسیار فقیر هستند؟ این مساله قدیمی قرن ها است که فکر اقتصاددانان را به خود مشغول کرده است. این مساله به قدری اقتصاددانان کلاسیک را تحت تاثیر قرار داد که آدام اسمیت نام کتاب خود را «بررسی در زمینه ماهیت و علل ثروت ملل» گذاشته است. بررسی جدید این مساله توسط اقتصاددانان کلان نگر به دهه ۱۹۵۰ و انتشار دو گزارش مشهور توسط «رابرت سولو» از موسسه تکنولوژی ماساچوست باز می گردد. تئوری های سولو به روشن شدن نقش انباشت سرمایه فیزیکی کمک کرد و بر اهمیت رشد فناوری به عنوان عامل نهایی در پشت رشد اقتصادی پایدار تاکید کرد.
● الگوی سولو
طی دهه ۱۹۶۰ و تا حد کم تری در دهه ۱۹۷۰ کار در مورد رشد اقتصادی از شکوفایی زیادی برخوردار بود. با این همه به دلایل روش شناختی جنبه های مهمی از اکتشافات نظری تغییر فناوری به تعویق افتاد. برای ایجاد رشد پایدار در درآمد سرانه، توسعه فناوری بررسی الگوی سولو ضروری است. این امر با اضافه کردن متغیر فناوری به تابع تولید انجام می شود. متغیر فناوری که از این طریق وارد تابع تولید می شود، به نام فناوری کارافزا یا خنثی از نظر مدل هارود نامیده می شود. (حالت های دیگر عبارتند از فناوری سرمایه افزا یا خنثی از نظر سولو و فناوری خنثی از نظر هیکز). توسعه فناوری وقتی رخ می دهد که متغیر فناوری در طول زمان افزایش یابد به عنوان مثال هر واحد از کار وقتی سطح فناوری بالاتر باشد مولدتر است. یکی از فروض مهم الگوی سولو این است که توسعه فناوری برون زاست یا به بیان دیگر فناوری مانند هدیه ای از بهشت است که به طور خودکار بر اقتصاد نزول می شود و بدون توجه به عوامل دیگر راه خود را ادامه می دهد. بنا بر الگوی سولو دلیل ثروتمند بودن بعضی از کشورها و دلیل فقیر بودن بعضی دیگر این امر است که کشورهای ثروتمند سرمایه گذاری بیش تری می کنند و نرخ های رشد جمعیت کم تری دارند که هر دوی این عوامل به آن ها اجازه می دهد تا میزان انباشت سرمایه بیش تری برای هر کارگر داشته باشند و در نتیجه بهره وری کار را افزایش دهند.
پاسخ الگوی سولو به این سوال که چرا اقتصادها از رشد پایا در مدل سولو برخوردارند، مربوط به توسعه فناوری است. بدون توسعه فناوری رشد سرانه در نهایت به دلیل بازده نزولی سرمایه متوقف خواهد شد، ولی توسعه فناوری می تواند تمایل بازده نهایی سرمایه را با کاهش جبران کرده و در بلندمدت کشورها دارای رشد سرانه ای برابر با نرخ توسعه فناوری باشند. توضیح علل تفاوت ها در نرخ های رشد میان کشورهای جهان در الگوی سولو چیست؟ در نگاه اول ممکن است این طور به نظر برسد که الگوی سولو جز از طریق مرتبط کردن مساله به تفاوت توسعه فناوری نمی تواند به این سوال پاسخ دهد، ولی توضیح ظریف و دقیق تر را می توان با توجه به پویایی انتقال پیدا کرد. پویایی انتقال این فرصت را به کشورها می دهد تا دارای نرخ های رشد متفاوت از نرخ های رشد بلندمدت شان باشند. به عنوان مثال یک اقتصاد اگر بخواهد به سطح شرایط پایدار برسد باید از رشد سریعی برخوردار باشد. این استدلال می تواند در توضیح این که چرا کشورهایی مانند کشور ژاپن و آلمان که ذخایر سرمایه خود را در جنگ جهانی دوم از دست داده بودند، سریع تر از کشوری مانند کشور ایالات متحده آمریکا در پنجاه سال گذشته رشد کرده اند کمک کند. با این استدلال می توان به این سوال که چرا اقتصادی که نرخ سرمایه گذاری اش را افزایش می دهد و به نسبت بالاتری از تولید - فناوری دست می یابد، دارای رشد سریع تری است پاسخ داد. این توضیحات را نیز می توان به خصوص در مورد کشورهایی نظیر کره جنوبی، سنگاپور و تایوان به کار برد. در این کشورها از سال ۱۹۵۰ به بعد نرخ های سرمایه گذاری به شدت افزایش یافته است.
