پنج چالش اصلی زنان و دختران در ایران و جهان

بنابر باور بسیاری از صاحب‏نظران، انسان، محور توسعه پایدار است و جامعه‏ای می‏تواند توسعه یابد که همه افراد آن، ظرفیت توسعه‏پذیری را داشته باشند و راه‏ها و روش‏های مناسب برای حصول توسعه پایدار را بیابند. بنابراین، تا زمانی که به زنان کشورمان به عنوان نیمی از نیروی انسانی در روند توسعه، توجّه کافی مبذول نگردد، تحقّق این آرمان، آرزویی محال به نظر می‏رسد.
بررسی قوانین موجود، اعم از قانون اساسی و سایر قوانین، نشان می‏دهد که زنان ایران، مشکل اساسی‏ای از لحاظ قانونی ندارند؛ لکن عوامل اقتصادی، فرهنگی و سنّتی ویژه‏ای، در قالب قوانین نانوشته، مانع مشارکت کامل زنان در روند توسعه و استفاده از مزایای توسعه‏اند. در این نوشتار کوتاه، به پنج مسئله مربوط به زنان و دختران در جوامع توسعه‏یافته و عقب‏مانده، اشاره می‏شود:
▪ اشتغال زنان
زنان، از اوّلین پگاه حیات جمعی بشر، در تمام عرصه‏های اجتماعی، نقشی مؤثّر و تعیین کننده داشته‏اند و براساس نظر بسیاری از محقّقان و مردم شناسان، سنگ بنای تمدّن‏های مادی جوامع در پی فراگیری کشاورزی و زراعت توسط زنان نهاده شده است و شاید بتوان گفت که تداوم، پیشرفت و تکامل جامعه اولیه انسانی، بیشتر مدیون تلاش‏ها، کوشش‏ها، مجاهدت‏ها و زحمات بی‏دریغ زنان بوده است تا مردان! در جوامع گوناگون و در بین افراد مختلف، انگیزه‏های بسیاری، زنان را به بازار کار می‏کشاند که در این‏جا به مهم‏ترین آنها (که بالاخص در جامعه ما می‏تواند مطرح باشد)، اشاره‏ای کوتاه خواهیم داشت:
۱) انگیزه‏های اقتصادی
یکی از شایع‏ترین دلایل اشتغال زنان، نه تنها در ایران، بلکه در جوامع مختلف، کمک به وضعیت اقتصادی همسر و خانواده است. بالا بودن هزینه‏ها و تنوّع نیازها و خواسته‏های خانواده، معمولاً مانع از آن است که درآمد مرد به تنهایی از عهده اداره خانوار برآید. این نیاز، مخصوصاً در شرایط نابه‏سامانیِ اقتصادی، بیشتر ضرورت می‏یابد و موجب روی آوردن زنان، به انواع و اقسام کارهای دست پایین، با مزد بسیار کم می‏شود.
۲) انگیزه‏های روانی و استقلال‏طلبی
بسیاری از زنان، صرفاً به انگیزه نیل به استقلال مالی، راهی بازار کار می‏شوند. بدین معنا که حتی در صورت بی‏نیازی خانواده از درآمد آنها، به کار می‏پردازند و دستمزد خود را به دلخواه، پس‏انداز یا هزینه می‏نمایند. یکی از جنبه‏های مهم اشتغال با انگیزه مذکور، احساس نوعی همآوردی با مرد در اداره امور خانه و در واقع، تقسیم مدیریت خانواده بین زن و مرد است. میل به استقلال مالی در محیطها و جوامعی که آمار طلاق بالایی دارند یا در آنها نرخ بی‏کاری و تلفات مردانْ بالاست و طبعاً زنان را با نوعی نگرانی و ترس از شرایط آینده مواجه می‏سازد، اهمیت بیشتری می‏یابد.
