جایگاه و اهمیت رودخانه ها در حیات آبزیان

رود خانه ها بعنوان بخشی از ثروتهای طبیعی و ملی کشورمان از اهمیت خاصی برخوردارند ، رودخانه ها دارای آبزیان می باشند که ازنظراقتصادی اهمیت جهانی دارند و جرء ذخایر موروثی کشور به شمار می آیند ، حفظ و حراست از بقاء رودخانه ها و ماهیان آن جهت استفاده آیندگان یک وظیفه همگانی است ولی متأسفانه به جهت شرایط بوجود آمده ازجمله ساخت سدهای آبی و ورود فاضلاب های شهری و صنعتی و سموم کشاورزی رودخانه ها را از ساختار طبیعی خارج ساخته است ، و اکوسیستم آن را برهم زده و ذخایر آبزیان را بشدت تهدید و از بین برده است ، نهایتا" برای حفاظت از آن ضمن تلاش مضاعف می بایست فرهنگ سازی در این زمینه در سطح وسیعی از جامعه انجام بگیرد .
● جایگاه و خصوصیات رودخانه ها :
رودخانه ها شاخص زیستگاه های آبهای جاری هستند که در مقابل آبهای ساکن همانند دریاچه ها و آبگیرها قرار دارند ، رودخانه ها درطی سالیان متمادی در مقایسه با دریاچه ها کمتر توانستنه اند ارزشهای زیستگاهی خود را به اثبات برسانند و از نظر حفاظت جایگاه مطمئنی برای خود دست و پا نمایند .
خصوصیات ویژه رودخانه ها همانند ناآرامی ، پویایی ذاتی و دامنه گسترده آنها که از کوهستانها تا دشتها ادامه می یابد امکان حفاظت ، کنترل ، نظارت ، و تحدید حدود آنها را حتی در گستره قلمرو ملی بعنوان یک زیستگاه بسیار دشوار می سازد . رودخانه ها شریانهای هر کشور محسوب میگردد .
بهمین دلیل حفاظت و بهره برداری خرد مندانه از آنها نیاز به دلیل و برهان زیادی ندارد تغییر ویژگیهای بیوفیزیکی و عملکرد رودخانه ها در طول مسیر گسترده خود از مبداء تا مقصد از آنها زیستگاه های متنوع و منحصر بفرد و پیچیده بوجود آورده است که تنها از طریق تبیین فاکتورهای اقلیمی ، توپوگرافی و زمین شناسی در مقیاس گسترده تر از مسیر بستر جریان آنها قابل توضیح و تفسیر است .
رودخانه ها جدا از تغییرات طبیعی امروزه تحت تأثیر فعالیتهای مؤثر انسانها ، درمعرض دگرگونیهای عمیق قرار گرفته است .
مهار رودخانه ها از طریق احداث سد ها ، بهره برداری از شن وماسه و آلودگیهای ناشی از تخلیه فاضلابهای شهری و پسابهای کشاورزی هریک به شکلی در دگرگونی محیط زیست رودخانه ها مؤثرند ، پیامدهای سوء .
جبران ناپذیر این گونه فعالیتها می تواند برای انسان بسیار خطرآفرین باشد زیرا حیات اقتصادی و اجتماعی هر کشور ازجمله صید و صیادی وابسته به رودخانه ها است .
متأسفانه فقدان اطلاعات و شناخت کافی از عواقب بهره برداری بی رویه و دخالتهای انسانی غیر مسئولانه از یک سو و عدم وجود دستورالعملهای شفاف و ضوابط مشخص دراین خصوص از سوی دیگر باعث شده است که هر روز که میگذرد بر میزان صدمات وارده بر رودخانه ها افزوده شود در نهایت مطلوبیت زیستگاهی خود را از دست می دهد .
● ارزش زیستگاهی رودخانه ها :
رودخانه ها بر طیف گسترده ای از حشرات آبزِی ، ماهیان ، پرندگان آبزی یا پرندگان كنارآن و پستانداران زیستگاه وی‍ژه ا‍‍ی بشمار می رود .روابط اكولوژیك بین آنها به گونه ای است كه بقاء یكدیگر را تضمین می نمایند .
هریك از زیستمندان رود خانه ها تمام یا بخش‍ی از دورۀ زیستی خویش را در آن می گذرانند . برخی نیزبطورغیر مستقیم به آن وابسته اند ، حشرات نابالغ از یك روزه ها تا زمان بلوغ در آب زندگی می كنند ، تخم خود را در آب می گذارند وپس از رشد و تبدیل شدن به حشره كامل بعنوان غذای ماهیان در سطحی دیگر وارد زنجیره غذایی می شوند و برخی نیزمانند ماهیان تمام دوران زندگی خود را درداخل آب سپری می كنند .