● پاسخ نئوکلاسیک ها
در اوایل دهه ۱۹۸۰ در دانشگاه شیکاگو، «پل رومر» و «رابرت لوکاس» علاقه اقتصاددانان کلان نگر را به رشد اقتصادی با تاکید بر اقتصاد اندیشه ها و سرمایه انسانی دوباره شعله ور کردند. با استفاده از پیشرفت های جدیدی که در نظریه رقابت ناقص به وجود آمده بود، رومر اقتصاد فناوری را به اقتصاددانان کلان نگر معرفی کرد. پس از این پیشرفت های نظری، کارهای تجربی توسط تعدادی از اقتصاددانان نظیر «رابرت بارو» از دانشگاه هاروارد، برای کمی کردن و آزمایش نظریه های رشد شروع شد. به طوری که در دهه ۱۹۹۰ هم کارهای نظری و هم کارهای تجربی با علاقه فراوان حرفه ای ادامه یافت. الگوی رشد نئوکلاسیک نسبت به الگوی کینزی «هارود و دومار» گامی به پیش برد. این الگو با دخالت دادن قیمت عوامل و جایگزینی عوامل تولید امکان ژرف تر شدن الگوی قبلی را فراهم ساخت و توانست مشکل بی ثباتی طرح هارود دومار را حل کند. بر طبق چارچوب رشد نئو کلاسیک روند رشد تعادلی به وسیله رشد فناوری (برون زا) و جمعیت تعیین می شود. این جایی را برای سیاست اقتصادی در تاثیرگذاری بر نرخ تعادلی بلندمدت رشد اقتصادی در نقطه مقابل انتقال های کوتاه مدت بین حالت هایی به اصطلاح ثابت، باقی نمی گذارد. با وجود این گروه سوم الگوهای رشد که از سوی رومر و لوکاس مطرح شدند و نرخ رشد را به طور درون زا در درون خود الگو تعیین می کردند، علاقه به ترتیبات نهادی و سیاست اقتصادی را به عنوان عوامل موثر بر رشد اقتصادی دامن زدند.
در دهه ۱۹۵۰، رابرت سولو الگویی را توسعه داد که به صورت ابزار استاندارد مطالعات مربوط به رشد اقتصادی درآمده است. در این الگو، نرخ رشد اقتصادی به سرعت افزایش نهاده های عوامل تولید (کار و سرمایه) بستگی دارد. رشد جاری ممکن است نتیجه افزایش میزان نهاده از یک یا هر دو عامل تولید باشد.در الگوی سولو، افزایش پس انداز و انباشت سرمایه به افزایش حالت پایدار و به تبع آن فقط افزایش موقت نرخ رشد منجر می شود. در ابتدا ذخیره سرمایه سرانه افزایش می یابد و در نتیجه آن تولید سرانه نیز بالا می رود؛ اما از آن جا که فرض می شود سرمایه بازدهی کاهشی دارد، تا زمانی که پس اندازهای بالاتر دقیقا با میزان نهاده سرمایه لازم برای ثابت نگاه داشتن سرمایه سرانه برابر شود، افزایش تولید سیر کاهنده خواهد داشت. در وضعیت پایدار تولید سرانه افزایش پیدا نمی کند. میزان رشدی که تحقق می یابد در اثر پیشرفت فناوری است که در چارچوب این نظریه قابل فهم است.
در الگوی رشد نئوکلاسیک ها با افزایش دانش فناوری (یعنی اگر تابع تولید به گونه ای انتقال پیدا کند که به ازای مقادیر معین کار و سرمایه تولید بیش تری به دست آید) رشد نیز در این الگو پدیدار خواهد شد. بنابراین رشد اثر مرکب انباشت سرمایه و پیشرفت فناوری است. در الگوهای رشد درون زا، نرخ رشد ذخیره سرمایه از فشردگی سرمایه مستقل است؛ اگر سرمایه گذاری از استهلاک بیش تر باشد رشد اقتصاد مثبت و پایدار خواهد بود.
تفاوت های نرخ رشد کشورها ممکن است مثلا به تفاوت های نسبت های پس انداز و سطح فناوری بستگی داشته باشد. در اکثر الگوهای رشد پیشرفت فناوری موتور رشد محسوب می شود.
