خانواده و یتیم

همه اذعان داریم که نبود هر یک از پدر و مادر و به تعبیری دیگر مرگ آنها چه اثری جانسوز در روح و روان کودک دارد.کودک ۳ ـ ۴ ساله‏ای که پدر و مادرش را می‏شناسد و به آنها ـ بویژه به مادر-اُنس گرفته است، غم فقدان او را فراموش نمی‏کند، از این بابت که مادر انیس، همبازی و حامی او بوده و اکنون فقدانش همچون دیواری است که پشت سرش خراب شده است.
فقدان پدر و مادر پیامدهای نامطلوبی همچون پریشانی، افسردگی، احساس بی‏پناهی، بی‏هدفی، خلاء عاطفی و عدم اعتماد بنفس را برای کودک بدنبال خواهد داشت بطوری که حتی خواب و خوراک او را دچار اختلال خواهد کرد. او آینده خود را تاریک و مبهم می‏بیند و برای پرکردن خلاء عاطفی و جلب توجه دیگران ناخودآگاه به حرکات غیرمنتظره اقدام می‏کند و در خواب و بیداری با هیجانات نا متعادل روحی دست و پنجه نرم می‏کند.
● نیازهای ایتام
در پاسخ به این سوءال که یتیمان چه نیازهایی دارند؟ باید گفت:
از آنجا که یتیم یک انسان است و باید تمام جهات معنوی و شخصیتی او مورد توجه قرار گیرد و از همه محبتها وفقدان پدر یا مادر، پیامدهای نامطلوبی همچون پریشانی، افسردگی، احساس بی‏پناهی، خلاء عاطفی را برای کودک به دنبال خواهد داشت.توجه به غذا و پوشاک‏یتیم و تأمین نیازهای جسمی و غــفلت از نیازهای روحی و روانی او از خطاهای بزرگ تربیتی است.نوازشها و شیوه‏های صحیح تربیتی که یک کودک در دامان پدر و مادر خود دارد بهره‏مند باشد، تنها، توجه به غذا و پوشاک یتیم و تأمین نیازهای جسمی و غفلت از نیازهای روحی و روانی او از خطاهای بزرگ تربیتی است و این غرض حاصل نمی‏شود مگر در محیط خانواده.
در محیط خانواده است که استعدادهای درونی اطفال پرورش می‏یابد و آنها درس شهادت و شهامت و سخاوت و عزّت‏نفس را می‏آموزند. در کنار خانواده است که یتیم، هم خود رااز اعضای آن می‏داند و هم متعهد و مسوءول و امانت‏دار و درست کردار خواهد شد. بدیهی است که همه اینها در سایه خانواده است و بس.
حادثه یتیمی آنچنان تأثیری در زندگی عاطفی و روانی طفل می‏گذارد که او خود را فردی ورشکسته و بی‏پناه احساس می‏کند و برای جبران آن بهانه جو شده و توقعاتش زیادتر می‏شود.
او در رویارویی با جریانات مختلف به یاد آنها می‏افتد و دلش بیشتر رنجیده خاطر می‏شود. او در غم مادر بخاطر می‏آورد روزی را که پدر خواسته او را کتک بزند اما مادر مانع او شده‏است، حال اگر دوباره پدر بخواهد
او را تنبیه کند چه کسی مانع او خواهد شد؟در غم پدر بخاطر می‏آورد روزی را پدر بجهت پاره‏ای مذاکرات و گفتگوها با مسوءولان مدرسه‏اش به مدرسه آمده، از او دفاع کرده و در جریان وضع درسی و اخلاقی او قرار گرفته‏است. حال اگر روزی مشکلی برایش پیش آید چه کسی به مدرسه خواهد آمد؟
از این رو عمده نیازهای ایتام عبارتند از:
▪ نیاز به مهر و محبت
▪ نیاز به وابستگی
▪ نیاز به انضباط و کنترل
▪ نیاز به همدردی
▪ نیاز به مدارا
قابل تذکر است که این نیازمندیها مخصوص یتیمان نیست بلکه هر کودکی به اینها محتاج است، اما ایتام به جهت دگرگونی و از دست دادن حامی خود نیاز شدیدتر و بیشتری به آنها پیدا می‏کنند.
● مهر و محبت
پیامبر اکرم (ص) و امامان علیهم‏السلام در موارد مختلف موقعیت ایتام و ضرورت توجه به نیازمندیهای آنــــها را گــوشزد کرده‏اند و پوشانیدن و سیر کردن و تأمــــین نیازهای روحــی آنـها را از عبادات شـــمرده‏اند.
پیامبر اکرم(ص) می‏فرماید: « خیرُ بُیُوتِکُمْ بِیْت فیه یتیم یُحسنُ الیه و شّرُ بُیُوتِکُمْ‏بیت یُساءُالیه »(۱)
«بهترین خانه‏های شما خانه‏ای است که در آن یتیمی مورد احسان و عطوفت باشد و بد ترین خانه‏ها، خانه‏ای است که با یتیمی بد رفتاری شود.»
در اینگونه خانواده‏ها یتیم بطور طبیعی رشد می‏کند و تمام یا بیشتر تمایلاتش ارضا می‏شود، چنین کودکی دچار عقده حقارت، انحراف و کژاندیشی و عناد نخواهد شد.
باز آن حضرت می‏فرماید: «منْ اقْعدالیتیم علی خوانه و یمْسحُ رأسهُ یلینُ قلبُهُ » (۲)