مصب بسیاری از رودخانه ها محل تخمریزی و پرورشگاه ماهیان مهم اقتصادی و تجاری محسوب می گردد ، لذا بنحوی با دخالتهای انسانی از مهاجرت ماهیان به این زیستگاه ممانت بعمل آید ، بدون تردید خسارات جبران ناپذیری نظیر آسیب پذیری خزانه ژنی جمعیت ماهیان بومی روی خواهد داد ، كه تكثیر مصنوعی و رها سازی محصول این عملیات هرگز قادر به بازسازی و قوام ساختار جمعیتی این ماهیان نخواهند بود .
بدنبال شكل گیری جوامع انسانی در كنار رودخانه دفع زباله و فاضلاب و پسابهای كشاورزی به این زیستگاه امر بدیهی بنظر می رسد ، اما باید اذعان نمود كه توان خود پالایی رود خانه ها در طول تاریخ بشدت كاهش یافته و دیگر قادر نیستند همانند گذشته مواد زاید ریخته شده را تجزیه و هضم نمایند و اكسیژن محلول در آنها كاهش یافته و حتی برخی از ماهیان در اثر شدت آلودگی و دخالتهای انسانی رو به نابودی نهاده اند .
● فاکتورهای ضروری جهت حفظ شرایط زیستگاهی رودخانه ها :
▪ جلوگیری از رهاسازی گونه های غیر بومی در رودخانه ها برای حفظ گونه های بومی
▪ اعمال مقررات جدی در رعایت استانداردهای مواد خروجی‌ كارخانه ها و تصفیه آنها برای رهاسازی در رود خانه ها
▪ انجام ارزیابی پیامد های زیست محیطی هر گونه فعالیتی كه احتمال می رود بر رودخانه ها تأثیر سوء بگذارند ، انجام این ارزیابی در مورد برخی از فعالیت ها نظیر سدها ضرورت بیشتری می یابد.
▪ جلوگیری از كاربری اراضی برای استفاده های زیان آور در حریم رود خانه ها
▪ حفظ كناره های رودخانه ها و رویش های گیاهی تثبیت كنند دیواره ها
▪ تهیه ضوابط و مقررات استاندارد برای بهره برداری از شن و ماسه در بستر رود خانه ها
▪ جلوگیری از دفع مواد زاید و سموم شیمیایی در مناطقی كه احتمال می رود شیرابی مواد زاید به رودخانه ها وارد شود یا در اثر بارندگی سموم شیمیایی شسته شده و به داخل آن راه می یابد.
▪ رودخانه ها اكوسیستم های مجزا و ایزوله نبوده بلكه با محیط پیرامون خود ارتباط پیوسته ای دارد . رود خانه ها در بستر حوضه ای قرار دارند كه تمام آب آن را جذب و دریافت می نمایند ، به همین دلیل چنانچه رودخانه ها از خاك حاصل از فرسایش آبی حوضه ی آبخیزها انباشته گردد شرایط زیستی آنها بشدت دگرگون میگردد ( افزایش كدورت ، كاهش اكسیژن ، آسیب رسانی به آبزیان بویژه ماهیان ) به همین دلیل برای حفظ محیط زیست رودخانه ها لازم است پوشش گیاهی حوضه های آبخیز بنحوه مطلوبی حفظ گردد .
▪ گنجاندن موضوعات حفاظت از محیط زیست بویژه رودخانه ها در سرفصل دروس مدارس وبرگزاری بازدید های علمی در فصول مختلف از رودخانه ها بمنظور آشنایی دانش آموزان با شرایط موجود .
▪ حفاظت مستمر و مؤثر از رودخانه ها در ایام رهاسازی بچه ماهیان
▪ ممنوعیت كامل صید غیر مجاز ماهیان در ایام مهاجرت تخمریزی ماهیان به رودخانه ها با هماهنگی ارگانهای ذیربط و مشاركتهای فعال مردمی
● نتیجه گیری :
تبدیل شكل احیاء و بازسازی ، حفظ زیستگاه است ، هیچگونه تضمینی برای موفقیت تلاشهای احیاء وجود ندارد و هزینه احیاء بسیار بیشتر از هزینه حفظ زیستگاه است . دور اند یشانه ترین رویكرد بحداقل رساندن میزان خطراتی است كه زیستگاه ها را تهدید می‌كنند و این كار با تضمین حفظ و حراست كافی زیستگاهی عملی است .

تهیه و تنظیم :
نور محمد بكچه پور
كارشناس صید اداره كل شیلات گلستان
منابع :
- آلودگی دریا آ. پی . كلارك - ترجمه : محمد علی زاهدی
- جغرافیا آبها داریوش ظفری
- زیستن در محیط زیست پروفسورجرتی میلر- ترجمه : دكتر مجید مخدوم

منبع : پایگاه اطلاع رسانی شیلات ایران