به نظر رومر می توان فناوری به عنوان مزیتی با خواص ویژه دانست. این استدلال می تواند به دلایل زیر باشد: نخست فناوری غیررقابتی است به این معنا که استفاده از آن برای همه شرکت ها در یک زمان ممکن است. دوم، فناوری دست کم در یک برهه از زمان، به طور بخشی قابل جداسازی است؛ زیرا یک شرکت می تواند دسترسی به یک نوآوری را کنترل کند و دست کم به طور موقت نوعی وضعیت انحصاری پیدا کند. این به آن معناست که فناوری را نمی توان به عنوان یک کالای همگانی (عمومی) محض که دارای دو ویژگی غیررقابتی و غیرقابل جداسازی یا محروم کردن مصرف کنندگان است در نظر گرفت.
ازسوی دیگر درالگوهای نئوکلاسیک، فناوری،کالایی همگانی محض است و بهبود فناوری نتیجه سرمایه گذاری های برنامه ریزی شده منابع از سوی شرکت ها یا کارآفرینانی نیست که در جست وجوی سود هستند، بلکه مانند نعمتی آسمانی نصیب یک جامعه می شود. بدیهی است که این ویژگی های الگوی رشد نئوکلاسیک است که قانع کننده نیست؛ زیرا بهره وری بازرگانی از اندیشه های علمی اغلب نیازمند منابعی است؛ اما الگوهای رشد درون زا این واقعیت را در نظر گرفته اند که تغییرات فناوری در اثر سرمایه گذاری هایی است که مردم انجام می دهند. اگر فرض کنیم که پژوهش یک نهاده معمولی در تولید است، موضوع به صورتی که در الگوهای رشد درون زا مطرح شده است. از سوی دیگر فناوری در این الگو غیررقابتی است.
● الگوی نوین شومپیتری
الگوهایی که دو نکته پیشرفت فناوری ناشی از اقدامات افراد است و صاحبان نوآوری ها سود انحصاری کسب می کنند را دخالت داده اند، الگوی نوین شومپیتری نامیده می شوند.
دراین الگو، نیروی محرکه فرآیند نیروی محرکه فرآیند نوآوری قدرت انحصاری موقت است. شرکت ها برای توسعه فرآورده ها یا فرآیندهای جدید سرمایه گذاری می کنند و انتظار دارند که از تلاش های خود در زمینه پژوهش به سودهای کلان دست یابند. در صورت موفقیت و کسب موقعیت انحصاری، امکان فروش فرآورده ها با قیمتی بالاتر از هزینه تولید به وجود می آید و در نتیجه آن ها می توانند هزینه های پژوهش خود را پوشش دهند.
● الگوی نلسون و فلپس
بسیاری از نویسندگان بین انتشار (سرریز) بالقوه فناوری (بسته به تفاوت های فناوری بین کشور رهبر و پیروان) و انتشار واقعی (که به وسیله عملکرد متقابل شکاف فناوری و توانایی اجتماعی کشور پیرو یا دنباله رو تعیین می شود) تفاوت قایل شده اند. این دیدگاه را می توان در الگویی بر مبنای الگوی نلسون و فلپس فرمول بندی کرد.افزایش توانایی اجتماعی در کشوری، شکاف فناوری در وضعیت پایدار را کاهش می دهد. بنابراین کشوری با توانایی اجتماعی بیش تر سطح تعادلی فناوری بالاتر و شکاف فناوری کم تر نسبت به اقتصادی مشابه، ولی دارای توانایی اجتماعی پایین تر خواهد داشت. عامل بالقوه تعیین کننده سطح توانایی اجتماعی یک کشور میزان یکپارچگی یا درهم گرایی آن در اقتصاد جهانی است. در مورد این که چرا مشارکت بیش تر در بازرگانی پدیده رسیدن و رشد را تقویت می کند استدلال هایی زیادی مطرح شده است؛ نخست عموما باور بر این است که انتقال بین المللی فناوری با جریان بازرگانی ارتباط دارد. واردات کالاها و خدمات تولید شده ازسوی طرف های تجاری، استفاده موثر از منابع موجود در کشور وارد کننده را باعث می شود و در نتیجه سطح بهره وری آن کشور را بالا می برد.
دوم، استدلال آشکاری وجود دارد که هر چه بخش های بیش تری از اقتصاد در معرض رقابت بین المللی قرار گیرند، میزان برخورد با فناوری برتر و فشار برای اتخاذ و تطبیق چنان فناوری جهت حفظ قدرت رقابتی بیش تر خواهد بود. سوم، لوئیس استدلال می کند در کشورهایی که مردم به تغییر عادت دارند، اندیشه های جدید با سرعت بیش تری پذیرفته خواهند شد در حالی که در کشورهای منزوی جذب سریع اندیشه های نوین محتمل نیست.