۳) انگیزه‏های اجتماعی
گاهی هم میل به کسب هوّیت و شخصیت اجتماعیِ مؤثر، افراد را وادار به حضور در جامعه می‏کند. محیط محدود خانه و کارهای تکراری آن، که تقریباً تمام وقت مفید فرد را به خود اختصاص می‏دهد، کمتر زمینه‏ای برای رشد ادراکی و شخصیتی فرد، باقی می‏گذارد و در چنین شرایطی، زن برای جلوگیری از رخوت و خُمود فکری و روحی، خروج چند ساعته از محیط خانه را انتخاب می‏کند. امّا در برخی از موارد، عامل اصلی شکل‏گیری انگیزه حضور فعال در اجتماع و ورود به بازار کار، عرصه توانایی‏ها و تخصّص‏های به دست آمده است. این مورد، شخصاً در مورد زنان تحصیل کرده و واجد تخصّص‏های مورد نیاز جامعه، مصداق پیدا می‏کند. اشتغال زنان، زمینه و مقدمه‏ای برای حضور اجتماعی آنان است و آثار اجتماعی این امر، دامنه وسیعی را در برمی‏گیرد. ضمن این که امروزه، اشتغال زنان به عنوان یکی از عوامل تحقّق توسعه پایدار و همه جانبه تلقی می‏گردد.
▪ فرار دختران
فرار از خانه، رفتاری است که در ابتدا به صورت یک اقدام ساده انجام می‏گیرد و سپس تا ولگردی، تکّدی، سرقت، خرید و فروش مواد مخدّر، اعتیاد، فحشا، قتل، و در نهایتْ خودکشی کشیده می‏شود. پدیده «دختران فراری» با گسترش روز افزون خود، امروز به عنوان یک تهدید جدّی برای کانون گرم خانواده‏ها مطرح و عامل افزایش ناهنجاری‏های اجتماعی در کلانْ‏شهرها شناخته شده است.
دختران فراری، اقدام خود را نوعی «اعتراض» می‏دانند و خود را قربانی روابط ناسالم خانواده‏ها و فراموش شدن خود در جامعه می‏دانند. به اعتراف پژوهشگران اجتماعی، فرار دختران، نتیجه یک فرایند روانی و ذهنی در نوجوانان است که برای رسیدن به امنیّت درونی و رهایی از سلطه والدین، زندگی خانه به دوشی را برمی‏گزینند. در ایران، از حدود پنج سال پیش به دلیل افزایش فراریان از خانه، به این معضل توجه شده است و فرار کودکان و نوجوانان، به عنوان یک آسیب جدّی، مورد بررسی قرار گرفته است.
طبق آمارهای منتشر شده: در سال ۹۳۷ _۱۳۷۸ دختر فراری و ۷۳۵ پسر فراری توسط نیروی انتظامی در تهران دستگیر شده‏اند. به این ترتیب، تعداد فراریان از خانه ۳۰ درصد نسبت به سال قبل، افزایش داشته است. سال ۱۳۷۸ تا ۵۴۵۰ _۱۳۷۹ دختر فراری و ۵۰۰۰ پسر فراری در تهران دستگیر شده‏اند که ۹۶% آنان بدون سابقه کیفری بوده‏اند.
تحقیقات نشان می‏دهد که سبب حدود ۷۰ درصد فرار فرزندان، والدین هستند، به طوری که از خرداد تا شهریور ماه، وقتی نوجوانان پس از فراغت از مدرسه نمی‏توانند محیط نامساعد خانواده را تحمّل کنند، به امید قرار گرفتن در فضای بهتر و مساعدتر، از خانه فرار می‏کنند و در فروردین ماه - که اعضای خانواده و فامیل به دید و بازدید و انجام دادن مراسم سال نو مشغول هستند - کمترین فرار را شاهد هستیم.
آمارها نشان می‏دهد افرادی که از خانه فرار می‏کنند، غالباً ۱۴ تا ۲۵ سال دارند و ۸۰ درصد آنها به دلیل ناسازگاری با والدین، ترجیح می‏دهند خانه خود را ترک کنند. از مهم‏ترین علت‏های فرار دختران، طلاق و اعتیاد والدین است. طلاق، روابط عاطفی و ارتباطات سالم انسانی را سست می‏کند و این خلأ عاطفی، باعث می‏شود که دختران، از خانه بگریزند.