«کسی که یتیمی را سر سفره خود بنشاند و دست نوازش بر سرش
بکشد، رقیق‏القلب خواهد شد.»
در این سخن حضرت بیشترین عنایت خود را متوجه نیازهای عاطفی
علی(ع): یتیم را آنگونه تربیت کن که فرزند خویش را تربیت می‏کنی.یتیم کرده و تأثیر تأمین این نیاز را بر خود شخص نوازش کننده بیان کرده‏اند
روزی مقداری عسل به بیت‏المال آوردند. حضرت علی (ع) دستور داد یتیمان را حاضر کردند وخود شخصاً به دهان آنها عسل می‏گذاشت. اطرافیان از این کار تعجب کرده و عرض کردند: این کار برای چیست؟ امام (ع) فرمود: «انّ‏الامام أبوالیتامی و انّماالعقتهم هذا برعایة الاباء»(۳)
«امام، پدر یتیمان است. این عسل را به جای توجه پدرانشان به دهان آنها گذاردم.»
از این رو مسوءولان وظیفه دارند رسیدگی به فرزندان شهدا و همنشینی با آنها را در برنامه هفتگی یا ماهانه خود قرار دهند تا در حق آنهاپدری کرده باشند.
● وابستگی
یتمان دوست دارند که خود را وابسته به مربّی جدیدشان بدانند و هویت و شخصیت خود را با هویت و شخصیت او پیوند دهند. دوست دارند خود را وابسته به کسی بدانند تا از دوری او پریشان و از بودن و همنشینی با او احساس لذّت نمایند.
آنها دوست دارند که مربیان جدید،آنها را از خود بدانند و در رفع مشکلات و نابسامانیهای زندگی از آنها کمک بگیرند.
ایتام از این موضوعات احساس آرامــــــش و رضایت می‏کنند و از افسردگی و نــگرانـــی رهــایی می‏یابند.
● همدردی
از نیازهای ضروری هر انسان در رویارویی با مشکلات و حوادث همدردی دیگران با اوست.با همدردی است که انسان مصیبت زده سبکبال و آرام می‏شود.
ایتام از آن بابت که خود را شکسته خورده و بی‏پناه می‏دانند نیازشان به این همدردی بیشتر و فزونتر از دیگران است.
● انظباط و کنترل
یکی از جلوه‏های تربیت صحیح حاکمیت نظم و انظباط بر زندگی آدمی است که ضامن پیروزی و سر بلندی است.
یتیم یک انسان است و در آینده باید همچون دیگر کودکان از اعضاء مفید جامعه باشد. او باید با مقررات اجتماعی و آداب معاشرت آشنا باشد تا دچار لغزش و انحراف نشود. او باید همچون دیگر فرزندان خانواده تحت نظم و انضباط در آید، رفت‏وآمدها، مشق و اخلاق و رفتارش کنترل شود.در خواب و غذا منظم باشد. اگر جایی ضرورت تنبیه در کار بود، اگر سختگیری و مراقبت شدید لازم بود در مورد او اِعمال شود.
حضرت علی (ع) می‏فرماید: «ادّب الیتیم ممّا تُوءدّب منه ولدک واضْربْهُ ممّا تضْرب منه ولدک»(۴)
«یتیم را آنطور تربیت کن که فرزند خویش را تربیت می‏کنی و در مقام مجازات، او را به همان گونه بزن که فرزند خود را می‏زنی» در این کلام حضرت، به دو اصل عنایت شده‏است :
۱) ضرورت تنبیه و مجازات برای یتیم در راستای تربیت صحیح او.
۲) اجحاف و ظلم نکردن به او در هنگام مجازات ،
به این معنی که اگر فرزند خود را با دست می‏زنی او را هم با دست بزن، نه اینکه او را با شلاّق یا چوب مورد ضرب و شتم قرار دهی.
● مدارا
یتیم دارای نیاز فراوان به سعه صدر و شکیبایی دارد. با یتیم نمی‏توان بسیار خشن و تند رفتار نمود زیرا او روحی حساس و خاطری رنجیده دارد. باید بسیاری از لغزشها و اشتباهات او را تا مدتی نادیده گرفت، نباید از حرفهای او رنجید. نباید او را با رفتار نا صواب خود رنجیده‏خاطر کنیم زیرا او تشنه محبت است. مبادا با زخم زبانها، کینه توزیها و بغضها و بدگوئی از پدر و مادراو، در برابرش موضعی خصمانه بگیریم و خود را از این راه تسلّی دهیم.
سختگیری و خشونت و وظایف دشوار بر او تحمیل کردن، او را آسیب پذیر و متأثر می‏سازد.بنابراین باید با بهانه گیریهای او مدارا کنیم تا شاید بـــاری از انــدوه جــانکاه او را کم کنیم.

۱ - مستدرک الوسایل، ج۱، ص۱۴۸.
۴ - وسایل‏الشیعه، ج۵، ص۱۲۵.
۳ - بحارالانوار، ج۹، ص۵۳۶.
۲ - سفینة‏البحار، ج۲، ص۷۳۱.
منابع
مستدرک الوسایل,jeld=۱,safhe=۱۴۸
سفینة‏البحار,jeld=۲,safhe=۷۳۱
بحارالانوار,jeld=۹,safhe=۵۳۶
وسایل‏الشیعه,jeld=۵,safhe=۱۲۵

منبع : طوبی