● الگوی رشد درون زا
ریورا - باتیز و رومر در یک الگوی رشد درون زا پا را فراتر نهاده و دلایل دیگری مطرح می کنند که چرا مشارکت بیش تر در اقتصاد جهانی ممکن است رشد بلندمدت را تقویت کند. نخست، کشورهایی که در همگرایی بیش تری در اقتصاد جهانی دارند، نسبت به کشورهای منزوی تر از احتمال دسترسی بیش تری به دانش برخوردارند.
در الگوی آن ها اندوخته های دانش بر نرخ رشد دانش نوین تاثیر می گذارد و این به نوبه خود باعث نرخ رشد بلندمدت بالاتر خواهد شد. دوم بهبود گسترش فناوری در اثر افزایش مبادله کالاها و دانش، شرکت ها را به توسعه فناوری های نوآورانه نه تنها در بازارهای داخلی بلکه در پهنه جهانی وادار می کند.
این نیز از دوباره کاری پژوهش های صنعتی که نوآوری چندانی ندارد، خواهد کاست. مطالعات نشان می دهد طی دوره زمانی ۱۹۸۵ - ۱۹۶۰ که انباشت سرمایه و رشد نیروی کار کنترل می شد، اثر ساده رسیدن عمل کرده است. هر چه شکاف فناوری کشوری نسبت به کشور رهبر از نظر فناوری در ابتدای دوره بیش تر باشد، نرخ رشد بهره وری آن کشور بیش تر خواهد بود.
● دیدگاه های هانسون و برگسون
هانسون و برگسون معتقدند که رسیدن به ناچار با مساله انتشار فناوری ارتباط دارد؛ اما محتوای دقیق این فرضیه چیست؟ به نظر می رسد که پدیده رسیدن به وضعیتی اطلاق می شود که کشورهای توسعه یافته نسبت به کشورهای پیشرفته رشد سریع تری دارند و این نشان می دهد که شاهد نوعی همگرایی سطوح بهره وری و درآمد این دو دسته از کشورها هستیم. بنابراین برای وجود اثر رسیدن ضروری است که کشور دنباله رو از نظر فناوری قادر به جذب یا به بیانی هضم فناوری باشد که در کشور توسعه یافته (رهبر از نظر فناوری) توسعه یافته است.
به علاوه برای اثرگذاری واقعی پدیده رسیدن یا باید کشور رهبر به طور ناگهانی به دلایل رشد کندتری را آغاز کند یا توانایی کشور پیرو در جذب پیشرفت های فناوری افزایش یابد.
الگوی رشد نئوکلاسیک نشان می دهد که در حالت تعادل، رشد تولید با رشد جمعیت و نرخ پیشرفت فناوری که متغیری برون زاست، برابر خواهد بود. سیاست های دولت و نهادها تنها می توانند به طور موقت و از یک حالت تعادل به حالت دیگر بر رشد تاثیر بگذارند. این الگو همچنین نشان می دهد که اگر سرمایه قابلیت جابه جایی داشته باشد، به مرور زمان همگرایی در بین کشورها رخ خواهد داد و این همگرایی به صورت رشد کندتر کشورهای ثروتمند و رسیدن کشورهای فقیرتر خواهد بود.

نادر رستمی
منابع:
۱- چارلز آی.جونز، مقدمه ای
بر رشد اقتصادی، حمید سهرابی،
غلام رضا گرایی نژاد.
انتشارات سازمان برنامه و بودجه. ۱۳۷۹.
۲- ویراستار ویلی برگستروم،
دولت و رشد، علی حیاتی، انتشارات
سازمان برنامه و بودجه.
۳- کیت گریفین، مروری بر جهانی شدن و گذار اقتصادی، محمد رضا فرزین، انتشارات سازمان برنامه و بودجه، چاپ اول، ۱۳۷۸.
۴- مرتضی قره باغیان. اقتصاد رشد
و توسعه. نشر نی.
۵- توسعه پایدار در جهان در حال تحول. انتشارات بانک جهانی. ترجمه علی حبیبی، غلام رضا گرایی نژاد و نسرین قبادی. انتشارات سازمان مدیریت
و برنامه ریزی کشور.

منبع : روزنامه سرمایه