▪ فقر زنان
در طول سه دهه گذشته، کشورهای در حال توسعه، به پیشرفت‏های اقتصادی قابل ملاحظه‏ای نائل آمده‏اند. با وجود این، یک میلیارد نفر از مردم جهان، زیر خطّ فقر زندگی می‏کنند و قسمت عمده این فقیران در روستاها زندگی می‏کنند. براساس مطالعات انجام یافته به وسیله صندوق توسعه کشاورزی ملل متحّد (IFAD)حدود ۶۵ تا ۷۰ درصد از افرادی که تحت عنوان «فقیر مطلق» طبقه‏بندی شده‏اند، زن هستند. مهم‏ترین دلایل وجود فقرِ بیشتر در میان زنان را به مسائل زیر نسبت می‏دهند:
۱) عدم وجود تساوی قدرت اقتصادی
زنان، تقریباً در همه دنیا (نسبت به مردان) از قدرت اقتصادی پایین‏تری برخوردارند. اطلاعات موجود سازمان ملل نشان می‏دهد که اگر چه حدود دو سوم کار انجام شده در دنیا به وسیله زنان انجام می‏شود، لکن تنها ۱۰% از درآمد و ۱% از دارایی‏های دنیا در اختیار زنان است.
۲) مهاجرت بیشتر مردان به شهرها و باقی ماندن زنان در روستاها
در بیشتر نقاط دنیا، هنگامی که مسائل و مشکلات متعدّد در خانوارهای کشاورز، منجر به مهاجرت آنان به شهرها می‏گردد، معمولاً مردان، عازم شهرها می‏شوند تا در جستجوی شغلی پردرآمدتر باشند و این زنان هستند که وارث مشکلات موجود گشته، ناچارند با همه آنها به تنهایی دست به گریبان شوند. تنهایی و عدم توانایی برای گرفتن کارگر کشاورزی، درآمد خانوار را حتی به کمتر از قبل می‏رساند و زنان، بیشتر در فقر فرو می‏روند.
۳) تأثیر نامساوی سیاست‏های اقتصادی بر زنان و مردان
سیاست‏های اقتصادی نوین، بویژه سیاست‏های مربوط به بازار آزاد، معمولاً بر پیشه‏های کوچک و آسیب‏پذیر، اثر سوء دارند و چون معمولاً زنان در واحدهای اقتصادی کوچک، مشغول به کار هستند، آنها اوّلین قربانیان ضوابط و مقررات جدید اقتصادی‏اند که این، خود، عاملی برای در بیشتر در فقر رفتن زنان بوده است.
۴) تأثیر متفاوت شاخص‏های توسعه انسانی
تفاوت شاخص‏های توسعه انسانی (مانند میزان درآمد و دسترسی به بهداشت، دسترسی به آموزش و...) برای زنان و مردان، به گونه‏ای که معمولاً زنان از شاخص‏های پایین‏تری برخوردارند، منجر به شرایطی می‏گردد که نهایتاً موجب فقیرتر شدن زنان می‏شود. مثلاً دسترسی کمتر زنان به آموزش، موجب می‏شود تا آنان مهارت‏های لازم را برای یافتن شغل پیدا کنند و در نتیجه، درآمد نداشته باشند و لذا فقیرتر شوند...
▪ آموزش و تحصیلات عالی زنان
آمارها حکایت از سیر صعودی حضور زنان در عرصه علم و دانش دارد. اگر به مقایسه این آمار در سال‏های قبل و بعد از انقلاب بپردازیم، مشخص می‏شود که علاقه دختران به تحصیل و طی مدارج بالای تحصیلی، بیش از مردان است و در حال حاضر نیز ۶۲% قبولی دانشگاه‏ها را در ایران، دختران تشکیل می‏دهند. آموزش، یکی از ابزارهای ارزشمند، جهت توانمند سازی زنان است. از این‏رو، در خیلی از کشورها اقداماتی برای تحت پوشش قرار دادن زنان و دختران در جوامع بومی و سایر گروه‏های محروم و به حاشیه رانده شده، انجام شده است.
امّا در برخی از کشورها، تلاش‏های صورت گرفته برای ریشه‏کن‏سازی بی‏سوادی و تقویت سواد در میان زنان و دختران و افزایش دسترسی آنان به همه سطوح و انواع آموزش و پرورش، با موانعی نظیر موارد زیر، محدود شده است: فقدان منابع و نبود اراده و تعهّد سیاسی کافی برای بهبود زیر بنای آموزشی و اصلاحات مربوط؛ وجود تبعیض و تعصّبات جنسیتی مداوم، از جمله در امر آموزش معلمان؛ استفاده مداوم از کلیشه‏های جنسیتی در مواد آموزشی و ... .
تاکنون، پیشرفت اندکی در زمینه ریشه‏کن‏سازی بی‏سوادی در برخی از کشورهای در حال توسعه حاصل شده است و همین امر، باعث تشدید نابرابری زنان در سطوح اقتصادی، اجتماعی و سیاسی گردیده است.
▪ زنان و بهداشت
در کشورهای توسعه یافته، برنامه‏هایی برای ایجاد آگاهی در میان سیاست‏گزاران و برنامه‏ریزان در خصوص بهداشت زنان به اجرا در آمده است که موجب افزایش امید به زندگی برای زنان در بسیاری از این کشورها شده است.
توجه فزاینده‏ای به میزان بالای مرگ و میر در میان زنان و دختران به سبب مالاریا، سل، بیماری‏های ناشی از آلودگی آب، بیماری‏های مسری و اسهالی و سوء تغذیه صورت گرفته است، و نیز نسبت به: بیماری‏هایی مانند ایدز در میان زنان و دختران و روش‏های محافظت در برابر عفونت‏هایی از این قبیل؛ تغذیه با شیر مادر، تغذیه و بهداشت مادران و نوزادان؛ در نظر گرفتن دورنمای جنسیتی در امر بهداشت و فعالیت‏های آموزشی و جسمی مربوط به آن؛ برنامه‏های خاص جنسیتی در خصوص پیشگیری و توانبخشی در زمینه افراط در استفاده از مواد مخدّر؛ بهداشت روانی زنان؛ بهداشت محیط کار و ... .
در جوامع کنونی ما، زنان، بیش از مردان می‏کوشند تا با خلّاقیت، کار و تحصیلات دانشگاهی، شخصیت اجتماعی خود را افزون‏تر از هنجارهای مرسوم، بروز دهند. به طور قطع، حضور بانوان در بازار کار ایران، تحوّلات و تغییرات بسیاری را در پی خواهد داشت. این تحوّلات - که از نگاه جامعه‏شناسان به عنوان لایه‏ای از «توسعه‏یافتگی» از آن یاد می‏شود -، نگاه‏های جنسیت گرایانه سنّتی را دگرگون خواهد کرد. به این جهت، ضروری است که پیشگامان اندیشه‏های دینی و فرهنگی و حتی سیاست‏پیشگان، به نقش زنان و دختران در مسیر توسعه کشور، نگاه واقع بینانه‏تری داشته باشند؛ نگاهی مبتنی بر انسان مداری عادلانه و شایسته سالاری.

انیس نیکان
حدیث‌زندگی
http://hadithezendegi.mihanblog.com
منابع
۱) مباحثی پیرامون اشتغال زنان، حمید محمدی، تهران: اداره کل پژوهش‏های سیما، ۱۳۸۰ .
۲) زن و توسعه پایدار، گروه تدوین، تهران: انتشارات سازمان محیط زیست، ۱۳۷۸ .
۳) فرار دختران، صادق برزگر، قم: نشر جمال، ۱۳۸۲.
۴) روان شناسی فرار از خانه، مریم حیدری، قم: مهر قائم، ۱۳۸۱.
۵) زنان، مشارکت و برنامه‏ریزی برای توسعه پایدار (ج۲)، تهران: مرکز امور مشارکت زنان ریاست جمهوری